αγροτουρισμός, τουρισμός υπαίθρου, ανάπτυξη υπαίθρου agritourism, rural tourism, rural development JEL Q18

Μοίρα, Π. (2004). 2ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ, «Διευρυμένη Ευρώπη και Περιφερειακές Ανισότητες, Τ.Ε.Ι. Ηπείρου / Τμήμα Λογιστικής, Πρέβεζα, 3-4/6/2004. Εισήγηση με θέμα: «Η ανάπτυξη της περιφέρειας μέσω της ανάδειξης της πολιτιστικής ταυτότητας της υπαίθρου - Ο αγροτουρισμός», σελ. 260-270. Η ανάπτυξη της περιφέρειας μέσω της ανάδειξης της πολιτιστικής ταυτότητας της υπαίθρου - Ο αγροτουρισμός. Regional development through countryside s cultural identity. Agrotourism. Δρ. Πολυξένη Μοίρα Επίκουρη Καθηγήτρια Τ.Ε.Ι. Ηπείρου Περίληψη Η ύπαιθρος και κατ επέκταση η αγροτική δραστηριότητα, στη διαδρομή του χρόνου, έχουν για την Ελλάδα σημαντική όχι μόνο οικονομική αλλά και κοινωνική - πολιτισμική αξία. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια, καθώς παγκοσμίως καθίσταται αναγκαία η προστασία του περιβάλλοντος, η ύπαιθρος αποκτά ιδιαίτερη περιβαλλοντική αξία. Σήμερα, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο, διαμορφώνονται πολιτικές που αποσκοπούν στην αξιοποίηση του αγροτικού χώρου μέσω δράσεων που αναδεικνύουν το φυσικό περιβάλλον και το πολιτισμικό περιβάλλον του αγροτικού χώρου. Στο πλαίσιο αυτό καταβάλλεται συστηματική προσπάθεια ώστε οι αγροτικές περιοχές να αξιοποιούνται ως βάση για την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων. Έτσι αναπτύσσεται ο αγροτουρισμός ως ιδιαίτερη μορφή τουρισμού. Στην Ελλάδα ο αγροτουρισμός αποκτά διαφορετικά χαρακτηριστικά από ότι σε άλλες χώρες, που προσδιορίζονται από τη φύση της αγροτικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό στοιχείο του αγροτουρισμού στην Ελλάδα είναι η κοινωνικότητα και όχι τόσο η ενεργή συμμετοχή στην αγροτική παραγωγική διαδικασία. Ο τουρίστας γίνεται ενεργό μέλος της αγροτικής κοινωνίας, συμμετέχοντας στις κοινωνικές δραστηριότητες του οικισμού. Συχνάζει στο καφενείο και στην ταβέρνα, απολαμβάνει τους τοπικούς μεζέδες και ποτά (ρακί, ούζο, κρασί κ.λπ.), συμμετέχει στις παραδοσιακές γιορτές και πανηγύρεις που λαμβάνουν χώρα στην πλατεία του χωριού, στην εκκλησία κ.λπ. προσπαθώντας να ενσωματωθεί στον κοινωνικό ιστό του αγροτικού οικισμού. Το στοιχείο της κοινωνικής επαφής είναι αυτό που προσδιορίζει την ιδιαίτερη ταυτότητα του ελληνικού αγροτουρισμού και μπορεί να καταστεί το συγκριτικό του πλεονέκτημα. Abstract Countryside and agricultural activity have been, througout time, an important economic and social cultural element in Greek life. In recent years countryside has been a key environmental value. European policies have been put forward for the development of the countryside and the promotion of the natural and cultural sights of each region. Agrotourism is one of the policies that have been developed. In Geece, agrotourism has characteristics that have been formed as a result of the nature of the agricultural community. Tourists become active members of the local community, participating in 1

its social activities. They interact with the local community and participate in the local festivities. What makes agrotourism in Greece unique is the element of social contact. αγροτουρισμός, τουρισμός υπαίθρου, ανάπτυξη υπαίθρου agritourism, rural tourism, rural development JEL Q18 Ι. Ο αγροτικός χώρος και η ανάπτυξή του Η απασχόληση του ανθρώπου με τη γεωργία υπήρξε βασική παράμετρος στη διαμόρφωση του ανθρώπινου πολιτισμού. Στη διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας του ο άνθρωπος υπήρξε, πρωτίστως, γεωργός. Μέχρι το έτος 1800, το ποσοστό του πληθυσμού που απασχολείτο στο γεωργικό τομέα σε χώρες όπως η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία κ.ά., έφθανε το 80% - 96% του συνολικού πληθυσμού. Στην Ελλάδα, μετά την επανάσταση του 1821, το ποσοστό της γεωργικής απασχόλησης ξεπερνούσε το 80% του συνολικού πληθυσμού. Σήμερα οι αγροτικοί πληθυσμοί των αναπτυγμένων χωρών παρουσιάζουν σημαντική μείωση. Έχει διαπιστωθεί ότι το ποσοστό των ατόμων που ασχολούνται με τη γεωργία τείνει να είναι αντιστρόφως ανάλογο προς την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Στη χώρα μας ο αριθμός των απασχολούμενων στη γεωργία, κτηνοτροφία και αλιεία μειώνεται σταθερά με αποτέλεσμα από 704.200 το 1998 να έχουν φθάσει στις 623.800 το 2002 (ΕΣΥΕ, 2003: 5). Εκτός όμως από την πληθυσμιακή συρρίκνωση οι αγροτικές κοινωνίες των ανεπτυγμένων κρατών του κόσμου υφίστανται σημαντικές οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και περιβαλλοντικές αλλαγές. Οι αλλαγές αυτές διαπερνούν όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων των αγροτών από το επίπεδο της οικογενειακής ζωής, μέχρι και το επίπεδο της καλλιέργειας της γης. Η ύπαιθρος και κατ επέκταση η αγροτική δραστηριότητα, στη διαδρομή του χρόνου, έχουν και για την Ελλάδα σημαντική οικονομική αλλά και κοινωνική - πολιτισμική αξία. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, καθώς σε παγκόσμιο επίπεδο καθίσταται αναγκαία η προστασία του περιβάλλοντος, η ύπαιθρος αποκτά και ιδιαίτερη περιβαλλοντική αξία. Στις περισσότερες αγροτικές περιοχές της Ελλάδας παρατηρείται έντονα το πρόβλημα της πληθυσμιακής συρρίκνωσης, που οφείλεται κυρίως στις περιορισμένες δυνατότητες απασχόλησης. Το πρόβλημα ανεργίας στο αγροτικό πληθυσμό καθίσταται οξύτερο λόγω των απαιτήσεων που δημιουργεί στους νέους ο σημερινός καταναλωτικός τρόπος ζωής. Έτσι το ποσοστό απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα στη χώρα μας εξακολουθεί να συρρικνώνεται. Ανάλογη συρρίκνωση υφίστανται και τα αγροτικά εισοδήματα, ειδικά στις μικρές εκμεταλλεύσεις, όπου είναι περισσότερο δυσβάστακτο το κόστος προμήθειας των αναγκαίων μέσων τεχνολογικού εξοπλισμού και συντήρησης της εκμετάλλευσης. Σύμφωνα με τα στοιχεία τη Ε.Σ.Υ.Ε. η μέση έκταση ανά αγρότη το 2000 ανέρχεται στα 6,98 στρέμματα (ΕΣΥΕ, 2003: 9). Οι προσπάθειες που κατεβλήθησαν τόσο σε εθνικό επίπεδο, όσο και σε Κοινοτικό επίπεδο, μέσω των επιδοτήσεων και της συνεχούς στήριξης των τιμών των αγροτικών προϊόντων, δεν πρόσφεραν σταθερή και βιώσιμη λύση στην αγροτική ανάπτυξη. Η παγκοσμιοποίηση των οικονομιών, 2

η απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου, η μεταρρύθμιση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής και η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης οδηγούν στην ανατροπή τόσο του ισχύοντος καθεστώτος προστασίας όσο και του καθεστώτος ενισχύσεων. Ανατρέπεται έτσι το έδαφος του προστατευτισμού με αποτέλεσμα οι αγρότες να βρίσκονται μπροστά σε νέες προκλήσεις. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος διαμορφώνονται νέες πολιτικές που αποσκοπούν στην αξιοποίηση του αγροτικού χώρου μέσω δράσεων που αναδεικνύουν το φυσικό περιβάλλον και το πολιτισμικό περιβάλλον του αγροτικού χώρου. Στο πλαίσιο αυτό καταβάλλεται συστηματική προσπάθεια ώστε οι αγροτικές περιοχές να αξιοποιούνται ως βάση για την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων. ΙΙ. Ο αγροτουρισμός H εξέλιξη αυτή οδήγησε στην αναζήτηση λύσεων προκειμένου το εισόδημα του αγρότη να ενισχυθεί και ο ίδιος να παραμείνει στην περιφέρεια. Τα τελευταία χρόνια θεσπίζονται κίνητρα ώστε οι αγρότες να συμμετέχουν σε νέες δραστηριότητες. Μία νέα δυνατότητα απασχόλησης των αγροτών παρέχεται στο πεδίο του τουρισμού. Η τουριστική κίνηση διεθνώς παρουσιάζει μια συνεχή αύξηση που οφείλεται στη σταθερή αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων στις αναπτυγμένες χώρες, στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου, στη θεσμοποίηση της ετήσιας άδειας μετ αποδοχών, στην εφαρμογή της πενθήμερης εβδομάδας εργασίας, στην υποβάθμιση της ποιότητας ζωής στα αστικά κέντρα, στην παροχή σύνταξης και σε άλλους παράγοντες που ευνοούν το μαζικό τουρισμό. (Λύτρας, 1998:56). Ο τουρισμός ως δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου και ως βασικό κοινωνικό αγαθό για τις αναπτυγμένες χώρες, έχει παρουσιάσει τεράστια αύξηση στη μεταπολεμική περίοδο, ιδιαίτερα μετά το 1970, και αποτελεί ένα από τους δυναμικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της οικονομίας. Συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη μέσω της δημιουργίας εισοδημάτων και θέσεων απασχόλησης. Επιπλέον διευρύνει την παραγωγική βάση των περιοχών υποδοχής τουριστών και επηρεάζει την ανάπτυξη και άλλων κλάδων της οικονομίας (γεωργία, εμπόριο κ.λπ.). Ένα, επίσης, σημαντικό χαρακτηριστικό του τουριστικού τομέα είναι η πολυμορφία και το ευφάνταστο (Μυλωνόπουλος κ.α., 2003:74), στοιχεία που δημιουργούν νέους προορισμούς και οδηγεί στην κατασκευή νέων προϊόντων (Eyssartel - Rochette 1992:300-315). H ικανότητά αυτή του τουρισμού έχει ως αποτέλεσμα α) να προσελκύει συνεχώς μεγαλύτερες ομάδες καταναλωτών τουριστικών προϊόντων και β) να επιτρέπει τη συμμετοχή περισσότερων χωρών και περιφερειών από όλο τον κόσμο στις διαδικασίες της τουριστικής ανάπτυξης. Έτσι, η τουριστική ανάπτυξη, που παρατηρείται σε πολλές περιοχές της υπαίθρου, παρέχει τη δυνατότητα στον αγροτικό πληθυσμό να δημιουργεί νέες μορφές συμπληρωματικής απασχόλησης στον τομέα του τουρισμού. Οι αγρότες προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της καθημερινής επιβίωσης καταφεύγουν στη μερική ενασχόληση και με άλλες δραστηριότητες εκτός από τις καθαρά αγροτικές. Σε αυτό συνδράμει και το στοιχείο της εποχικότητας που χαρακτηρίζει την εργασία στον τουριστικό τομέα (Μυλωνόπουλος κ.α. 2003:73) Παράλληλα, τα διάφορα ενδογενή προβλήματα, που υπάρχουν στον μαζικό τουρισμό 3

