Τα Γιάννινα ηης οθωμανικής περιόδοσ ζηη ζύγτρονη πεζογραθία: Η εικόνα ηοσ Τούρκοσ ζσμπολίηη

Τα Γιάννινα ηης οθωμανικής περιόδοσ ζηη ζύγτρονη πεζογραθία: Η εικόνα ηοσ Τούρκοσ ζσμπολίηη Θαλάζεο Β. Κνχγθνπινο Ζ εηθφλα ηνπ Σνχξθνπ ζηε λενειιεληθή ινγνηερλία απνηειεί έλα δήηεκα πνπ αθνξά ηε ζπγθξηηηθή γξακκαηνινγία θαη εληάζζεηαη εηδηθφηεξα ζην ζεσξεηηθφ πεδίν ηεο πνιηηηζκηθήο εηθνλνινγίαο 1 ή ζπγθξηηηθήο ζηεξενηππνινγίαο 2 -φπσο απνδίδεηαη ζηα ειιεληθά ν θιάδνο πνπ είλαη δηεζλψο γλσζηφο σο Imagology/Ηmagologie- δειαδή ζηε κειέηε ηεο αλαπαξάζηαζεο ηνπ Άιινπ θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπ ζηε ινγνηερλία. Ζ έξεπλα ζηνλ ηνκέα ηεο λενειιεληθήο θηινινγίαο άξρηζε λα αληρλεχεη ηελ εηθφλα ηνπ Σνχξθνπ σο εζληθά ή ζξεζθεπηηθά Άιινπ, θπξίσο ζηελ πεδνγξαθία, κφιηο ηα ηειεπηαία ηξηάληα ρξφληα 3, παξφηη ζπληζηά έλα απφ ηα θεληξηθά ζέκαηα ηεο ινγνηερλίαο ηνπ λένπ ειιεληζκνχ ήδε απφ ηηο πξψηκεο θάζεηο ηεο ηζηνξίαο ηεο. Δπηγξακκαηηθά, ε ζρεηηθή δηεξεχλεζε δηαπηζηψλεη ηξία ζηάδηα ζηε λενειιεληθή πεδνγξαθία απφ ηνλ 19 ν αηψλα κέρξη ζήκεξα, φπσο θαίλεηαη ζην θάησζη ζρήκα: 1 Γηα ηνλ φξν θαη ηηο ζεσξεηηθέο θαηαβνιέο ηνπ βι. Φ. Ακπαηδνπνχινπ, Ο Άιινο ελ δησγκψ. Ζ εηθφλα ηνπ Δβξαίνπ ζηε ινγνηερλία. Εεηήκαηα ηζηνξίαο θαη κπζνπιαζίαο, Θεκέιην, Αζήλα 1998, ζζ. 239-265 ε ίδηα, «Ζ πνιηηηζκηθή εηθνλνινγία θαη νη ζηφρνη ηεο», Γηαβάδσ 417 (Απξίιηνο 2001), ζζ. 92-95. 2 Γηα ηελ αθξίβεηα ν πιήξεο φξνο είλαη ζπγθξηηηθή ζηεξενηππνινγία ησλ εζληθψλ εηθφλσλ ζηε ινγνηερλία. Γηα ηελ εκθάληζε θαη ηελ εμέιημε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θιάδνπ ηεο ζπγθξηηηθήο γξακκαηνινγίαο βι. Η. Οηθνλφκνπ-Αγνξαζηνχ, Δηζαγσγή ζηε πγθξηηηθή ηεξενηππνινγία ησλ εζληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζηε ινγνηερλία, University Studio Press, Θεζζαινλίθε 1992. 3 Δληείλεηαη βέβαηα κφιηο ηελ ηειεπηαία δεθαεηία. Απφ ηηο ελδηαθέξνπζεο ζπλαθείο εξγαζίεο βι.: A.