Α. Ανάλυση Περιεχομένου Content Analysis Ζωή Γαβριηλίδου zoegab@otenet.gr Δ.Π.Θ
Ως προς τη χρήση των γραπτών και προφορικών κειμένων στη κοινωνική και πολιτισμική έρευνα δύο αντιθετικές μέθοδοι ανάλυσης κειμένου -ανάλυση περιεχομένου (content analysis) -ανάλυση λόγου (discourse analysis) Αντιθετικές ως προς το ότι εκπροσωπούν ποσοτικές καί ποιοτικές προσεγγίσεις στην μελέτη των κειμένων. Κάθε μία από αυτές τίς προσεγγίσεις παρέχει βαθιά γνώση για τους τρόπους με τους οποίους η ομιλία και τα κείμενα συνεισφέρουν στην διαμόρφωση και στην αναπαραγωγή κοινωνικών νοημάτων και μορφών γνώσης.
Α. Περιεχόμενο ενότητας ΑΠ Στόχος της Ανάλυσης Περιεχομένου Χρήση της μεθόδου της Ανάλυσης Περιεχομένου Εφαρμογές της Ανάλυσης Περιεχομένου Διακριτές Φάσεις Ανάλυσης Περιεχομένου Μονάδα Μέτρησης & Κατηγορία Πιστότητα και Εγκυρότητα Κατηγοριών Σε τι συνίσταται η Ανάλυση Περιεχομένου Μονάδες Ανάλυσης
Στόχος της Ανάλυσης Περιεχομένου Η ΑΠ στοχεύει στην «αντικειμενική, συστηματική και ποσοτική περιγραφή του φανερού περιεχομένου της επικοινωνίας γραπτού ή προφορικού λόγου» H AΠ μπορεί να είναι ποσοτική, ποιοτική ή μεικτής μορφής
Πεδία στα οποία εφαρμόζονται οι αναλύσεις κειμένου -κοινωνιολογία -ψυχολογία -Μ.Μ.Ε και επικοινωνία -ιστορία -πολιτική και κοινωνική πολιτική -πολιτισμικές σπουδές -κοινωνιο-γλωσσολογία -νομική -εκπαίδευση -οργάνωση και διοίκηση
Χρήση Η ΑΠ μέθοδος χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό: α) των χαρακτηριστικών του περιεχομένου, καταγραφή των χαρακτηριστικών των μηνυμάτων σε διάφορες χρονικές περιόδους. β) των χαρακτηριστικών του πομπού της επικοινωνίας, τι υλικό έχει παραχθεί από τον δημιουργό γ) των χαρακτηριστικών των αποδεκτών της επικοινωνίας και των επιπτώσεών της σε αυτούς, ποιοι είναι οι αποδέκτες και τι επιπτώσεις (στάσεις, αντιδράσεις, κα) προκαλεί το μήνυμα στους αποδέκτες
Εφαρμογές Η ΑΠ αναφέρεται κυρίως σε γραπτά κείμενα όπως βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά, κοινοβουλευτικοί λόγοι, κηρύγματα, εκθέσεις-απολογισμοί, δελτία τύπου, σλόγκαν, προπαγανδιστικά φυλλάδια κ.λπ. Η ΑΠ όμως δεν περιορίζεται μόνο σε γραπτά κείμενα. Πολλές αναλύσεις αφορούν ραδιοφωνικές εκπομπές, προφορικούς λόγους, συνεντεύξεις, φωτογραφίες ή εικόνες όπως αναλύσεις κινηματογραφικών ταινιών, κινηματογραφικών επικαίρων, κινουμένων σχεδίων, τηλεοπτικών προγραμμάτων, κλασικών εικονογραφημένων (comics), παιδικών εφημερίδων, εικονογραφημένων περιοδικών κ.λπ.
Tι είναι, τι κάνει; Μετατρέπει υλικό ποιοτικής κυρίως φύσης σε μορφή ποσοτικών/ποιοτικών δεδομένων Μπορεί να οριστεί ως η συστηματική, αντικειμενική, ποσοτική ανάλυση των χαρακτηριστικών διαφόρων μηνυμάτων
Αποτελεί μια συστηματική τεχνική «συμπίεσης- μετατροπής» του πλήθους των λέξεων ενός κειμένου σε λιγότερες κατηγορίες περιεχομένου, οι οποίες βασίζονται σε συγκεκριμένους κανόνες κωδικοποίησης, επιτρέποντας στους ερευνητές να μελετήσουν μεγάλους όγκους δεδομένων μέσω μιας συστηματικής μεθοδολογίας
Η ΑΠ συνίσταται στην ταξινόμηση των στοιχείων ενός κειμένου (λέξεων, φράσεων, παραγράφων κ.λπ.) σ ένα ορισμένο αριθμό κατηγοριών εκ των προτέρων καθορισμένων. Η ποσότητα των λέξεων «ή φράσεων, ή παραγράφων κ.λπ.) κατά κατηγορία προσδιορίζουν και το αποτέλεσμα της ανάλυσης. Με άλλα λόγια, η ΑΠ συνίσταται στην ταξινόμηση όλων των στοιχείων ενός κειμένου, σε μια σειρά από ενότητες-φακέλους-θυρίδες. Μ αυτόν τον τρόπο, το κείμενο χαρακτηρίζεται από την ποσότητα των στοιχείων τα οποία βρίσκονται σε κάθε μια από αυτές τις ενότητες-φακέλους-θυρίδες. Στην ΑΠ το αρχικό κείμενο μετατρέπεται σε αριθμούς. Οι λέξεις, φράσεις, παράγραφοι κ.λπ.) και οι διαστάσεις αυτών μετριούνται και λαμβάνουν αριθμητική μορφή.
Χρησιμοποιεί συγκεκριμένους κανόνες για την εξαγωγή έγκυρων συμπερασμάτων από την ανάλυση των κειμένων. Οι κανόνες αυτοί διαφέρουν ανάλογα με το θεωρητικό υπόβαθρο και το υπό έρευνα θέμα
Τι διερευνά Η συστηματική διερεύνηση του κειμένου αποτελεί πρωταρχικό στόχο της ανάλυσης περιεχομένου Οδηγεί στη συστηματική κωδικοποίηση και ποσοτικοποίηση του γραπτού και του προφορικού λόγου, τους οποίους και αναλύει με τη βοήθεια εργαλείων στατιστικής ανάλυσης
Μέσω της στατιστικής επεξεργασίας των στοιχείων ανακαλύπτονται στατιστικές συσχετίσεις βάσει των οποίων ελέγχονται οι θεωρητικές υποθέσεις της έρευνας ή αναδύονται νέες θεωρητικές εξηγήσεις
Η ΑΠ χωρίζεται σε 3 διακριτές φάσεις: 1) Ορισμός και επιλογή της ενότητας ανάλυσης Διακρίνονται 3 ενότητες ανάλυσης α) λεξιλογική ανάλυση. Οι λέξεις, όροι, σύμβολα κλπ., διακρίνονται και ταξινομούνται σε προκαθορισμένες κατηγορίες, αφού προηγουμένως έχουν οριστεί τα κλειδιά (όροι) της ανάλυσης. Η επιλογή των συγκεκριμένων όρων ως ενοτήτων ανάλυσης πραγματοποιείται σε συσχέτιση με τον σκοπό της έρευνας. Έτσι, οι λέξεις-σύμβολα τοποθετούνται ως τίτλοι κατηγοριών ενός καταλόγου, ώστε να διευκολυνθεί η ταξινόμηση β) φραστική ανάλυση, κατά την οποία το κείμενο διαιρείται στα συστατικά του μέρη (κυρίως συντακτικό) και η ανάλυση πραγματοποιείται τμηματικά γ) θεματική ή σημασιολογική ανάλυση. Η ανάλυση εστιάζεται σε έννοιες, νοήματα ή θέματα που ανακαλούνται αναφορικά με το αντικείμενο μελέτης. Η φράση (ως τμήμα με αυτοτελές εννοιολογικό περιεχόμενο) ή το θέμα (ως τμήμα του λόγου που αντιστοιχεί σε μια ιδέα), χρησιμοποιούνται με σκοπό την επιλογή και την οργάνωση κατηγοριών οι οποίες συμπυκνώνουν το ουσιώδες περιεχόμενο ενός κειμένου.