όπως κοινωνικά, περιβαλλοντικά και πολιτισμικά, επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση, η οποία άρχισε τα τελευταία χρόνια να εμφανίζει ποιοτική διαφοροποίηση και να στρέφεται στις ήπιες μορφές τουρισμού. Σήμερα, καθώς είναι διαπιστωμένες οι αρνητικές επιπτώσεις του μαζικού τουρισμού στο κοινωνικό, πολιτισμικό και περιβαλλοντικό επίπεδο, καθίσταται επιβεβλημένη η στροφή προς τον ήπιο τουρισμό ή ποιοτικό τουρισμό ή εναλλακτικό τουρισμό (Millman 1989: 275, Butler 1990: 40-45). Κύριοι άξονες αυτού του ήπιου τουρισμού είναι ο άνθρωπος, ο πολιτισμός και το περιβάλλον. Μια από τις μορφές του εναλλακτικού τουρισμού θεωρείται ο αγροτουρισμός (Κοκκώσης-Τσάρτας, 2001: 82). Έχουν γίνει πολλές απόπειρες ορισμού της έννοιας και του περιεχομένου του αγροτουρισμού. Αγροτουρισμός είναι έννοια που περιλαμβάνει όλες τις τουριστικές δραστηριότητες σε αγροτικές ζώνες (Davidson 1992), ή αγροτουρισμός είναι η τουριστική εκείνη δραστηριότητα, που αναπτύσσεται σε χώρο μη αστικό κυρίως από μικρές μονάδες οικογενειακού ή συνεταιριστικού χαρακτήρα και που έχει ως στόχο τη δημιουργία συμπληρωματικής απασχόλησης και εισοδήματος στον τοπικό πληθυσμό, τη συγκράτηση του πληθυσμού αυτού στις εστίες του, την ανάπτυξη-ενίσχυση της τοπικής αγοράς με φιλικές παρεμβάσεις στο περιβάλλον (φυσικό, αρχιτεκτονικό, πολιτιστικό) καθώς και την παράλληλη ανάπτυξη συναφών δραστηριοτήτων (χειροτεχνία, οικοτεχνία) (Παπακωνσταντινίδης,1993: 81-138) κ.λπ. Σύμφωνα με το Ελληνικό Κέντρο Αγροτουρισμού (ΕΛΛ.Κ.Α. 2003:3) η μορφή αυτή τουρισμού είναι η παράλληλη ανάπτυξη δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στην οικονομική και την κοινωνική αναβάθμιση των αγροτικών χώρων και της υπαίθρου με τη στήριξη της τοπικής αγροτικής παραγωγής, της εμπορίας, της ήπιας και μικρής κλίμακας προσφοράς τουριστικών υπηρεσιών και της ανάδειξης του πολιτιστικού και φυσικού πλούτου κάθε περιοχής. Ανεξαρτήτως του εννοιολογικού περιεχομένου, ο «αγροτουρισμός» ή «αγροτικός τουρισμός» ή «τουρισμός αγροκτήματος», ξεκίνησε και επικράτησε στην Κεντρική Ευρώπη, ως μια ειδική μορφή τουρισμού που έχει ως βάση το αγρόκτημα (farmhouse holiday). Αποτελεί μια πιο εξειδικευμένη μορφή του οικολογικού τουρισμού. Ξεκίνησε με μοναδικό στόχο τη βελτίωση της ζωής των αγροτών στις ορεινές περιοχές με όχι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη οικονομία. Αργότερα τέθηκαν περισσότερο συγκεκριμένοι στόχοι, όπως η βελτίωση των συνθηκών ζωής και εργασίας των ανθρώπων των αγροτικών περιοχών, η συγκράτηση των αγροτών στον τόπο τους, η αναβάθμιση και διάθεση των τοπικών προϊόντων, η προστασία του περιβάλλοντος και η αξιοποίηση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Σήμερα η «βιομηχανία τουρισμού της φάρμας» όπως ονομάζεται στο εξωτερικό είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στις χώρες αυτές (Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία). Μόνο στην Αυστρία υπάρχουν 28.000 φάρμες που προσφέρονται για αγροτουρισμό, (10% του συνόλου), ενώ στη Σουηδία και την Ελβετία το ποσοστό αυτό φθάνει το 20% (Ανθοπούλου κ.α. 1998 : 1). Στις χώρες αυτές το αγρόκτημα για τον επισκέπτη τουρίστα αποτελεί χώρο διαμονής και παράλληλα χώρο αγροτικής δραστηριότητας. Ο επισκέπτης διαμένει στο αγρόκτημα και κατά τη διάρκεια της διαμονής του συμμετέχει στις αγροτικές (γεωργικές και κτηνοτροφικές) δραστηριότητες. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του αγροκτήματος στον αγροτουρισμό είναι ότι στο ίδιο χωρικό επίπεδο συνδυάζεται η διαμονή και η αγροτική δραστηριότητα. 4

Σημαντικό ρόλο στον αγροτουρισμό παίζει η θέση του αγροκτήματος σε σχέση με τον οικισμό στον οποίο ανήκει ή γειτνιάζει. Το αγρόκτημα δέχεται την επίδραση της κοινότητας και ανάλογα διαμορφώνεται και αναπτύσσεται ο αγροτουρισμός. Η θέση όμως του αγροκτήματος δεν είναι ενιαία στο διεθνή χώρο και διαφοροποιείται ανάλογα με τη χώρα. Καταγράφονται δύο υποδείγματα αγροκτήματος. Το αμερικανικό και το γαλλικό. 1. Σύμφωνα με το αμερικανικό υπόδειγμα ο αγρότης έχει την κατοικία του και τις άλλες κτιριακές εγκαταστάσεις που εξυπηρετούν την αγροτική δραστηριότητα σε κεντρική θέση του αγροκτήματος. Τα γειτονικά αγροκτήματα απέχουν μεταξύ τους λίγα ή περισσότερα χιλιόμετρα. Ανεξαρτήτως της μεταξύ τους απόστασης τα αγροκτήματα βρίσκονται σε κοινωνικοοικονομική αλληλεξάρτηση αποτελώντας κοινότητα, την κοινότητα των αγροκτημάτων. Αυτός ο τύπος αγροκτήματος συναντάται στις Η.Π.Α. (Bosselamn et al, 1999 :260) και στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Επίσης συναντάται και σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης. 2. Σύμφωνα με το γαλλικό υπόδειγμα το αγρόκτημα, με την κατοικία του αγρότη και τις λοιπές κτιριακές εγκαταστάσεις, εκτείνεται κατά μήκος ενός ποταμού ή μιας οδικής αρτηρίας. Έτσι, το αγρόκτημα έχει τη μορφή στενής και μακριάς λωρίδας γης. Η χωροταξική διάταξη των αγροκτημάτων αυτών ασκεί ευνοϊκή επίδραση στην κοινότητα καθώς οι αγρότες βρίσκονται πιο κοντά ο ένας στον άλλον και έχουν πιο συχνή επικοινωνία. Αυτή η διάταξη των αγροκτημάτων αποτελεί παραλλαγή της κοινότητας των αγροκτημάτων του αμερικανικού μοντέλου και χαρακτηρίζεται ως γραμμική κοινότητα (Δαουτόπουλος, 2002: 62). Συναντάται στη Γαλλία και σε πολλές πρώην αποικίες της Σήμερα σε διεθνές επίπεδο ο αγροτουρισμός δεν αναπτύσσεται μόνο με βάση το αγρόκτημα ως ενιαίο πεδίο διαμονής και δραστηριότητας. Σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου οι κατοικίες των αγροτών και οι άλλες κτιριακές εγκαταστάσεις που αξιοποιούνται στην αγροτική παραγωγή (στάβλοι, αχυρώνες, αποθήκες, υπόστεγα κ.