- O. Jacovides-Andrieu, Le personnage du Turc dans la littérature grecque du 19èmme siècle, Doctorat de 3ème cycle, Université Paul Valéry de Montpellier, janvier 1978 H. Tonnet, «Les premiers romans grecs à sujet turc», Revue des études néo-helléniques 1 (1992), ηφκ. 4, ζζ. 1-19 N. Eideneier, «Ζ εηθφλα ησλ Σνχξθσλ ζηελ ειιεληθή ινγνηερλία κεηά ηε Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή», ζην Α. Αξγπξίνπ Κ. Α. Γεκάδεο Α.-Γ. Λαδαξίδνπ (επηκ.), Ο ειιεληθφο θφζκνο αλάκεζα ζηελ Αλαηνιή θαη ηε Γχζε 1453-1981, ηφκ. Α, Πξαθηηθά Α Δπξσπατθνχ πλεδξίνπ Νενειιεληθψλ πνπδψλ, Βεξνιίλν 2-4 Οθησβξίνπ 1998, Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα 1999, ζζ. 175-185 D. Demirözü, Ζ εηθφλα ηνπ Σνχξθνπ ζηε Γεληά ηνπ 30, αδεκνζίεπηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή, Φηινζνθηθή ρνιή Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ, Αζήλα 1999 H. Millas, Türk ve Yunan Romanlarında Öteki ve Kimlik, İletişim, İstanbul 2005, ζζ. 335-404 Ζ. Μήιιαο, Δηθφλεο Διιήλσλ θαη Σνχξθσλ. ρνιηθά βηβιία, ηζηνξηνγξαθία, ινγνηερλία θαη εζληθά ζηεξεφηππα, Αιεμάλδξεηα, Αζήλα 3 2005, ζζ. 327-380 M. Nikoloupoulou, Space, memory and identity: The memory of the Asia Minor space in Greek Novels of the 1960s, CAS Sofia Working Paper Serries, issue 1/2007, ζζ. 1-18, http://www.ceeol.com/aspx/issuedetails.aspx?issueid=82e790dd-d694-4898-9c43-71ab698bb2cb&articleid=7f824474-0bdf-4dbb-a8d1-b15fec40ecec [Αλαθηήζεθε ζηηο 30.07.2009] D. Demirözü, The Other Woman s Choice: an alternative approach to the other society s woman throught the analysis of Greek and Turkish heroines in Nikos Kazantzakis s and Ahmet Yorulmaz s work, ζην K. Papatheu (επηκ.), Creci e Turchi. Appunti fra letteratura, musica e storia, Bonanno, Acireale Roma 2007, ζζ. 79-115 Λ. Παπαιενληίνπ, «Δηθφλεο Σνπξθνθππξίσλ θαη Σνχξθσλ ζε πεδνγξαθήκαηα Διιελνθππξίσλ», Κσπειάηεο 3 (Φζηλφπσξν 2009), ζζ. 62-76. 1

Η εικόνα ηοσ Τούρκοσ ζηη νεοελληνική πεζογραθία Περίοδος Εικόνα α. 19 νο αξρέο 20 νπ αη. «πξναηψληνο» ερζξφο β. Γεληά ηνπ 30 δεθαεηία 1960 γ. 1960 έσο ζήκεξα νζσκαληθφ παξειζφλ Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα ζχγρξνλα πεδνγξαθήκαηα θαηαθηεηηθφο + απνιίηηζηνο ζπλχπαξμε αξλεηηθή απεηθφληζε απνδνρή + θαηαλφεζε Γειαδή α. ηνλ 19 ν αηψλα θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ ν Σνχξθνο ηαπηίδεηαη ζρεδφλ πάληα κε ηνλ «πξναηψλην» ερζξφ, εμαηηίαο ησλ ζπλερψλ ζπγθξνχζεσλ πνπ θνξπθψλνληαη κε ηελ επαλάζηαζε ηνπ 1821 θαη ηελ πξνψζεζε ηεο Μεγάιεο Ηδέαο, αλ θαη νη θαζεκεξηλνί άλζξσπνη ηνπξθηθήο θαηαγσγήο αληηκεησπίδνληαη ζπρλά κε επλντθή δηάζεζε. β. Απφ ηε γεληά ηνπ 1930 έσο ηε δεθαεηία ηνπ 1960 φζα θείκελα ηνπνζεηνχληαη ζην καθξηλφ νζσκαληθφ παξειζφλ παξνπζηάδνπλ έλαλ θαηαθηεηηθφ θαη απνιίηηζην Σνχξθν ελψ φζα ζπλδένληαη κε ηε Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή θαη ηελ αληαιιαγή ησλ πιεζπζκψλ αληηζηξαηεχνληαη ηε ξεηνξηθή ηνπ εζληθηζκνχ, αλαδεηθλχνληαο ηηο επηπρηζκέλεο κέξεο ηεο ζπλχπαξμεο θαη ηελ θνηλή θξίθε ηνπ πνιέκνπ. γ. Μεηά ην 1960, θαη ηδίσο απφ ηα ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο κέρξη ζήκεξα, αξλεηηθή απεηθφληζε εμαθνινπζεί λα εκθαλίδεηαη θαηά βάζε ζηα ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα φκσο ζηα πεδνγξαθήκαηα κε ζχγρξνλε θνηλσληθή πξνβιεκαηηθή είλαη έθδειε ε απνδνρή θαη ε θαηαλφεζε ηνπ αιινεζλνχο θαη αιιφζξεζθνπ Σνχξθνπ. Ζ πεδνγξαθία γηα ηα Γηάλληλα ηεο νζσκαληθήο επνρήο ζε γεληθέο γξακκέο ζπκβαδίδεη κε ην παξαπάλσ ζρήκα. Παξάιιεια, ραξαθηεξίδεηαη απφ κία αμηνπξφζεθηε ηδηνκνξθία: ν Σνχξθνο γηα ηνπο γεγελείο ζπγγξαθείο δελ αληηπξνζσπεχεη έλαλ κηζεηφ, αδηάθνξν ή θηιηθφ «μέλν» αιιά έλαλ νηθείν «ζπκπνιίηε», άιινηε θαιφβνιν θαη άιινηε δχζηξνπν. Ζ πξναλαθεξφκελε ζηάζε κπνξεί λα εμεγεζεί απφ ηα εμσθεηκεληθά ζπκθξαδφκελα ηεο ηνπηθήο ηζηνξίαο. ην δηάζηεκα ηεο νζσκαληθήο θπξηαξρίαο ηα Γηάλληλα είλαη έλα πνιπεζληθφ θαη πνιππνιηηηζκηθφ πλεπκαηηθφ θαη εκπνξηθφ θέληξν φπνπ δνπλ Έιιελεο, Σνχξθνη, Δβξαίνη, Αιβαλνί θαη Αζίγγαλνη 4. Ζ πφιε παξαδίδεηαη ην 1430 απηνβνχισο ζηνλ 4 Η. Λακπξίδεο, «Πεξηγξαθή ηεο πφιεσο Ησαλλίλσλ», ζην Β Ζπεηξσηηθά Μειεηήκαηα, ηεχρ. 1 ν, Δηαηξεία Ζπεηξσηηθψλ Μειεηψλ, Ησάλληλα 2 1993 (πξψηε έθδνζε: Δλ Αζήλαηο 1887), ζ. 17 Γ.Γ. Καλεηάθεο, Σν Κάζηξν: πκβνιή ζηελ Πνιενδνκηθή Ηζηνξία ησλ Ησαλλίλσλ, Σερληθφ Δπηκειεηήξην Διιάδαο, Αζήλα 1994, ζζ. 58-62. 2