Η μονάδα έρευνας/ ανάλυσης Αποτελεί το «επίπεδο» στο οποίο θα διεξαχθεί η έρευνα Σε διαφορετικές έρευνες μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές μονάδες ανάλυσης Π.χ. σε ένα οποιοδήποτε «κείμενο» μονάδα ανάλυσης μπορεί να είναι η λέξη, η πρόταση, η παράγραφος, το σύνολο του κειμένου. Τη μονάδα έρευνας την καθορίζουν οι σκοποί της έρευνας Κάθε έρευνα πρέπει να έχει μία συγκεκριμένη μονάδα ανάλυσης
«Μονάδες ανάλυσης» ονομάζονται τα προς ταξινόμηση αναλυόμενα στοιχεία του αντικειμένου της έρευνας., δηλαδή λέξεις, φράσεις και παράγραφοι Ανάλυση λέξεων Σύνταξη καταλόγου από λέξεις-κλειδιά Προσδιορισμός συχνότητας εμφάνισης των λέξεων-κλειδιών Σημασιολογικά συγγενείς μπορούν να ταξινομούνται μαζί Ανάλυση γενική των λέξεων Η λέξη εξετάζεται από άποψη λειτουργικότητας μέσα στο κείμενο ή το λόγο. Αν δηλαδή η λέξη είναι δράσεων ή παθητική, αναφέρεται στο παρελθόν, το παρόν ή το μέλλον, αν αφορά τον ομιλητή άμεσα ή αναφέρεται σ άλλα πρόσωπα (π.χ. σε εταιρικά έντυπα, όπου μπορεί η λέξη να αναφέρεται στους μετόχους, τους πελάτες, τις επαγγελματικές ενώσεις, τις μη-κυβερνητικές οργανώσεις και διάφορες άλλες ομάδες κοινού)
Ανάλυση φράσεων και παραγράφων: Μονάδα ανάλυσης είναι η ομάδα λέξεων που συμπεριλαμβάνονται είτε μεταξύ δυο τελειών Ανάλυση κατ αυτοτελή τεκμήρια: Η μονάδα ανάλυσης είναι ένα αυτοτελές τεκμήριο, που μπορεί να είναι το άρθρο μιας εφημερίδας, μια επιστολή για την ανάλυση της αλληλογραφίας, μια έκθεση ετήσιου απολογισμού ή απολογισμού κοινωνικής ευθύνης, κ.λπ. Ανάλυση κατά χώρο: Παίρνουμε το Χ προς μελέτη τεκμήριο και το τεμαχίζουμε σ έναν αριθμό ίσων ως προς την έκταση τεμαχίων. Τα μέρη, τεμάχια αυτά αποτελούν τις μονάδες ανάλυσης. Μονάδα ανάλυσης μπορεί να είναι η κάθε σελίδα του εγγράφου, η κάθε στήλη του εγγράφου, η κάθε γραμμή του εγγράφου κοκ
2) Ορισμός και επιλογή της μονάδας μέτρησης Η μονάδα μέτρησης αφορά τον τρόπο μέτρησης των σημασιολογικών στοιχείων. Στις ποιοτικές έρευνες το ενδιαφέρον στρέφεται περισσότερο στο καινούριο, το ενδιαφέρον και στην αξία που παρουσιάζει η ενότητα ανάλυσης ως προς το σκοπό της έρευνας, ανεξαρτήτως της συχνότητας εμφάνισης κάθε στοιχείου ενώ στην ανάλυση περιεχομένου ποσοτικού τύπου το ενδιαφέρον στρέφεται στη συχνότητα εμφάνισης κάθε στοιχείου
3) Δημιουργία ενός συστήματος κατηγοριών. Με τον όρο «κατηγορία» δηλώνεται η ομάδα αντικειμένων, πραγμάτων, καταστάσεων, που έχουν έναν ορισμένο αριθμό κοινών χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων τα οποία την διαφοροποιούν από τις άλλες ομάδες με κριτήρια ποιοτικά. Η διάκριση σε κατηγορίες είναι απαραίτητη για την διαλογή και επεξεργασία του υλικού.
Η μέθοδος της κατηγοριοποίησης αποτελεί τον κύριο κορμό της ανάλυσης περιεχομένου, καθώς αποτελεί τη διαδικασία κωδικοποίησης των δεδομένων Για το λόγο αυτό οι κατηγορίες στις οποίες θα κωδικοποιηθεί το κείμενο της έρευνας θα πρέπει να είναι σαφείς, να εξυπηρετούν τους ερευνητικούς σκοπούς, να είναι αμοιβαία αποκλειόμενες, έτσι ώστε το υπό εξέταση κείμενο να μπορεί να κωδικοποιηθεί μονοσήμαντα και χωρίς τον κίνδυνο παρερμηνειών από τους ερευνητές και εξαντλητικές, δηλαδή το σύνολο των δεδομένων να ταιριάζει σε κάποια κατηγορία
Οι κατηγορίες που δημιουργούνται καθορίζονται από το ερευνητικό ερώτημα και τα επιμέρους ερωτήματα ή υποθέσεις εργασίας της έρευνας Μέσω της κωδικοποίησης των πληροφοριών σε συγκεκριμένες κατηγορίες και της συλλογής της πληροφορίας κατ αυτό τον τρόπο, η ανάλυση περιεχομένου επιτρέπει στον ερευνητή την εξέταση όχι μόνο του έκδηλου περιεχομένου των ερευνώμενων πληροφοριών, αλλά και του λανθάνοντος, αυτού, δηλαδή, που βρίσκεται «πίσω» από τις πρόδηλες πληροφορίες που κωδικοποιούνται
4 Σύγκριση Ενδοομαδικη-διομαδική
5. Ερμηνεία
6. Επαλήθευση Ανάλογα με το αρχικό μας ερώτημα και το θεωρητικό μας πλαίσιο
Πιστότητα και εγκυρότητα κατηγοριών (Επαλήθευση) Η πιστότητα των κατηγοριών αναφέρεται στο κατά πόσο όλοι οι ερευνητές ερμηνεύουν τις κατηγορίες κατά τον ίδιο τρόπο κατατάσσοντας τις ίδιες ενότητες μέσα στις κατηγορίες. Συνήθως δίδονται τα στοιχεία σε δύο διαφορετικούς ερευνητές σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα και βλέπουμε πόσο συμπίπτουν στις εκτιμήσεις τους.