λπ.), βρίσκονται η μια κοντά στην άλλη και είναι συγκεντρωμένες σε ένα ενιαίο χώρο, ανεξάρτητο από το χώρο της αγροτικής δραστηριότητας. Οι αγροτικές εκτάσεις περιβάλλουν τον οικισμό των αγροτικών κατοικιών που αποτελούν την κοινότητα του χωριού. Στην Ελλάδα ο αγροτουρισμός που βασίζεται στο αγρόκτημα ως ενιαίο χώρο διαμονής και δραστηριότητας των τουριστών δεν συναντάται συχνά διότι η δομή της ελληνικής υπαίθρου είναι εντελώς διαφορετική από αυτή της υπαίθρου των χωρών της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Ο ελληνικός αγροτικός χώρος αναπτύχθηκε με βάση το σαφή διαχωρισμό του τόπου κατοικίας και γενικότερα του αγροτικού οικισμού, από τον τόπο της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγικής δραστηριότητας. Στην Ελλάδα σπανίζουν τα αγροκτήματα (φάρμες) με τη μορφή που συναντώνται στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη ως αυτόνομα αγροτικά συγκροτήματα που συνδυάζουν κατοικία και παραγωγική δραστηριότητα 1. Έτσι στην Ελλάδα ο αγροτουρισμός αποκτά διαφορετικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζονται από τη φύση της αγροτικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό στοιχείο του αγροτουρισμού στην Ελλάδα είναι η κοινωνικότητα και όχι τόσο η ενεργή συμμετοχή στην 1 βλ. Ο τουρισμός ως μοχλός ανάπτυξης της υπαίθρου, Αγροτουριστική Α.Ε. 2003 5

αγροτική παραγωγική διαδικασία. Ο τουρίστας γίνεται ενεργό μέλος της αγροτικής κοινωνίας, συμμετέχοντας στις κοινωνικές δραστηριότητες του οικισμού. Συχνάζει στο καφενείο και στην ταβέρνα, απολαμβάνει τους τοπικούς μεζέδες και ποτά (ρακί, ούζο, κρασί κ.λπ.), συμμετέχει στις παραδοσιακές γιορτές και πανηγύρεις που λαμβάνουν χώρα στην πλατεία του χωριού, στην εκκλησία κ.λπ. προσπαθώντας να ενσωματωθεί στον κοινωνικό ιστό του αγροτικού οικισμού. Το στοιχείο της κοινωνικής επαφής είναι αυτό που προσδιορίζει την ιδιαίτερη ταυτότητα του ελληνικού αγροτουρισμού και μπορεί να καταστεί το συγκριτικό του πλεονέκτημα. Επίσης σ αυτό το στοιχείο της κοινωνικότητας εντάσσεται η γνωριμία με την τοπική γαστρονομία και τα τοπικά ήθη και έθιμα (γιορτές, πανηγύρια κλπ), καθώς επίσης η ανακάλυψη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της ευρύτερης περιοχής και η συμμετοχή σε δραστηριότητες που οδηγούν στη γνωριμία και απόλαυση της υπαίθρου (πεζοπορία, δράσεις περιπέτειας κ.α.). Η ιδιομορφία της ελληνικής υπαίθρου και η διαφοροποίησή της από την αντίστοιχη της Κεντρικής Ευρώπης καθώς και η ιδιοσυγκρασία της ελληνικής αγροτικής κοινωνίας κατέστησαν το κοινωνικό στοιχείο πρωταρχικό στον αγροτουρισμό παραμερίζοντας το στοιχείο της συμμετοχικής δραστηριότητας. Έτσι ο ελληνικός αγροτουρισμός διαφοροποιήθηκε ως προς τη μορφή που παρουσιάζεται στην Κεντρική Ευρώπη και κατέστη περισσότερο τουρισμός της υπαίθρου, περιλαμβάνοντας και άλλες δραστηριότητες όπως πεζοπορία, προσκύνημα σε μοναστήρια, ξωκλήσια, κ.λπ. δραστηριότητες που εντάσσονται στο χώρο του εναλλακτικού τουρισμού. Ο αγροτουρισμός δεν συνάδει με τη μαζικότητα και από τη φύση του δεν απαιτεί σπατάλη πόρων όπως απαιτεί, γενικά, ο τουρισμός ως κατ εξοχήν καταναλωτική δραστηριότητα (Μοίρα, 2003). Ο αγροτουρισμός δεν ασκεί ασφυκτικές πιέσεις στη φέρουσα ικανότητα 2 (φυσική, κοινωνική και πολιτισμική) των περιοχών υποδοχής (Dickinson, 1996) ενώ ταυτόχρονα προωθεί την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος και τη διατήρηση της συνοχής του κοινωνικού ιστού. Στην Ελλάδα ο «αγροτουρισμός» ή «αγροτικός τουρισμός» ή «τουρισμός της υπαίθρου» αποτέλεσε αντικείμενο τουριστικής πολιτικής και προσδιορίσθηκε ως ήπια εναλλακτική μορφή βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης, που έχει ως στόχο: α) Να γνωρίσει ο επισκέπτης-τουρίστας τον αγροτικό χώρο, τα πολιτισμικά στοιχεία και τα αυθεντικά του χαρακτηριστικά, β) Να έρθει σε επαφή με τις αγροτικές ασχολίες, τα τοπικά προϊόντα, την παραδοσιακή κουζίνα και την καθημερινή ζωή των αγροτών, β) Να έλθει σε επαφή με τη φύση και να συμμετέχει στις δραστηριότητες της υπαίθρου, γ) Να κινητοποιηθούν οι παραγωγικές, πολιτισμικές και αναπτυξιακές δυνάμεις της περιφέρειας, συμβάλλοντας στην αειφόρο οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του αγροτικού χώρου (Hassan : 2000). 2 Με τον όρο «φέρουσα ικανότητα» μιας περιοχής νοούνται οι δυνατότητες της κοινωνικοοικονομικής δομής και του περιβάλλοντος της περιοχής να απορροφήσουν συγκεκριμένο όγκο υποδομών και συγκεκριμένο αριθμό επισκεπτών / τουριστών. 6