ζηξαηεγφ ηλάλ παζά θεξδίδνληαο ζεκαληηθά πξνλφκηα 5. Έπεηηα απφ ηελ θαηαζηνιή ηεο εμέγεξζεο ηνπ Γηνλπζίνπ ηνπ θπινζφθνπ (11 επηεκβξίνπ 1611) νη ρξηζηηαλνί εθδηψθνληαη απφ ην Κάζηξν. Σφηε, ζχκθσλα κε ηελ πξνθνξηθή παξάδνζε θαη ειάρηζηεο ελζπκήζεηο, πνιινί νξζφδνμνη θενπδάξρεο εμηζιακίδνληαη γηα λα δηαηεξήζνπλ ηελ ηζρχ ηνπο 6. Οη Σνπξθνγηαλληψηεο, αλεμάξηεηα απφ ηηο ππνηηζέκελεο βπδαληηλέο ξίδεο ηνπο, είλαη δεδνκέλν φηη ζπγθξνηνχλ κηα θνηλφηεηα ειιελφθσλσλ αζηψλ κνπζνπικάλσλ 7. Υξηζηηαλνί θαη κσακεζαλνί ζπκβηψλνπλ αξκνληθά έσο ηελ ελζσκάησζε ησλ Ησαλλίλσλ ζηνλ ειιεληθφ εζληθφ θνξκφ (21 Φεβξνπαξίνπ 1913) θαη ψζπνπ λα ηνπο ρσξίζεη νξηζηηθά ε νδπλεξή χκβαζε ηεο αληαιιαγήο ησλ πιεζπζκψλ κεηαμχ ηεο Διιάδαο θαη ηεο Σνπξθίαο (17/30 Ηαλνπαξίνπ 1923) 8. Ζ εκπεηξία ηεο ήξεκεο ζπλνίθεζεο, ε απξφζθνπηε γισζζηθή επηθνηλσλία θαη νη θαληαζηαθνί δεζκνί ζπγγέλεηαο δεκηνπξγνχλ ηηο θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο ψζηε λα κελ πξνθιεζεί αληηπαιφηεηα αλάκεζα ζην ρξηζηηαληθφ θαη ην κνπζνπικαληθφ ζηνηρείν ηεο επεηξψηηθεο πξσηεχνπζαο. Απηή αθξηβψο ε ζεηηθή θαηάζηαζε αληαλαθιάηαη ζηε ινγνηερλία. Ηδηαίηεξα γλσζηή πεξίπησζε κπζνπνίεζεο ηνπ νζσκαληθνχ πεξηβάιινληνο ησλ Ησαλλίλσλ είλαη ν εθξεθηηθφο Αιή Παζάο. Σν πξφζσπν θαη ν βίνο ηνπ θαηαγξάθεηαη κε ηέηνηα ζπρλφηεηα απφ πιήζνο πεξηεγεηηθψλ, ηζηνξηνγξαθηθψλ θαη ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ, φρη κφλν ζηελ ειιεληθή αιιά θαη ζε δηάθνξεο επξσπατθέο θαη βαιθαληθέο γξακκαηείεο, πνπ κπνξνχκε κε αζθάιεηα λα ππνζηεξίμνπκε φηη ζπλζέηνπλ έλαλ λεφηεξν ινγνηερληθφ κχζν 9. Γηα λα πεξηνξηζηνχκε απιψο ζηα ειιεληθά κπζηζηνξήκαηα θαη δηεγήκαηα ηνπ 19 νπ αηψλα, ελδεηθηηθά ππελζπκίδνπκε φηη ν Αιή Παζάο θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ δηαδξακαηίδνπλ πξσηαγσληζηηθφ ή δεπηεξεχνληα ξφιν ζε πνηθίια έξγα ησλ Αζαλάζηνπ Φαιίδα 10, Ησάλλε Βειαξά 11, 5 Μ.. Κνξδψζεο, Σα Βπδαληηλά Γηάλλελα. Κάζηξν (πφιε) Ξψθαζηξν Κνηλσλία Γηνίθεζε Οηθνλνκία, ρ.ε., Αζήλα 2003, ζζ. 52-54. 