Δειγματοληψία Τις περισσότερες φορές ο όγκος των δεδομένων είναι τόσο μεγάλος, ώστε επιβάλλεται η εφαρμογή δειγματοληπτικής μεθόδου Τα κριτήρια επιλογής των δεδομένων διαφέρουν ανάλογα με το θέμα που διερευνάται και μπορούν να καθοριστούν από οποιαδήποτε ειδικά χαρακτηριστικά μπορεί να διαθέτει το υλικό που πρόκειται να μελετηθεί
Δειγματοληψία Η διαδικασία δειγματοληψίας περιλαμβάνει τον προσδιορισμό των πηγών της έρευνας (π.χ. εφημερίδες, τηλεοπτικά προγράμματα, διαδικτυακές ιστοσελίδες) και την επιλογή υλικού Αν κάποια ή ορισμένες από τις διαθέσιμες πηγές δεν προσφέρουν κάποια επιπλέον πληροφορία στην έρευνα τότε γίνεται τυχαία δειγματοληψία, όπου όλο το υλικό έχει τις ίδιες πιθανότητες να επιλεγεί για την έρευνα Αν όχι, τότε επιλέγονται οι πλέον κατάλληλες με ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια
Πλεονεκτήματα Συνιστά μια ισχυρή τεχνική φιλτραρίσματος πληροφοριών Αποτελεί μια συστηματική τεχνική που «κωδικοποιεί» πληροφορίες σε λιγότερες κατηγορίες περιεχομένου βασισμένες σε ρητούς κανόνες κωδικοποίησης και μπορεί να εφαρμοστεί με τον ίδιο τρόπο σε διαφορετικές πηγές πληροφοριών (κείμενα, οπτικοακουστικό υλικό κλπ.)
Πλεονεκτήματα Είναι χρήσιμη για ενασχόληση με μεγάλο όγκο δεδομένων επεκτεινόμενη, παράλληλα, πέραν της απλής μέτρησης των συχνοτήτων των λέξεων Προσφέρει στον ερευνητή τη δυνατότητα να διεξάγει τόσο ποσοτική όσο και ποιοτική ανάλυση, ενώ, παράλληλα, επιτρέπει τη συγκριτική ανάλυση μεταξύ διαφορετικών κατηγοριών νοημάτων, μέσω της στατιστικής επεξεργασίας της κωδικοποιημένης μορφής των υπό έρευνα πληροφοριών
Μειονεκτήματα- Ζητήματα αξιοπιστίας Ανεπαρκής ορισμός των κατηγοριών ανάλυσης και οι μη αμοιβαία αποκλειόμενες και εξαντλητικές για όλες τις πιθανές περιπτώσεις κατηγορίες Η ένταξη ενός κειμένου σε συγκεκριμένες και περιορισμένες κατηγορίες, μπορεί να υπεραπλουστεύει τα νοήματά του, ενώ, παράλληλα, η ανάλυση περιεχομένου υπόκειται και στον περιορισμό της διαθεσιμότητας του υλικού, ειδικά όταν αποσκοπεί στο να διερευνήσει κείμενα που έχουν παραχθεί στο παρελθόν και πρέπει να αναζητηθούν σε αρχεία (έντυπα ή ηλεκτρονικά)
Το κύριο ερευνητικό ερώτημα Αποτελεί τη διατύπωση της βασικής ερευνητικής ιδέας Αποτελεί σημείο αναφοράς για την έρευνα, καθ ότι η τελευταία αποσκοπεί στο να δώσει απάντηση στο ερώτημά μας Μπορεί να διατυπωθεί μέσα στο κείμενο είτε με μορφή ευθείας ερώτησης, είτε με μορφή πλάγιας ερώτησης
Οι υποθέσεις εργασίας Αποτελούν τη συμπυκνωμένη- συστηματοποιημένη διατύπωση των χαρακτηριστικών ενός φαινομένου που θα μελετήσουμε μέσω της έρευνας Προκύπτουν από τη θεωρητική προσέγγιση της έννοιας/ εννοιών στις οποίες εστιάζουμε στην εργασία «Αναλύουν» το ερευνητικό μας ερώτημα Διατυπώνονται υπό μορφή κατάφασης Αναφέρονται στο τι αναμένουμε να βρούμε στην έρευνα με βάση τη θεωρία που έχουμε ήδη παραθέσει Μπορούν είτε να επιβεβαιωθούν, είτε να διαψευσθούν από τα ευρήματα της έρευνας
Το πρωτόκολλο έρευνας/ανάλυσης Αποτελεί το ερευνητικό εργαλείο με το οποίο συγκεντρώνουμε τις πληροφορίες που εμείς θέλουμε από οποιοδήποτε περιεχόμενο (κείμενο, οπτικοακουστικό υλικό κλπ.) Είναι δομημένο με συγκεκριμένες ερωτήσεις/ζητούμενα και συγκεκριμένες πιθανές απαντήσεις σε κάθε ερώτηση Οι πιθανές απαντήσεις θα πρέπει να είναι αμοιβαία αποκλειόμενες και εξαντλητικές Το περιεχόμενο των ερωτήσεων/ απαντήσεων ποικίλλει ανάλογα με τους σκοπούς της έρευνας
ΑΠ σε συνεντεύξεις Όταν χρησιμοποιούμε ποιοτικό υλικό (συνεντεύξεις, ανοικτές ερωτήσεις) η ΑΠ θεωρείται αναγκαία διαδικασία προκειμένου να επεξεργαστούμε, να κωδικοποιήσουμε και να κατηγοριοποιήσουμε τον σύνθετο λόγο των υποκειμένων
Β. ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΟΓΟΥ Χρήση γλώσσας πέρα από τα όρια πρότασης ή φράσης Αλληλεπίδραση κοινωνίας και γλώσσας
Ανάλυση λόγου Κλάδος της γλωσσολογίας ο οποίος ασχολείται με γλωσσικές μονάδες σε επίπεδο ανώτερο της πρότασης, δηλαδή με κείμενα και συνομιλίες. Οι κλάδοι της ανάλυσης λόγου οι οποίοι υπάγονται στην κοινωνιογλωσσολογία προϋποθέτουν ότι η γλώσσα χρησιμοποιείται στο πλαίσιο της κοινωνικής διεπίδρασης, γι αυτό και εξετάζουν τη συνομιλία. Άλλοι μη κοινωνιογλωσσολογικοί κλάδοι της ανάλυσης λόγου συχνά αναφέρονται ως κειμενογλωσσολογία. Ορισμένοι/ες ερευνητές/τριες αντιπαραθέτουν την ανάλυση λόγου στην ανάλυση συνομιλίας (Trudgill 2007).
Εκφώνημα όχι απλά μια μεμονωμένη, γραμματικά πλήρης μονάδα, αλλά μια επικοινωνιακή ενότητα η οποία χρησιμοποιείται σε ορισμένες συνθήκες για να επιτελέσει μια συγκεκριμένη λειτουργία. Διαφοροποιείται από την πρόταση, η οποία αποτελεί μονάδα ενός γλωσσικού συστήματος και είναι θεωρητικό κατασκεύασμα της γλωσσολογίας μέσω αφαίρεσης (π.χ. η Μαρία είναι δασκάλα). Η σημασία της πρότασης προκύπτει από τον ορθό συνδυασμό των μονάδων που την αποτελούν. Αντίθετα, το εκφώνημα είναι πάντοτε χωροχρονικά προσδιορισμένο και συνδεδεμένο με ένα δεδομένο γλωσσικό και ευρύτερο περιβάλλον.
Το περικείμενο (ή συμφραστικό πλαίσιο) Σημαντική για τη μελέτη της γλωσσικής χρήσης είναι η έννοια του περικειμένου (ή επικοινωνιακού περιβάλλοντος ή συμφραστικού πλαισίου), δηλαδή του πλαισίου που περιβάλλει ένα γλωσσικό γεγονός και παρέχει πληροφορίες για την κατάλληλη ερμηνεία του.