ΙΙΙ. Η αναπτυξιακή συμβολή του αγροτουρισμού Σύμφωνα με όσα ήδη αναφέρθηκαν ο αγροτουρισμός μπορεί να συντελέσει στη δημιουργία μιας ισόρροπης ανάπτυξης του αστικού και του αγροτικού χώρου και να περιορίσει τις ασφυκτικές πιέσεις που ασκούνται από τον πρώτο στο δεύτερο. Η συμβολή του αγροτουρισμού στην ανάπτυξη μιας περιοχής είναι πολυεπίπεδη. Αναφέρεται σε κοινωνικούς, οικονομικούς, περιβαλλοντικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Με ορθολογική τουριστική πολιτική (Inskeep, 1987 : 118-135) είναι δυνατόν να αξιοποιηθεί ο αγροτικός χώρος για την ανάπτυξη του αγροτουρισμού σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής. Ο αγροτουρισμός ως εναλλακτική μορφή τουρισμού είναι φιλική προς το φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον και οδηγεί στη βιώσιμη ανάπτυξη. Ενεργοποιεί τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης στη λήψη αποφάσεων για μια αειφορική τουριστική ανάπτυξη. 1. Κοινωνική συμβολή. Με τις αγροτουριστικές δραστηριότητες αίρεται η απομόνωση της υπαίθρου. Συγκρατείται ο αγροτικός πληθυσμός στην ύπαιθρο και ενθαρρύνεται η επιστροφή όσων μετακινήθηκαν στα αστικά κέντρα για εύρεση εργασίας. Μέσα από την ανάπτυξη του αγροτουρισμού βελτιώνεται η ποιότητα ζωής των κατοίκων της υπαίθρου. Βοηθά τον επισκέπτη τουρίστα, κάτοικο των αστικών κέντρων να ξαναβρεί την χαμένη επαφή με το φυσικό περιβάλλον μακριά από το άγχος και την πίεση του αστικού περιβάλλοντος. Γενικά ο αγροτουρισμός επιδρά στην αναβάθμιση και άλλων τομέων της αγροτικής οικονομίας, όπως τη βελτίωση της διατροφής, τη βελτίωση και τον εμπλουτισμό των ευκαιριών ψυχαγωγίας. 2. Οικονομική συμβολή. Αξιοποιείται το ενδογενές δυναμικό της περιφέρειας, καθώς παρέχεται δυνατότητα απασχόλησης στον τουριστικό τομέα. Ιδιαίτερα θετική είναι η δραστηριοποίηση των γυναικών στις αγροτουριστικές δραστηριότητες μέσω της δημιουργίας αγροτουριστικών συνεταιρισμών, για την παροχή υπηρεσιών διαμονής, εστίασης και εμπορίας παραδοσιακών αγροτικών προϊόντων. Επιπρόσθετα ενθαρρύνεται και ενισχύεται η ανανέωση του γεωργικού και κτηνοτροφικού τομέα μέσω της παραγωγής ποιοτικών, παραδοσιακών προϊόντων. Συμβάλλει στη βελτίωση του αγροτικού εισοδήματος, με άμεσο και έμμεσο τρόπο, είτε ως πρόσθετος πόρος στο εισόδημα των αγροτών που ασχολούνται συμπληρωματικά και με τον αγροτουρισμό, είτε ως γενικότερη εισροή χρήματος στην περιοχή. Συμβάλλει στη διατήρηση ή αναβίωση παραδοσιακών μορφών αγροτικής απασχόλησης (οικοτεχνία, χειροτεχνία, κ.λπ.) που τείνουν να εξαφανισθούν. Επίσης είναι δυνατόν, με την ανάληψη κατάλληλων πολιτικών και δράσεων, ο αγροτουρισμός να αποτελέσει το ερέθισμα για την εξαγωγή των αγροτικών προϊόντων και με αυτό τον τρόπο να συνδράμει στην εμπορία, προώθηση και προβολή των αγροτικών προϊόντων της περιοχής. Ιδιαίτερα μπορεί να συμβάλει στην προβολή και προώθηση αυθεντικών τοπικών προϊόντων με χαρακτηριστικά ποιότητας, υγιεινής και επωνυμίας. Γενικά εμπλουτίζει το εθνικό τουριστικό προϊόν καθιστώντας το περισσότερο ελκυστικό, διαφοροποιημένο και πιο ανταγωνιστικό στη διεθνή τουριστική αγορά. Μέσω του αγροτουρισμού επιχειρείται η ένταξη της υπαίθρου σε έναν ορθολογικότερο καταμερισμό του τουριστικού εισοδήματος. Με τον τρόπο αυτό συμβάλλει στην ανάπτυξη του ελληνικού τουρισμού. 7

3. Περιβαλλοντική συμβολή. Ο αγροτουρισμός συντελεί στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και την προστασία του περιβάλλοντος καθώς δεν ασκεί ασφυκτικές πιέσεις στη φέρουσα ικανότητα των περιοχών. Συμβάλλει στη διατήρηση, συντήρηση και αναβίωση παραδοσιακών οικισμών, καθώς και στην προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και του φυσικού πλούτου της υπαίθρου (περιοχές φυσικού κάλλους, αξιόλογα φυσικά οικοσυστήματα, φυσική και αγροτική βιοποικιλότητα). Ιδιαίτερα μπορεί να συντελέσει στην ανάδειξη εκείνων των στοιχείων που διατελούν υπό ειδικό καθεστώς προστασίας. 4. Πολιτισμική συμβολή. Ο αγροτουρισμός απομαζικοποιεί τον τουρίστα, μετατρέποντάς τον σε ταξιδιώτη και περιηγητή. Συμβάλλει στην αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της υπαίθρου ως τουριστικού αγαθού, μέσω της διατήρησης και ανάδειξης αγροτικών εργαλείων, μεθόδων παραγωγής παραδοσιακών προϊόντων κ.