6 Λ. Βξαλνχζεο, Ηζηνξηθά θαη ηνπνγξαθηθά ηνπ κεζαησληθνχ θάζηξνπ ησλ Ησαλλίλσλ, Δηαηξεία Ζπεηξσηηθψλ Μειεηψλ, Αζήλαη 1968, ζζ. 38-39 Γ. Κνπξκαληδήο, «Απφ ηε βπδαληηλή ζηελ νζσκαληθή πφιε (15 νο 18 νο αηψλαο). εκεηψζεηο γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο αζηηθήο ηζηνξίαο ηεο πφιεο ησλ Ησαλλίλσλ», ζην Ήπεηξνο. Κνηλσλία Οηθνλνκία 15νο 20 νο αη., Πξαθηηθά Γηεζλνχο πλεδξίνπ Ηζηνξίαο, Γηάλληλα 4-7 επηεκβξίνπ 1985, Γήκνο Ησαλληηψλ, Γηάλληλα 1987, ζζ. 19-20, 23. 7 Δ. Π. Γεκεηξηάδεο, Σν βηιαέηη ησλ Ησαλλίλσλ θαηά ην 19 ν αηψλα. Γηάλλελα. Απφ ηελ πφιε-παδάξη ζηελ πφιε-πξαθηνξείν. Ηζηνξηθή ρσξνινγηθή πνιενινγηθή θηηξηνινγηθή κειέηε, Αδειθνί Κπξηαθίδε Α.Δ., Θεζζαινλίθε 1993, ζ. 18 Μ. Κνθνιάθεο, Σν χζηεξν γηαλληψηηθν παζαιίθη. Υψξνο, δηνίθεζε θαη πιεζπζκφο ζηελ ηνπξθνθξαηνχκελε Ήπεηξν (1820-1913), Κέληξν Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ / Δζληθφ Ίδξπκα Δξεπλψλ, Αζήλα 2003, ζ. 52. 8 Γηα ηηο επαθέο Διιήλσλ θαη Σνχξθσλ ζηα Γηάλληλα θαη ηε ρξήζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο απφ ηελ ηνπξθηθή αζηηθή ηάμε ηεο πφιεο βι. θαη ηε καξηπξία ηεο αληαιιάμηκεο Σνπξθνγηαλληψηηζζαο Ραδηγηέ Ογθνχο: B. Clark, Γπν θνξέο μέλνο. Οη καδηθέο απειάζεηο πνπ δηακφξθσζαλ ηελ ζχγρξνλε Διιάδα θαη Σνπξθία, κηθ. Β. Πνηακηάλνπ, Πνηακφο, Αζήλα 2007, ζζ. 230-231. 9 Γηα ηηο επξσπατθέο εθδνρέο απηνχ ηνπ κχζνπ βι. Θ. Καηζηθάξνο, «Ζ δνπκαζηαθή δηάζηαζε ζηελ ηζηνξία ηνπ Αιή παζά», ζην Αιέμαλδξνο Γνπκάο, Αιή Παζάο. Μπζηζηνξεκαηηθή βηνγξαθία, κηθ. Θ. Καηζηθάξνο, Δζηία, Αζήλα 2002, ζζ. 175-176, 189-190. 10 «Βαζηιηθή Πιέζνπ. Γηεγήκαηα αιεζηλά 1821 Μαξηίνπ 20: Σδεπέινβν Γηήγεκα πξψηνλ». Βι. Γ. Κεραγηφγινπ (επηκ.), Πεδνγξαθηθή Αλζνινγία. Νενειιεληθφο γξαπηφο ιφγνο: Απφ ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε σο ηε δεκηνπξγία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, ηφκ. 2, Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ πνπδψλ 3

Αρηιιέα Λεβέληε 12, Κσλζηαληίλνπ Ράκθνπ 13, ηέθαλνπ Ξέλνπ 14 θαη Νηθφιανπ Γ. Γφζηνπ 15. Οη ελ ιφγσ κπζνπιαζίεο ζπλήζσο εμηζψλνπλ ηνλ Αιή Παζά κ έλαλ αδίζηαθην ηχξαλλν, ηελ θξνπξά ηνπ κε αλάιγεηνπο δνινθφλνπο θαη ηνλ ρψξν δηακνλήο ηνπ, ην Κάζηξν, κε ην θαηεμνρήλ ζχκβνιν ηεο δεζπνηείαο θαη ησλ θξηθηψλ βαζαληζηεξίσλ: Σν