Το περικείμενο δεν λαμβάνεται υπόψη από τους/τις σημασιολόγους ή τους/τις φορμαλιστές/τριες γλωσσολόγους, παρά μόνο στον βαθμό που τους επιτρέπει να αποφανθούν για το αν μια πρόταση είναι αποδεκτή/γραμματική ή όχι. Είναι όμως καθοριστικής σημασίας για τους/τις πραγματολόγους και τους/τις κειμενογλωσσολόγους που πρεσβεύουν ότι η γλώσσα δεν μπορεί να αναλυθεί πλήρως αν δεν ληφθούν υπόψη οι συνθήκες παραγωγής των γλωσσικών μηνυμάτων.
Περιλαμβάνει την ταυτότητα, τις σχέσεις και τους ρόλους μεταξύ των συνομιλητών/τριών, τη μη λεκτική δράση τους, τον χρόνο και τον τόπο παραγωγής του μηνύματος, τα αντικείμενα που υπάρχουν στον χώρο, γενικότερα την εγκυκλοπαιδική, κοινωνική και πολιτισμική γνώση: εξωγλωσσικό περιβάλλον, το θέμα, το μέσο, τη μορφή του μηνύματος, άλλα κείμενα που προϋποτίθενται ή στα οποία γίνεται αναφορά, που προηγούνται ή που έπονται: γλωσσικό περιβάλλον. Π.χ. Μην το κάνεις αυτό γιατί θα κοπείς.
Από όλα αυτά τα στοιχεία οι συνομιλητές/τριες επιλέγουν όσες πληροφορίες τούς φαίνονται συναφείς και χρήσιμες, ώστε να καταλήξουν στην ερμηνεία του εκφωνήματος/κειμένου. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις που το περικείμενο δεν παρέχει επαρκείς πληροφορίες για την αποκωδικοποίηση του μηνύματος ή τις πληροφορίες αυτές τυχαίνει να μην τις μοιράζονται όλοι/ες οι συνομιλητές/τριες. Π.χ. Τα λέμε στο γνωστό μέρος.
Το περικείμενο δεν σχετίζεται μόνο με την ερμηνεία ενός μηνύματος, αλλά και με τη μορφή (δηλαδή τις γλωσσικές επιλογές σε φωνητικό, μορφολογικό, λεξιλογικό κλπ. επίπεδο) και την καταλληλότητά του για τη μετάδοση της πληροφορίας. Π.χ. Πανεπιστημιακή διάλεξη σε αργκό, γραπτό εξετάσεων με προφορικά χαρακτηριστικά ή σε μορφή επιστολής, SMS μιας σελίδας.
Κοινωνικό πλαίσιο Το σύνολο των στοιχείων τα οποία χαρακτηρίζουν μια κοινωνική περίσταση, στα οποία περιλαμβάνεται ο τόπος, οι συμμετέχοντες/ουσες και οι μεταξύ τους σχέσεις και τα οποία μπορούν να επηρεάσουν τη γλωσσική συμπεριφορά των ομιλητών/τριών και να οδηγήσουν, για παράδειγμα, σε υφολογική μετατόπιση [ ]. H μελέτη της γλώσσας στο κοινωνικό της πλαίσιο είναι ένας άλλος τρόπος αναφοράς στη γλωσσολογία αυθεντικού λόγου.
. Ο όρος αυτός συνεπάγεται ότι είναι σημαντικό να μελετάται η γλώσσα όπως χρησιμοποιείται από απλούς ανθρώπους σε συνηθισμένες κοινωνικές περιστάσεις σε αντίθεση με τη γλώσσα των γλωσσολόγων και τη γλώσσα η οποία ομιλείται σε ένα εργαστήριο. Η γλωσσoλογική έρευνα αυθεντικού λόγου επομένως βασίζεται στην παρατήρηση και την καταγραφή του καθημερινού λόγου και όχι στην αξιοποίηση της διαίσθησης του/της γλωσσολόγου με βάση τη δική του/της ποικιλία (Trudgill 2007).
Περικείμενο Πρόκειται για έναν ουσιαστικό παράγοντα στην ερμηνεία εκφωνημάτων και εκφράσεων. Οι πιο σημαντικές πτυχές του περικειμένου είναι: (1) τα προηγούμενα και τα επόμενα εκφωνήματα ή/και εκφράσεις (το «συγκείμενο»), (2) το άμεσο φυσικό περιβάλλον, (3) η ευρύτερη περίσταση, η οποία περιλαμβάνει κοινωνικές σχέσεις και σχέσεις εξουσίας, και (4) η γνώση που θεωρείται ότι διαθέτουν από κοινού ο/η ομιλητής/τρια και ο/η ακροατής/τρια (Cruse 2008).
Επικοινωνιακή ικανότητα Η επικοινωνιακή ικανότητα κατά τον Hymes συνίσταται στη γνώση και την ικανότητα ενός ατόμου να χρησιμοποιεί όλα τα σημειωτικά συστήματα που διαθέτει ως μέλος μιας δεδομένης κοινωνιοπολιτισμικής κοινότητας. Βασικό στοιχείο της ικανότητας αυτής είναι και η δυνατότητα για περικειμενικοποίηση, δηλαδή για εντοπισμό των εκάστοτε σχέσεων κειμένου και περικειμένου.
Ως φυσικοί/ες ομιλητές/τριες μιας γλώσσας είμαστε σε θέση πάντοτε να αναχθούμε από το κείμενο στο περικείμενο, αλλά και το αντίστροφο: από το περικείμενο να διατυπώσουμε υποθέσεις για το κείμενο το οποίο αναμένεται να χρησιμοποιηθεί εκεί. Με άλλα λόγια, ως μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας, ξέρουμε τι είδος κειμένου μπορεί να παραχθεί και τι όχι σε ένα δεδομένο καταστασιακό περιβάλλον.
Επικοινωνιακή ικανότητα Όρος τον οποίο εισήγαγε ο αμερικανός ανθρωπογλωσσολόγος Dell Hymes κατ αναλογία προς τον όρο γλωσσική ικανότητα του Chomsky, δηλαδή προς την (υποσυνείδητη) γλωσσική γνώση την οποία έχουν οι φυσικοί/ές ομιλητές/τριες για τη δομή της γλώσσας τους. Ο Hymes επισημαίνει ότι η γνώση της γραμματικής, της φωνολογίας και του λεξιλογίου μιας γλώσσας δεν είναι αρκετή.
Όλοι/ες οι φυσικοί/ές ομιλητές/τριες μιας γλώσσας πρέπει επίσης να γνωρίζουν πώς να χρησιμοποιούν αυτή τη γλώσσα με τον κατάλληλο τρόπο μέσα στην κοινωνία στην οποία ζουν. Πρέπει να γνωρίζουν πότε να μιλήσουν και πότε όχι, ποιον τύπο χαιρετισμού να χρησιμοποιήσουν και πότε, ποιο ύφος να χρησιμοποιήσουν και σε ποια περίσταση κοκ.
Εθνογραφία της επικοινωνίας Οι μη φυσικοί/ές ομιλητές/τριες πρέπει επίσης να αποκτήσουν όχι μόνο γλωσσική, αλλά και επικοινωνιακή ικανότητα όταν μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα, αν θέλουν να μπορούν να χρησιμοποιούν αυτή τη γλώσσα με κατάλληλο και αποτελεσματικό τρόπο και να είναι σε θέση να συμμετέχουν σε περιστάσεις διαπολιτισμικής επικοινωνίας. Η εθνογραφία της ομιλίας εξετάζει τι είναι απαραίτητο για να είμαστε επικοινωνιακά ικανοί/ές σε διαφορετικές κοινότητες (Trudgill 2007).