λπ. Αξιοποιεί τους πολιτισμικούς πόρους της ελληνικής υπαίθρου όπως είναι η κοινοτική δομή και παράδοση, η καθημερινή ζωή στα χωριά, η αυθεντικότητα, η ποιότητα, οι διατροφικές συνήθειες (Fetterman 1998: 480-500). Η πολυεπίπεδη αξιοποίηση του αγροτουρισμού με ορθολογικό τρόπο οδηγεί στη δημιουργία εισοδήματος με παράλληλη διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας της υπαίθρου με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη. Σχετική είναι η Κοινοτική πρωτοβουλία Leader + που αφορά την αξιοποίηση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και τη δημιουργία νέων δραστηριοτήτων σχετικά με τον αγροτικό χώρο όπως είναι ο αγροτουρισμός. IV. Πρακτικές εφαρμογές αγροτουρισμού στην Ελλάδα Η εφαρμογή της αγροτουριστικής πολιτικής στην Ελλάδα δεν γίνεται με ενιαίο τρόπο. Διαφοροποιείται ανάλογα με την επίδραση των τοπικών οικονομικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και γεωγραφικών παραγόντων. Τέτοιοι παράγοντες είναι: α) η γεωγραφική θέση της αγροτικής περιοχής. Δηλαδή αν η περιοχή είναι ορεινή, παράκτια, ή νησιωτική κ.λπ., β) η ιστορικότητα της περιοχής, γ) η πολιτισμικότητα της περιοχής, δηλ. τα έθιμα και οι παραδόσεις, δ) η οικονομική ανάπτυξη, ε) η γενικότερη τουριστική ανάπτυξη της περιοχής, στ) η παιδεία και η επιχειρηματικότητα των ασχολουμένων με τον αγροτουρισμό, ζ) η αποτελεσματικότητα των φορέων διαχείρισης, δημόσιων και ιδιωτικών, που εμπλέκονται στην ανάπτυξη του αγροτουρισμού της κάθε περιοχής. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του αγροτουρισμού έχει η Ευρωπαϊκή Ένωση, με την πολιτική που εφαρμόζει στον τομέα του τουρισμού. Σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 37, «το πιο επιτυχημένο πρόγραμμα δομημένου αγροτουρισμού έχει αποδειχθεί το δίκτυο των Γυναικείων Αγροτουριστικών Συνεταιρισμών (Δροσοπούλου 1989), το οποίο ξεκίνησε το 1983 ως ιδέα και πρωτοβουλία του Συμβουλίου Ισότητας των δυο φύλων και λειτουργεί με αυξανόμενη επιτυχία μέχρι σήμερα έχοντας ανοίξει τον δρόμο σε πολλούς νέους γυναικείους συνεταιρισμούς». Στην Ελλάδα η πρωτοβουλία αυτή αποτέλεσε το βασικό πεδίο για τη δημιουργία 37 www.europa.eu.int 8

πολλών γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισμών. Αργότερα, η κοινοτική πρωτοβουλία Leader έδωσε νέα ώθηση στην ανάπτυξη του αγροτικού χώρου. Το πρόγραμμα Leader αφορά στον σχεδιασμό της στρατηγικής για την τοπική αγροτουριστική ανάπτυξη. Ο σχεδιασμός περιλαμβάνει: Τη δημιουργία και την επέκταση των αγροτουριστικών καταλυμάτων. Τη δημιουργία χώρων εστίασης και αναψυχής, όπως παραδοσιακές ταβέρνες, αναψυκτήρια κ.λπ. Τη δημιουργία μουσείων. Τη κατασκευή μικρών έργων υποδομής για την αξιοποίηση κτισμάτων τουριστικής δραστηριότητας. Τη προώθηση και ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού καθώς και κατασκηνωτικών κέντρων. Την προβολή και προώθηση τουριστικών πακέτων εναλλακτικού τουρισμού. Περίπτωση 1. κατάλυμα ΕΝΑΓΡΟΝ στον Αξό Ρεθύμνου Στην αγροτική περιοχή του Μυλοπόταμου στο νομό Ρεθύμνης στο χωριό Αξός ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2002 το κατάλυμα «Έναγρον». Το κατάλυμα δημιουργήθηκε από ένα ζευγάρι που ήθελε να ξεφύγει από το ασφυκτικό περιβάλλον της πόλης. Αρχικά ξεκίνησε ως ένας μόνο ξενώνας για την προσωπική απόδραση των ιδιοκτητών από την πόλη. Στη συνέχεια όμως, εξελίχθηκε σε ξενώνες που φιλοξενούσαν όσους ήθελαν να απολαύσουν την ειδυλλιακή θέα του χωριού. Για την κατασκευή του καταλύματος υπήρξε επιδότηση μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος Leader II. Οι επισκέπτες είναι κυρίως Κρητικοί, κατά τη διάρκεια της χειμερινής περιόδου και κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου αλλοδαποί τουρίστες κυρίως από τη Γαλλία και τη Γερμανία. Οι ξενώνες είναι χτισμένοι με παραδοσιακά υλικά και είναι απόλυτα εναρμονισμένοι με τον περιβάλλοντα φυσικό χώρο. Ιδιαίτερη σημασία έχει ο αμπελώνας για την παραγωγή κρασιού και σταφίδας καθώς και τα ελαιόδεντρα και οι πορτοκαλιές. Επίσης σε κοντινή απόσταση υπάρχει δάσος από βελανιδιές που αποτελεί καταφύγιο πολλών ζώων. Στο κατάλυμα διατηρείται ο παραδοσιακός τρόπος ζωής με τις σύγχρονες ανέσεις. Έτσι διαθέτει παραδοσιακό σαλόνι με δορυφορική Τ.V., internet, βιβλιοθήκη και επιτραπέζια παιχνίδια. Επίσης υπάρχει μια διώροφη τραπεζαρία όπου οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν την παραδοσιακή κουζίνα και να πιουν κρασί παραγωγής των ιδιοκτητών. Οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να βοηθήσουν ή να παρακολουθήσουν το μαγείρεμα με υλικά παραγωγής του καταλύματος ή τη διαδικασία τυροκόμησης, ή παρασκευής ρακί, ή αλέσματος του σταριού και παρασκευής της παραδοσιακής κρητικής κουλούρας. Στον ίδιο χώρο ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει το ρόφημα του, το αναψυκτικό του και τον καφέ του στο καφενείο του καταλύματος το οποίο ονομάζεται ΚΥΚΕΩΝ. Χαρακτηριστικό σε αυτό το χώρο είναι ότι ο καθένας φτιάχνει μόνος του αυτό που θέλει να πιει και ότι τον καφέ του μπορεί να τον φτιάξει στην παραδοσιακή χόβολη. Τέλος στο καφενείο υπάρχουν τάβλι και επιτραπέζια 9