θξνχξηνλ ησλ Ησαλλίλσλ, ελ σ ήζαλ νη ζεζαπξνί θαη ε έδξα ηνπ ηπξάλλνπ, ζπλάκα δε αη ζθνηεηλαί θαη θάζπγξνη εηξθηαί θαη ηα θνβεξά βαζαληζηήξηα, δη σλ ν λένο εθείλνο Φάιαξηο ηεο αηπρνχο Ζπείξνπ πξηλ ή πέκςε εηο ηνλ Άδελ εβαζάληδε ηνπο ππνπίπηνληαο ππφ ηελ δπζκέλεηαλ απηνχ ή ηνπο αλζηζηακέλνπο εηο ηνπο κηαξνχο απηνχ ζθνπνχο θαη ηαο απαηηήζεηο, θείηαη επί πεηξψδνπο θαη πςεινχ βξάρνπ, πεξηβξερφκελνλ δε ζρεδφλ παληαρφζελ ππφ ηεο ιίκλεο, ελ θχζεη απφξζεηνλ ππφ ησλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ θαη κέζσλ ηεο επνρήο εθείλεο. (Νηθφιανο Γ. Γφζηνο, Σα ζχκαηα ηνπ Βάγηα, 1888, ζ. 39) Χζηφζν, ηα επεηξψηηθα πεδνγξαθήκαηα πνπ αλήθνπλ ζην επξχηεξν ξεχκα ηεο γεληάο ηνπ 1880 απνκαθξχλνληαη απφ ηελ αξλεηηθή πξνβνιή ηνπ Αιή Παζά θαη εζηηάδνπλ ζηε ζρέζε ησλ ζχλνηθσλ εζλνηήησλ. Πεδνγξάθνη φπσο νη Μηραήι Μεηζάθεο 16, Κψζηαο Κξπζηάιιεο 17, Υξήζηνο Υξεζηνβαζίιεο 18, Λεσλίδαο Μ. Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε, Θεζζαινλίθε 2001, ζζ. 1163-1166. 11 «Ηζηνξία ηνπ γάκνπ ηνπ Μνπρηάξ Παζζά κε ηελ Αηθαηεξίλαλ (νπνχ ηελ εράηδεπαλ θαη ηελ έιεγαλ Νίηδαλ)». Απνδίδεηαη ζηνλ Βειαξά. Βι. Η. Βειαξάο, Άπαληα, επηκέιεηα: Γ.Α. Βαβαξέηνο, Πέηξνο Γεκεηξάθνο Α.Δ., Αζήλαη [1935], ζζ. 325-327 Γ. Μφηζηνο, Διιεληθή Πεδνγξαθία 1600-1821, Γξεγφξεο, Αζήλα 1990, ζζ. 459-461. 12 Α. Λεβέληεο, Ζ Σαζζψ. Γηήγεκα, Δθ ηνπ ηππνγξαθείνπ Γ.Γ. Μαπξνκκάηε, Δλ Αζήλαηο 1858. χγρξνλε έθδνζε: Ζ Σαζζψ, θηινινγηθή επηκέιεηα: Α. Βνγηαηδφγινπ, Νεθέιε, Αζήλα 2000. 13 Κ. Ράκθνο, Ζ Γέζπσ ηεο Ζπείξνπ θαη Ζ απξνζδφθεηνο ζπλάληεζηο. Γηεγήκαηα, Δθδηδφκελα ην δεχηεξνλ ππφ ηνπ πηνχ απηνχ Η.Κ. Ράκθνπ, Σχπνηο Α. Κηελά θαη Π. νχηζα, Αζήλεζη 1864 ν ίδηνο, Ο Καηζαληψλεο. Κιέθηηθνλ επεηζφδηνλ ή ειιεληθφλ κπζηζηφξεκα, Δθ ηεο ηππνγξαθίαο ησλ ηέθλ. Αλδ. Κνξνκειά, Δλ Αζήλαηο 1862 ν ίδηνο, Αη ηειεπηαίαη εκέξαη ηνπ Αιή-Παζά, Δθ ηεο ηππνγξαθίαο ησλ ηέθλ. Αλδ. Κνξνκειά, Δλ Αζήλαηο 1862. χγρξνλε έθδνζε: Ο Καηζαληψλεο. Αη ηειεπηαίαη εκέξαη ηνπ Αιή-Παζά, θηινινγηθή επηκέιεηα: Αη. Κνπκαξηαλνχ, Ίδξπκα Κψζηα θαη Διέλεο Οπξάλε, Αζήλα 1994 14. Ξέλνο, Ζ εξσίο ηεο Διιεληθήο Δπαλαζηάζεσο, ήηνη θελαί