Έναυσμα περικειμενοποίησης Εναύσματα περικειμενικοποίησης/συμφραστικοί ενδείκτες είναι το σύνολο των ενδείξεων οι οποίες επιτρέπουν στους/στις συμμετέχοντες/ουσες να ανακαλέσουν το πολιτισμικό πλαίσιο και τις γνωστικές συνθήκες που είναι απαραίτητες για την ερμηνεία του κειμένου.
Ειδικότερα, επιτρέπουν στους/στις παραγωγούς να σηματοδοτήσουν και στους/στις αποδέκτες/τριες να ερμηνεύσουν τον τύπο της γλωσσικής δραστηριότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα εκφωνήματα και το συγκεκριμένο γλωσσικό γεγονός. Οι ενδείξεις αυτές είναι συνήθως μη λεκτικές (παραγλωσσικές) και η κειμενική τους εμφάνιση αποκλίνει από τις νόρμες του κειμένου (π.χ. επιτονισμός, προφορά, εναλλαγή κωδίκων).
Γ. Κριτική ανάλυση λόγου Ζωή Γαβριηλίδου Καθηγήτρια Τ.Ε.Φ
Ανασκόπηση Η Κριτική Ανάλυση Λόγου είναι ένα σχετικά νεότευκτο ρεύμα της κοινωνιογλωσσολογίας ή γενικότερα των προσεγγίσεων που ασχολούνται με την κοινωνική μελέτη της γλώσσας.1 Αναπτύχθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 80 και στις αρχές του 90, όταν κυκλοφόρησαν τα βιβλία του Teun Van Dijk (News as Discourse, Racism and the Press) και του Norman Fairclough (Language and Power, Discourse and Social Change, Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language).
Κριτική γλωσσολογία Σπέρματα σκέψης της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου συναντάμε ήδη από τη δεκαετία του 70, στη δουλειά μιας ομάδας γλωσσολόγων με επικεφαλής τον Roger Fowler στο βρετανικό πανεπιστήμιο East Anglia, τη λεγόμενη Κριτική Γλωσσολογία (Critical Linguistics). Μάλιστα, πολλές από τις απόψεις και τις κατευθύνσεις της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου απηχούν το βιβλίο-μανιφέστο της Κριτικής Γλωσσολογίας Γλώσσα και Έλεγχος (Language and Control), που κυκλοφόρησε το 1979
Βασική αρχή Η γλώσσα βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνία, δηλαδή ότι τα γλωσσικά δεδομένα αλληλεξαρτώνται και αλληλεπιδρούν με τα κοινωνικά δεδομένα. Η έννοια που εκφράζει τη διαλεκτική γλώσσας και κοινωνίας είναι αυτή του λόγου (discourse). O λόγος κατέχει κεντρική θέση στην Κριτική Ανάλυση Λόγου, και αφορά στην αντιμετώπιση της γλώσσας (στη χρήση της πάντα) ως μια μορφή κοινωνικής πρακτικής, που επηρεάζεται και επηρεάζει την κοινωνική πραγματικότητα, δηλαδή τον κόσμο, την εμπειρία, καθώς και τις κοινωνικές ταυτότητες και σχέσεις.
η Κριτική Ανάλυση Λόγου αναλύει τη γλωσσική επικοινωνία με στόχο να ανακαλύψει τις αναπαραστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας που οικοδομούνται σε αυτήν, δηλαδή εξετάζει πώς ο λόγος (=ως διαλεκτική γλώσσας-κοινωνίας) συμβάλλει στη διαιώνιση και στην αλλαγή της κοινωνίας. Με άλλα λόγια, όπως το λέει και η λέξη, η Κριτική Ανάλυση Λόγου αφορά στην ανάλυση του λόγου, η οποία δεν είναι μια γλωσσολογική άσκηση δηλαδή δεν γίνεται για αυτήν καθαυτή την ανάλυση, αλλά αποτελεί στην ουσία της μια κοινωνική ανάλυση.
Το θεωρητικό πλαίσιο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου εδράζεται κατά κύριο λόγο στο δυτικό μαρξισμό, δηλαδή στη σκέψη του Αlthusser, του Gramsci, της Φιλοσοφικής Σχολή της Φραγκφούρτης (συμπεριλαμβανομένου και του Habermas) κ.α. Στις καταβολές της αυτές οφείλεται η υποστήριξη της άποψης περί διαλεκτικής της γλώσσας με την κοινωνία. Επιπλέον, από τη δυτικο-μαρξιστική σκέψη προέρχεται το ενδιαφέρον της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου για τον ιδεολογικό ρόλο του λόγου.
Σε ένα μαρξιστικό πλαίσιο, η έννοια της ιδεολογίας αφορά σε ένα σύνολο συστημάτων ιδεών και αναπαραστάσεων της κοινωνικής πραγματικότητας που σκοπό έχουν να αναπαράξουν, να νομιμοποιήσουν και να μεταβάλουν σχέσεις κοινωνικής ανισότητας, εκμετάλλευσης και διακρίσεων, συσκοτίζοντας την πραγματικότητα, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρος της προβληματικής σε δευτερεύοντα ζητήματα, και τελικά παράγοντας τη λεγόμενη ψευδή συνείδηση (false consciousness).
Ανεργία-ιδεολογία Ένα παράδειγμα χρήσης της ιδεολογίας είναι η ανεργία, που ενώ είναι ένα κατεξοχήν οικονομικό ζήτημα, χρησιμοποιώντας το μανδύα του ρατσισμού, συχνά παρουσιάζεται ως πρόβλημα γονιδίων (π.χ. ότι οι μετανάστες μάς παίρνουν τις δουλειές).
Χάρη κυρίως στη σκέψη του Althusser, οι ιδεολογίες δεν αντιμετωπίζονται ως νεφελώδη συστήματα ιδεών, αλλά θεωρούνται ότι έχουν υλική πραγμάτωση σε διάφορους θεσμούς και πρακτικές της κοινωνίας (π.χ. την εκκλησία, το σχολείο), που λειτουργούν ως ιδεολογικοί μηχανισμοί (ideological apparatuses). Επομένως, και η γλώσσα, ως μορφή κοινωνικής πρακτικής, λειτουργεί και αυτή ως ιδεολογικός μηχανισμός.
Η επίδραση του Bakhtin Ο Bakhtin διατύπωσε την πρώτη γλωσσολογική θεωρία της ιδεολογίας, σύμφωνα με την οποία τα γλωσσικά σημεία αποτελούν την υλική έκφραση της ιδεολογίας, και ότι η χρήση της γλώσσας είναι ιδεολογική. Όμως και ο Foucault, αν και αντίθετος με το μαρξισμό και τις διάφορες θεωρίες της ιδεολογίας (ενστερνίζεται μάλλον το γλωσσικό ντετερμινισμό), άσκησε σημαντική επιρροή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου, και συγκεκριμένα στο ρόλο της γλώσσας να κατασκευάζει και όχι μόνο να αναπαράγει την κοινωνική πραγματικότητα
Επομένως, η Κριτική Ανάλυση Λόγου δεν μελετά μόνο τι είδους κοινωνική πραγματικότητα διαμορφώνεται μέσω της γλώσσας, αλλά και τον ιδεολογικό ρόλο που εξυπηρετεί αυτή η πραγματικότητα, δηλαδή πώς η εικόνα για την κοινωνία που οικοδομείται στη γλώσσα εγκαθιδρύει, διαιωνίζει και μετασχηματίζει σχέσεις εξουσίας.