παιχνίδια. Στον περιβάλλοντα χώρο του καταλύματος οι επισκέπτες μπορούν να ασχοληθούν με τη φροντίδα των ζώων και να κάνουν ιππασία. Σε μικρή απόσταση από το κατάλυμα βρίσκεται το χωρίο Αξός, ενώ στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν μικρότερα χωριά με παραδοσιακό τοπικό χρώμα. Σε αυτά λαμβάνουν χώρα διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις που προσελκύουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Περίπτωση 2. Γυναικείος Αγροτουριστικός Συνεταιρισμός στα Αμπελάκια Τα Αμπελάκια χρονολογούνται από τον 14 αιώνα όταν ιδρύθηκαν από πρόσφυγες στις ορεινές περιοχές του Κισσάβου. Είναι κτισμένα Β.Α. της Λάρισας στην είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών, σε υψόμετρο 450 μ. και απέχουν από την πόλη 31 χλμ. Στην άνθηση τους βοήθησε η παραγωγή του ριζάρι και η βαφή νημάτων. Το 1984 ιδρύθηκε ο Γυναικείος Αγροτουριστικός Συνεταιρισμός με τη συνδρομή της Γραμματείας Ισότητας των Δύο Φύλων, της Νομαρχίας Λάρισας, του Δασαρχείου, της Αγροτικής Τράπεζα και του Ε.Ο.Τ. Οι φορείς αυτοί βοήθησαν τον Συνεταιρισμό χρηματοδοτώντας τον και οργανώνοντας εκπαιδευτικά σεμινάρια τριών μηνών για τη άριστη φιλοξενία των επισκεπτών. Ο Συνεταιρισμός διαθέτει δωμάτια που λειτουργούν όλο το χρόνο. Στο συνεταιρισμό απασχολούνται γυναίκες και μέλη της οικογένειάς τους. Το κατάλυμα είναι εξοπλισμένο με απλά μέσα, διαθέτει παραδοσιακή θέρμανση (τζάκι σόμπα) και μπάνιο. Είναι διακοσμημένο με ξύλινα κάδρα, υφαντά του αργαλιού, πλεκτές και κοφτές κουρτίνες και παραδοσιακά φωτιστικά. Ο χώρος αν και δεν διαθέτει ιδιαίτερες ανέσεις είναι πολύ ζεστός και φιλόξενος. Προσφέρεται πρωινό και μεσημεριανό (μετά από συνεννόηση με τους επισκέπτες). Η ιδιαιτερότητά του έγκειται στο γεγονός ότι οι επισκέπτες μπορούν να συμμετέχουν στις παραδοσιακές γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες, να φτιάξουν παραδοσιακά γλυκά κουταλιού, ή να παρακολουθήσουν την επεξεργασία του ριζάρι. Επιπλέον μπορούν να κάνουν ορειβασία, πεζοπορία ή να κολυμπήσουν στα νερά του Αιγαίου. Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν πολλά αρχοντικά που χρονολογούνται από τον 18 αιώνα, εκκλησίες που κτίστηκαν το 1547, βρύσες 300 ετών, Λαογραφικό Μουσείο και άλλα πολιτισμικά αξιοθέατα. Περίπτωση 3. αγροτουριστικό κατάλυμα Villa Arhanes Το αγροτουριστικό κατάλυμα Villa Arhanes βρίσκεται στη Κρήτη στην κωμόπολη Αρχάνες του Νομού Ηρακλείου. Οι Αρχάνες είναι μια όμορφη κωμόπολη σε υψόμετρο 380 μ. στην επαρχία Τεμένους, όπου ο αριθμός των κατοίκων φτάνει τις 5000 και απέχει μόλις 15 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο με διαρκή ζωή πέντε χιλιάδων χρόνων-. Είναι από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Κρήτης και παράλληλα έχει χαρακτηριστεί ως αρχιτεκτονικό σύνολο ιστορικής και παραδοσιακής κληρονομιάς. Από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα αποτελεί σημαντικό οικονομικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Εικάζεται μάλιστα ότι στις Αρχάνες βρισκόταν το θερινό ανάκτορο του Μίνωα. Η περιοχή χαρακτηρίζεται τόσο από ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον όσο και από το δομημένο περιβάλλον με την ξεχωριστή αρχιτεκτονική που αποτελεί 10

μίξη όψιμου νεοκλασικισμού με στοιχεία ντόπιας παραδοσιακής αλλά και βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής. Οι Αρχάνες κατέκτησαν σημαντική διάκριση στο διαγωνισμό της «Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Αγροτική Ανάπτυξη και Αναβάθμιση Χωριών» και τη «Διεθνή Ένωση R.E.D. (Ruralite- Environment- Development) για το Ευρωπαϊκό Βραβείο 2000 Αναβάθμισης Χωριών με τίτλο: «Δεν υπάρχει παρελθόν χωρίς μέλλον», όπου η χώρα μας έλαβε μέρος με την υποστήριξη του Υπουργείου Γεωργίας. Στόχος του διαγωνισμού ήταν η διάκριση εκείνων των χωριών της Ευρώπης, που με την πρωτοβουλία και τη συμμετοχή των πολιτών καθώς και των αρμοδίων αρχών, είχαν ως αποτέλεσμα την αναβάθμιση τους και την ανάπτυξη της περιοχής. Στον διαγωνισμό οι Αρχάνες κατέλαβαν την πρώτη θέση της κατηγορίας για τη διάκριση των χωριών που παρουσίασαν ολοκληρωμένη και αειφόρο ανάπτυξη εξαιρετικής ποιότητας. Το αγροτουριστικό κατάλυμα Villa Arhanes ανήκει στην αλυσίδα των Maris Hotels. Επιδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα LEADER II. Το συγκρότημα έχει χαρακτηριστεί ως αρχιτεκτονικό σύνολο ιστορικής και παραδοσιακής κληρονομιάς, το οποίο αναπαλαιώθηκε το 2000 διατηρώντας ανέπαφα τα θεμέλια, τους πέτρινους τοίχους του (πάχους 60-80 εκατοστών), το σκελετό και το ξύλο που χρονολογούνται από το 1890. Η Villa Arhanes αποτελείται από 6 παραδοσιακά διαμερίσματα 4 αστέρων με δυνατότητα φιλοξενίας 2-7 ατόμων, καθ όλη την διάρκεια του χρόνου. Τα διαμερίσματα είναι διακοσμημένα με διαφορετικό τρόπο, συνδυάζοντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική με τις σύγχρονες ανέσεις. Τα δωμάτια παρέχουν όλες τις σύγχρονες ανέσεις χωρίς να χάνουν τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα. Η προσήλωση στην παράδοση ακολουθείται παντού και όχι μόνο στην αρχιτεκτονική και στην διακόσμηση των χώρων. Στην Villa Arhanes δεν υπάρχουν ψυχαγωγοί, μοντέρνα μουσική, γκαρσόνια με παπιγιόν και μάγειρας με άσπρο σκούφο, αλλά το απλό, νόστιμο και υγιεινό φαγητό, το οποίο μαγειρεύει μια νοικοκυρά, χρησιμοποιώντας παλιές συνταγές αιώνων της παραδοσιακής κρητικής κουζίνας. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι όλα τα προϊόντα (κρέατα, ψάρια, λαχανικά, φρούτα κ.λπ.) είναι βιολογικά χωρίς λιπάσματα και χημικά. Η Villa Arhanes συνδυάζει την παράδοση και την επιστροφή στην φύση, τον αγροτουρισμό και τη λιτή πολυτέλεια, τη διασκέδαση και την επικοινωνία με τους κατοίκους. Τη φιλοξενία χαρακτηρίζει ο παραδοσιακός Κρητικός τρόπος. Ο επισκέπτης ανάλογα με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του έχει πολλές επιλογές. Στην ευρύτερη περιοχή μπορεί να επισκεφτεί περιοχές φυσικού κάλλους, αρχαιολογικούς τόπους, Βυζαντινές εκκλησίες, εργαστήρια, έκθεση γλυπτικής, μουσεία, δασικό αλσύλλιο και το πολεμικό μουσείο. Παράλληλα μπορεί να επισκεφτεί την Κνωσό που βρίσκεται σε απόσταση 9 χλμ. βόρεια από τις Αρχάνες, καθώς και το μουσικό εργαστήρι στο Χουδέτσι αλλά και το Μουσείο του Νίκου Καζαντζάκη στο χωριό Μυρτιά (10 χλμ.). 11

Περίπτωση 4. Ο γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός Διαδιάς Σουφλίου «Οι Γερακίνες». Στη Διαδιά του Σουφλίου το Μάρτιο του 1993, ιδρύθηκε Γυναικείος Αγροτουριστικός Συνεταιρισμός με πρωτοβουλία μιας κατοίκου του χωριού που εμπνεύστηκε από τον αντίστοιχο συνεταιρισμό της Πρέσπας. Είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της οικονομικής και κοινωνικής τόνωσης μιας περιοχής που οφείλεται στον αγροτουρισμό. Στη δημιουργία και ανάπτυξη του Συνεταιρισμού συμμετείχαν όλες οι ηλικίες του χωριού. Στη διάρκεια της λειτουργίας του ο συνεταιρισμός διεύρυνε τη δράση του και την προσανατόλισε περισσότερο στην εξυπηρέτηση των τουριστών. Η κύρια δράση του αφορά την παρασκευή και πώληση τοπικών προϊόντων. Κατασκευάζει και συσκευάζει παραδοσιακά προϊόντα όπως τραχανά, χυλοπίτες, κουσκούσι, ξυνοτραχανά κ.λπ. Επίσης παρασκευάζει παραδοσιακά φαγητά όπως πίτες στα κάρβουνα. Έχει αναπτύξει σύστημα προώθησης των προϊόντων του απευθείας στους τουρίστες αλλά και στα καταστήματα της ευρύτερης περιοχής. Επίσης έχει αναπτύξει και άλλες οικονομικές δραστηριότητες όπως η λειτουργία του δασικού κέντρου αναψυχής «Κατρατζήδες» που προσφέρει παραδοσιακά φαγητά. Ο γυναικείος συνεταιρισμός επέτρεψε στις γυναίκες να αποκτήσουν μια πηγή χρημάτων, αλλά και αφορμή για δημιουργική δραστηριοποίηση, ανεξαρτοποίηση και ομαδικότητα. 12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Bosselman F.P. Peterson, C.A., Mc Carthy C., (1999). Managing Tourism Growth: Issues and Applications, Island Press. 2. Butler, R.W. (1990), Alternative tourism: pions hope or Trojan horse?, Journal of Travel Research 3. Davidson, R. (1992), Tourism in Europe, Pitman, London, p. 140-160. 4. Eyssartel A.M. Rochette B., (1992), Des Mondes Inventés: Les parcs à thème, Editions de la Villette, Paris, p. 300-315. 5. Fetterman, D.M. (1998), «Ethnography» in: Bickman L. and Rog D.J., (edits), Handbook of Epplied Research Methods, SAGE Publications, USA. 6. Hassan, S.S. (2000), Determinants of Market Competiviness in an Environmentally Sustainable Tourism Industry, Journal of Travel Research, Vol. 38, February. 7. Inskeep, E., (1987), Environmental Planning for tourism, Annals of Tourism Research, 14. 8. Millman, R. (1989), Pleasure seeking versus the greening of World Tourism, Tourism Management. 9. Αγροτουριστική Α.Ε. (2003), Ο τουρισμός ως μοχλός ανάπτυξης της υπαίθρου. 10. Ανθοπούλου, Θ, Ιακωβίδου Ο., κ.α. «Ανασυγκρότηση του Αγροτικού χώρου», Πρακτικά 5 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Αγροτικής Οικονομίας, Αθήνα 11-13 Δεκεμβρίου. 11. Δαουτόπουλος, Γ. (2002), «Η έννοια της κοινότητας και η αγροτική κοινότητα», στο Δαουτόπουλος, Γ., Καζακόπουλος, Λ. Κούση, Μ. (2002), Αγροτική Κοινωνιολογία, Β έκδοση, Ζυγός, Θεσσαλονίκη. 12. Δροσοπούλου, Σ. (1989), Γυναικείοι Αγροτο-τουριστικοί Συνεταιρισμοί, Interbooks. 13. ΕΣΥΕ, (2003), Η Ελλάδα με αριθμούς. 14. Κοκκώσης, Χ. Τσάρτας, Π. (2001). Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη και περιβάλλον, Κριτική. 15. Λύτρας, Π. (1998), Κοινωνιολογία του Τουρισμού, Β έκδοση, INTERBOOKS. 16. Μοίρα, Π. (2001), Ψυχολογία του Τουρισμού, Διδακτικές Σημειώσεις Τ.Ε.Ι. Ηπείρου. 17. Μοίρα, Πολ. (2003), Σημειώσεις Αγροτουρισμός και Πολιτιστικός Τουρισμός- Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Αγρίνιο. 18. Μυλωνόπουλος, Δημ. κ.α. (2003). Εργασιακές Σχέσεις στις τουριστικές επιχειρήσεις. Νομική προσέγγιση, Προπομπός. 19. Παπακωνσταντινίδης Λ.Α. (1993), Αγροτουρισμός Σταθμός στο Δρόμο για την Τοπική Ανάπτυξη, Αθήνα. 13

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ 1. www.agrotour.gr 2. www.europa.eu.int 3. www.gnto.gr 4. www.in.gr 5. www.unesco.org 6. www.world-tourism.org 14