Ειδικότερα, η ανάλυση του λόγου είναι κριτική με την έννοια ότι ξεσκεπάζει την ιδεολογία, η οποία (ιδεολογία) συσκοτίζει την κοινωνική πραγματικότητα, αφού φυσικοποιεί (naturalize), δηλαδή παρουσιάζει ως κοινή λογική (common sense) μια καθεστηκυία τάξη πραγμάτων (π.χ. την άποψη ότι είναι φυσικό να θεωρούμε τους Αλβανούς επικίνδυνους εγκληματίες).
Με άλλα λόγια, η Κριτική Ανάλυση Λόγου μάς εφιστά την προσοχή στις επικοινωνιακές στρατηγικές και μηχανισμούς που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από εμάς ως παραγωγούς αλλά και ως καταναλωτέςτριες κειμένων, μετατρέποντάς μας σε κριτικούς-κές ομιλητέςτριες/συγγραφείς και ακροατές-τριες/αναγνώστες-τριες, δηλαδή οδηγώντας μας σε μια κριτική επίγνωση της γλώσσας (critical language awareness).
Πεδία ανάλυσης Για να πετύχει τους παραπάνω στόχους της, η Κριτική Ανάλυση Λόγου συλλέγει και αναλύει διεξοδικά γλωσσικά δεδομένα από αυθεντικά κείμενα (δείγματα πραγματικής γλωσσικής χρήσης). Έχει εφαρμοστεί κυρίως στα δημόσια κείμενα, δηλαδή σε θεσμοθετημένους τρόπους επικοινωνίας, όπως είναι τα ΜΜΕ (π.χ. Stamou 2001, Van Dijk 1991), η πολιτική (π.χ. Martin Rojo & Van Dijk 1997), η διαφήμιση (π.χ. Fairclough 1993), η εκπαίδευση (π.χ. Oteiza 2003), τα γραφειοκρατικά και δημόσια έγγραφα (π.χ. Piper 2000), αφού εκεί τίθενται συχνότερα ζητήματα κοινωνικής εξουσίας και ανισότητας.
Εφόσον στόχος της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου δεν είναι η καθεαυτή γλωσσική ανάλυση, αλλά μέσω αυτής η κοινωνική, και τελικά η ιδεολογική ανάλυση, λαμβάνεται υπόψη και το συμφραζόμενο στο οποίο είναι ενταγμένα τα κείμενα, δηλαδή οι διαδικασίες παραγωγής και κατανάλωσης των κειμένων, καθώς και πώς αυτές οι διαδικασίες υπαγορεύονται από συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες.
Κριτική στην κυρίαρχη κοινωνιογλωσσολογία Η άποψη της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου ότι η γλώσσα βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνία, ότι δηλαδή αποτελεί μια μορφή κοινωνικής πρακτικής, τοποθετεί το ζήτημα της γλωσσικής ποικιλότητας και συμπεριφοράς σε άλλο πλαίσιο ερμηνείας από αυτό που είχε διατυπώσει η παραδοσιακή κοινωνιογλωσσολογία.
Συγκεκριμένα, οι κλασικές έρευνες της κοινωνικής διαλεκτολογίας (π.χ. οι έρευνες για την ποικιλότητα στην προφορά από τον Labov και τον Trudgill) αντιμετώπιζαν τη γλωσσική ποικιλομορφία ως αποτέλεσμα της κοινωνικής θέσης, του φύλου, της ηλικίας του-της ομιλητή-τριας ή της περίστασης επικοινωνίας (επίσημη, ανεπίσημη), δηλαδή ότι ο-η ομιλητής-τρια Χ χρησιμοποιεί την προφορά Ψ επειδή ανήκει σε μια κοινωνική τάξη Ω κ.λ.π. Με άλλα λόγια, η κυρίαρχη κοινωνιογλωσσολογία θεωρεί ότι η γλώσσα καθορίζεται από την κοινωνία, αποτελώντας τον καθρέφτη της (κοινωνικός ντετερμινισμός).
Ωστόσο, τα ίδια τα πορίσματα της κυρίαρχης κοινωνιογλωσσολογίας έρχονται να υποστηρίξουν τη διαλεκτική σχέση μεταξύ της γλώσσας και της κοινωνίας. Παραδείγματος χάρη, έχει βρεθεί ότι ένας ομιλητής, και κυρίως μία ομιλήτρια, που ανήκει στα μεσαία κοινωνικά στρώματα μπορεί να μην χρησιμοποιήσει την κοινωνική ποικιλία της ομάδας του-της, αλλά να υιοθετήσει την πρότυπη ποικιλία, με στόχο να ανελιχθεί κοινωνικά. Στην πρώτη περίπτωση αναπαράγει την κοινωνική του-της θέση (η γλωσσική συμπεριφορά επηρεάζεται από την κοινωνία), ενώ στη δεύτερη περίπτωση επιχειρεί να αλλάξει την κοινωνική του-της θέση μέσω της γλώσσας
Από τη γλωσσική ποικιλότητα ως έκφραση διαφορετικών κοινωνικών ταυτοτήτων στη γλωσσική ποικιλότητα ως έκφραση διαφορετικών κοσμοαντιλήψεων Η παραδοσιακή κοινωνιογλωσσολογία μέσα από τις μελέτες της έχει εστιάσει στη χρήση της γλώσσας ως συμβόλου διαφορετικών κοινωνικών ρόλων και ταυτοτήτων. Έτσι, οι κοινωνικές ποικιλίες θεωρούνται ως δήλωση ένταξης σε μια κοινωνική ομάδα. Η Κριτική Ανάλυση Λόγου, αντίθετα, αναδεικνύει και μια άλλη μορφή γλωσσικής ποικιλότητας, αυτή που οφείλεται σε διαφορετικές αναπαραστάσεις και οπτικές του κόσμου και της εμπειρίας, δηλαδή στην αναπαραστατική λειτουργία της γλώσσας
Ένας βασικός φορέας γλωσσικής ποικιλότητας που κατασκευάζει διαφορετικές αναπαραστάσεις του κόσμου, και που έχει ερευνηθεί εκτεταμένα από την Κριτική Ανάλυση Λόγου, είναι το λεξιλόγιο, δηλαδή οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν την εμπειρία. Λόγου χάρη, η επιλογή της λέξης απελευθέρωση, για να περιγράψει την επιχείρηση των Αμερικανών στο Ιράκ, έναντι της λέξης εισβολή, δημιουργεί μια εκ διαμέτρου διαφορετική εκδοχή για το ίδιο γεγονός. Ή πώς λέγεται κάποιος με μια βόμβα; Είναι τρομοκράτης ή αγωνιστής ;
Επίσης, σε ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στα βιβλία επισκεπτών της προστατευόμενης περιοχής του δάσους της Δαδιάς στον Έβρο, με σκοπό την έρευνα του τρόπου αναπαράστασης των προστατευόμενων αρπακτικών πουλιών από τους επισκέπτες, διαπιστώθηκε ότι κάποιοι χαρακτήρισαν τα πουλιά ως θέαμα, ενώ κάποιοι άλλοι τα χαρακτήρισαν ως σπάνια πανίδα (Στάμου 2004, Stamou & Paraskevopoulos 2004). Οι δύο εναλλακτικές λεξικοποιήσεις του φυσικού πόρου της Δαδιάς εξέφρασαν δυο διακριτές μορφές εμπειρίας του δάσους από τους επισκέπτες: μια τουριστική ( θέαμα ) και μια οικολογική ( σπάνια πανίδα ).
Σύνταξη Η σύνταξη αναπαριστά την αιτιότητα ενός γεγονότος, δηλαδή καθορίζει ποιος παρουσιάζεται ως υπεύθυνος για μια πράξη, δηλαδή ποιος κάνει τι σε ποιον. Παραδείγματος χάρη, σε μια πράξη βίας μεταξύ διαδηλωτών και αστυνομίας, ποιος χτύπησε ποιον; Η αστυνομία χτύπησε τους διαδηλωτές (=υποκείμενο της πρότασης, και άρα υπεύθυνη για την πράξη η αστυνομία) ή μήπως οι διαδηλωτές χτύπησαν την αστυνομία (=υποκείμενο της πρότασης, και άρα υπεύθυνοι για την πράξη οι διαδηλωτές); Ή όταν ένας-μια φοιτητήςτρια θέλει να πει ότι απέτυχε σε ένα μάθημα, μπορεί να διατυπώσει τη φράση του-της συντακτικά, και επομένως να θέσει την πραγματικότητα ως: ο-η καθηγητής-τρια με έκοψε (=η ευθύνη για την αποτυχία αποδίδεται στον-ην καθηγητή-τρια ως υποκείμενο της πρότασης) ή δεν πέρασα (=η ευθύνη για την αποτυχία αποδίδεται στον-ην φοιτητή-τρια ως υποκείμενο της πρότασης).
Από τη γλωσσική συμπεριφορά των ατόμων στη γλωσσική συμπεριφορά των θεσμών Η κυρίαρχη κοινωνιογλωσσολογία έχει επικεντρωθεί κατά κύριο λόγο στη μελέτη της γλωσσικής συμπεριφορά ομιλητών-τριών που ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Αντίθετα, η Κριτική Ανάλυση Λόγου, συλλέγοντας και εξετάζοντας δεδομένα από δημόσια και ευρείας κατανάλωσης κείμενα, ερευνά τη γλωσσική συμπεριφορά των κοινωνικών θεσμών (ΜΜΕ, πολιτική, διαφήμιση), που ασκούν σημαντική επίδραση στην ατομική και κοινωνική γλωσσική συμπεριφορά.
Το έργο του Fairclough
Κεφάλαιο 1
Κεφάλαιο 2: Ο λόγος ως κοινωνική πρακτική
Κεφάλαια 5-9
Παραδείγματα Ο τρόπος με τον οποίο τα ΜΜΕ παρουσιάζουν τις διαμαρτυρίες είναι από τα πρώτα θέματα που προσέλκυσαν το ενδιαφέρον των Κριτικών Αναλυτών Λόγου. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διαμαρτυρίες αποτελούν πράξεις που θέτουν ζητήματα κοινωνικής ανισότητας και διακρίσεων, και επομένως και ιδεολογίας, είναι δηλαδή οι κατεξοχήν πράξεις που έρχονται σε ρήξη με την καθεστηκυία τάξη. Επομένως, η μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι διαμαρτυρίες αναπαρίστανται από δημόσια κείμενα που υποστηρίζουν κατά βάση το (καπιταλιστικό;) κατεστημένο, όπως είναι τα ΜΜΕ, μπορεί να είναι ενδεικτική των γλωσσικών στρατηγικών που χρησιμοποιούνται για μια ιδεολογική χρήση του λόγου.
Η εργασία του Trew (1979) Ο Trew ανέλυσε πώς το ίδιο γεγονός, δηλαδή ότι η αστυνομία πυροβόλησε και σκότωσε κάποιους μαύρους διαδηλωτές σε μια πορεία διαμαρτυρίας στη Ροδεσία της Αφρικής το 1975, παρουσιάστηκε γλωσσικά από δυο βρετανικές εφημερίδες (The Times, Guardian). Η εργασία αυτή ανέδειξε πώς μέσω συγκεκριμένων γλωσσικών διεργασιών (λεξιλογικών και συντακτικών) που χρησιμοποιήθηκαν από τις δυο εφημερίδες μπορεί ο ίδιος δράστης (εν προκειμένω η αστυνομία) να εκφραστεί διαφορετικά, δηλαδή η ευθύνη του για μια πράξη να τονιστεί, να μετριαστεί ή να απαλειφθεί τελείως.
The Times «ΕΞΕΓΕΡΜΕΝΟΙ ΜΑΥΡΟΙ ΠΥΡΟΒΟΛΟΥΝΤΑΙ ΘΑΝΑΣΙΜΑ ΑΠΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΟΣΟ ΟΙ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΤΟΥ ΑΕΣ (ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ) ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΕ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ 11 αφρικανοί πυροβολήθηκαν θανάσιμα και 15 τραυματίστηκαν όταν η Αστυνομία της Ροδεσίας άνοιξε πυρ σε ένα εξεγερμένο πλήθος 2000 περίπου ατόμων στην αφρικανική πόλη Salisbury σήμερα το απόγευμα. Ο πυροβολισμός ήταν η κορύφωση μιας μέρας με αρκετή βία...»
Guardian «Η ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΠΥΡΟΒΟΛΕΙ ΘΑΝΑΣΙΜΑ 11 ΑΤΟΜΑ ΣΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ SALISBURY Τα ΜΑΤ πυροβόλησαν και σκότωσαν 11 αφρικανούς διαδηλωτές και τραυμάτισαν άλλους 15 σήμερα στα περίχωρα της αφρικανικής πόλης Salisbury. Ο αριθμός των νεκρών επιβεβαιώθηκε από την αστυνομία. Οι ταραχές ξέσπασαν...»
Ας συγκρίνουμε τα αποσπάσματα.
Κριτική ανάλυση Σε επίπεδο λεξιλογίου, και οι δυο εφημερίδες ορίζουν την πορεία διαμαρτυρίας με έννοιες βίας (Τhe Times: εξεγερμένοι μαύροι, εξεγερμένο πλήθος, βία, Guardian: εξέγερση, ταραχές ). Με αυτόν τον τρόπο, ορίζεται το κλίμα της πορείας, το οποίο δικαιολογεί την παρέμβαση της αστυνομίας. Ωστόσο, αν και οι δυο εφημερίδες δικαιολογούν τη δράση της αστυνομίας, οι Times πάνε παραπέρα, νομιμοποιώντας μάλλον και την ένοπλη δράση της. Συγκεκριμένα, οι Times κάνουν λόγο για εξεγερμένους μαύρους, για εξεγερμένο πλήθος και για βία, όταν αναφέρονται στην πράξη του πυροβολισμού, ενώ η Guardian μιλάει για άτομα και για αφρικανούς διαδηλωτές.
Έτσι, τονίζοντας το βίαιο χαρακτήρα των διαδηλωτών, οι Times φαίνεται να δικαιολογούν περισσότερο από την Guardian την πράξη του πυροβολισμού, παρουσιάζοντάς την ως πράξη άμυνας της αστυνομίας από τους διαδηλωτές. Επίσης, οι Times αμβλύνουν το αρνητικό αποτέλεσμα που είχε ο πυροβολισμός της αστυνομίας, χρησιμοποιώντας τον ευφημιστικό όρο πυροβολούνται θανάσιμα, ενώ η Guardian δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει και τη λέξη σκότωσαν.
Ο Trew επισημαίνει ότι οι Times κάνουν χρήση κυρίως της παθητικής σύνταξης ( πυροβολούνται, πυροβολήθηκαν, τραυματίστηκαν ), η οποία τοποθετεί στην αρχή της πρότασης το θύμα (τους διαδηλωτές) και όχι το δράστη (την αστυνομία). Αντίθετα, η Guardian χρησιμοποιεί μόνο την ενεργητική σύνταξη ( πυροβολεί, πυροβόλησαν, σκότωσαν, τραυμάτισαν ), ξεκινώντας την πρόταση από το δράστη και όχι το θύμα.
Παραδείγματος χάρη, στην πρόταση η αστυνομία πυροβόλησε τους διαδηλωτές, βάζοντας ως θέμα την αστυνομία, ο-η ομιλητής-τρια λέει θα σας μιλήσω για την αστυνομία, ενώ στην πρόταση οι διαδηλωτές πυροβολήθηκαν από την αστυνομία, βάζοντας ως θέμα τους διαδηλωτές, ο-η ομιλητής-τρια λέει θα σας μιλήσω για τους διαδηλωτές. Επομένως, το πρόσωπο που θα αποτελέσει θέμα της πρότασης (για τους Times οι διαδηλωτές και για την Guardian η αστυνομία) τίθεται στο επίκεντρο, ενώ αυτό που θα επιλεγεί ως σχόλιο της πρότασης (για τους Times η αστυνομία και για την Guardian οι διαδηλωτές) τίθεται στο περιθώριο.
Έτσι, o Trew παρατηρεί ότι έχουμε χρήση της παθητικής σύνταξης ( σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν ), χωρίς καμιά αναφορά στο ποιος ευθύνεται για τις πράξεις αυτές. Επίσης, στο άρθρο του αρχισυντάκτη (στο editorial) του ίδιου φύλλου των Times, η πράξη απαλύνεται ακόμα περισσότερο, με τη φράση: Αφρικανοί πέθαναν. Ο Trew υποστηρίζει ότι η χρήση του αμετάβατου ρήματος πέθαναν έναντι του μεταβατικού σκοτώθηκαν παρουσιάζει την πράξη ως μια φυσική καταστροφή, σαν να έγινε από μόνη της, και όχι από τη δράση κάποιου άλλου, και επομένως και της αστυνομίας. Ο Trew συμπεραίνει ότι οι Times προσπαθούν να συσκοτίσουν το γεγονός ακόμα περισσότερο, όταν αρχίζει να κρυώνει και έχει περάσει η πρώτη εντύπωση για τα γεγονότα. Γενικότερα, ο τρόπος αναπαράστασης της εφημερίδας Times του πυροβολισμού των διαδηλωτών από την αστυνομία είναι δείγμα ιδεολογικής χρήσης του λόγου, που προσπαθεί να μετατοπίσει το κέντρο βάρους από τη βία της αστυνομίας (πυροβολισμός) στη βία των διαδηλωτών (εξεγέρσεις), καθώς και να αποκρύψει το δράστη του πυροβολισμού, και τελικά να στηρίξει την επίσημη εξουσία της Ροδεσίας.
Η εργασία της Fang (1994) Η εργασία της Fang (1994) εξέτασε τη δημοσιογραφική κάλυψη των διαμαρτυριών στην ίδια εφημερίδα, την Renmin Ribao, που είναι το επίσημο δημοσιογραφικό όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας. Συγκεκριμένα, η Fang ανέλυσε μια συγκεκριμένη πλευρά των διαμαρτυριών, επεισόδια όπου η αστυνομία ή οι αρχές χρησιμοποίησαν βία ενάντια στους διαδηλωτές, και συνέκρινε τη γλωσσική παρουσίαση που έκανε η εφημερίδα ανάμεσα σε τέτοια γεγονότα που συνέβησαν σε χώρες με τις οποίες η Κίνα διατηρεί φιλικές σχέσεις (π.χ. Χιλή, Βενεζουέλα, Αργεντινή) και σε γεγονότα που συνέβησαν σε χώρες με τις οποίες η Κίνα βρίσκεται σε εχθρότητα (π.χ. Ν. Αφρική, Ισραήλ).
Συγκεκριμένα, οι διαμαρτυρίες που συνέβησαν σε εχθρικές με την Κίνα χώρες ορίστηκαν με λέξεις που υποστήριζαν τους διαδηλωτές και καταδίκαζαν τη βιαιότητα των αστυνομικών αρχών, όπως αγώνας, αλλά και με ουδέτερες λέξεις, όπως διαμαρτυρία, πορεία, διαδήλωση. Αντίθετα, οι διαμαρτυρίες που συνέβησαν σε χώρες που ήταν φιλικά προσκείμενες με την Κίνα χαρακτηρίστηκαν με λέξεις που δικαιολογούσαν τη χρήση βίας από την πλευρά της αστυνομίας, όπως εξέγερση και ταραχές.
Επίσης, σε συντακτικό επίπεδο, οι βίαιες πράξεις της αστυνομίας προς τους διαδηλωτές στις χώρες-εχθρούς της Κίνας αναπαραστάθηκαν με δομές που τόνιζαν τον αρνητικό ρόλο του δράστη, δηλαδή με μεταβατικά ρήματα σε ενεργητική σύνταξη (π.χ. η αστυνομία σκότωσε/δολοφόνησε/τραυμάτισε 30 άτομα ). Αντίθετα, στις χώρες-φίλους της Κίνας, οι βίαιες πράξεις αναπαραστάθηκαν με συντακτικές επιλογές που συσκότιζαν το δράστη, δηλαδή είτε με μεταβατικά ρήματα σε παθητική σύνταξη με απαλοιφή του δράστη (π.χ. 30 άτομα σκοτώθηκαν/δολοφονήθηκαν/τραυματίστηκαν ), είτε με αμετάβατα ρήματα (π.χ. 30 άτομα έχασαν τη ζωή τους/πέθαναν/υπέστησαν τραυματισμούς ).
Οι λεξιλογικές και συντακτικές επιλογές που χρησιμοποιήθηκαν παρήγαγαν ένα πλαίσιο αναφοράς που ήταν σύμφωνο με την πολιτική του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας. Έτσι, όταν η χώρα ανήκε στους φίλους της Κίνας, δηλαδή σε Εμάς (Us), η εφημερίδα προσπάθησε με τις λεξιλογικές και συντακτικές της επιλογές να δικαιολογήσει τη χρήση βίας από την πλευρά της αστυνομίας και να μειώσει τον αρνητικό ρόλο της, ενώ όταν η χώρα ανήκε στους εχθρούς της Κίνας, δηλαδή στους Άλλους (the Others), η εφημερίδα κατέκρινε τη βία της αστυνομίας και τόνισε την αρνητική της δράση.
Μπλόκα αγροτών Διαμαρτυρόμενοι/αναπαράσταση μη διαμαρτυρόμενων
οι μη-διαμαρτυρόμενοι αποτέλεσαν ιδεολογικό μηχανισμό στιγματισμού των διαμαρτυρόμενων, και επομένως προάσπισης των συμφερόντων μιας κυβέρνησης που επιθυμεί την απόρριψη όσων διαφωνούν και εναντιώνονται στην πολιτική της.
Η συντακτική ανάλυση θα λάβει υπόψη τον τρόπο δόμησης των πράξεων του δράστη, δηλαδή τη χρήση μεταβατικών-αμετάβατων ρημάτων, ενεργητικής-παθητικής σύνταξης, επιλογή ουσιαστικούρήματος, και θα επιχειρήσει να τοποθετήσει τις πράξεις σε μια κλίμακα αιτιότητας
Παράδειγμα Κλίμακα αιτιότητας 1. Έμφαση του δράστη Ο άνθρωπος καταστρέφει τη φύση 2. Μετριασμός του δράστη α) Η φύση καταστρέφεται από τον άνθρωπο β) Η καταστροφή της φύσης από τον άνθρωπο είναι τεράστια 3. Απαλοιφή του δράστη α) Η φύση καταστρέφεται β) Η καταστροφή της φύσης είναι τεράστια 4. Απαλοιφή οποιουδήποτε δράστη α) Η φύση πεθαίνει β) Ο θάνατος της φύσης είναι προδιαγεγραμμένος