ελ Διιάδη απφ ηνπ έηνπο 1821-1828, ηφκ. Α, Σχπνηο ηνπ Βξεηηαληθνχ Αζηέξνο, Δλ Λνλδίλσ 1861 (θεθάιαηα Λ -ΛΔ ). χγρξνλε έθδνζε: Ζ εξσίο ηεο Διιεληθήο Δπαλαζηάζεσο, ήηνη θελαί ελ Διιάδη απφ ηνπ έηνπο 1821-1828, ηφκ. Α, θηινινγηθή επηκέιεηα: Β. Υαηδεγεσξγίνπ Υαζηψηε, Ίδξπκα Κψζηα θαη Διέλεο Οπξάλε, Αζήλα 1988. Γηα ηα θεθάιαηα απφ ην κπζηζηφξεκα θαζψο θαη γηα ηα δηεγήκαηα ηνπ Ξέλνπ «Μία αηνκηθή αλάιπζηο» (Πνηθίιε ηνά - 1883) θαη «Μνπθηάξ θαη Φξνζχλε» (Ρακπαγάο - 1888) βι. Β. Υαηδεγεσξγίνπ- Υαζηψηε, «Ζ ινγνηερλία ζηελ ππεξεζία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο: Ο Αιή παζάο θαη ν θφζκνο ηνπ ζην έξγν ηνπ ηέθαλνπ Ξέλνπ», ζην Μ. Μηθέ Μ. Περιηβάλνο Λ. Σζηξηκψθνπ (επηκ.), Ο ιφγνο ηεο παξνπζίαο. Σηκεηηθφο ηφκνο γηα ηνλ Παλ. Μνπιιά, νθφιεο, Αζήλα 2005, ζζ. 375-382. 15 Ν.Γ. Γφζηνο, Σα ζχκαηα ηνπ Βάγηα (Ησάλληλα 1817-1821). Πξσηφηππνλ Ζπεηξσηηθφλ Γηήγεκα, Αλαηχπσζηο εθ ηνπ πεξηνδηθνχ «Ίζηξνο», Σππνιηζνγξαθείνλ «πιιφγσλ», Βνπθνπξέζηηνλ 1888. Γεχηεξε έθδνζε: Σππνιηζνγξαθείνλ Υ. Γφιδλεξ, Δλ Ηαζίσ 1902. Γηα ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηελ πλεπκαηηθή πξνζθνξά ηνπ Ζπεηξψηε θαζεγεηή ησλ ειιεληθψλ γξακκάησλ βι. C. Papacostea - Danielopol, Comunităţile Greceşti din România în secolul al XIX-lea [Οη ειιεληθέο θνηλφηεηεο ζηε Ρνπκαλία θαηά ηνλ 19 ν αηψλα], Omonia, Bucureşti, 1996, ζζ. 115-118. 16 Ο Μεηζάθεο επηζθέπηεηαη ηα Γηάλληλα ην 1887 θαη δεκνζηεχεη ηηο εληππψζεηο ηνπ ζηελ εθεκεξίδα Αθξφπνιη ηελ ίδηα ρξνληά: «Παξά ηνηο δνχινηο», εθ. Αθξφπνιηο, 11,12, 14, 20 θαη 23 Ηνπιίνπ 1887. ην 4

Βαζηιεηάδεο 19 θαη Κσλζηαληίλνο Καδαληδήο 20 απνηππψλνπλ κε αξθεηέο ιεπηνκέξεηεο ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα ησλ νζσκαληθψλ Ησαλλίλσλ. Ο ππεξηνληζκφο ηεο εηεξφηεηαο, ηα δηαρσξηζηηθά ζρφιηα θαη νη πξνθαηαιήςεηο δελ ιείπνπλ αιιά νπσζδήπνηε ειαηηψλνληαη: Αιιά θνηκνχληαη πνηέ αληάκα ρξηζηηαλφο κε Σνχξθν; Καη ζηνλ ηάθν αθφκα, θαη απνζακκέλνη ζα πνιεκνχλ θαη ζα κάρσληαη έσο ηελ ζπληέιεηαλ ηνπ αηψλνο. Δίλαη ηα δχν άθξα ελάληηα. Αλαηνιή θαη Γχζε. Σν αίκα ην ηνχξθηθν θαη ην ξσκαίηθν είλαη ζαλ ην ιάδη κε ην λεξφ δελ αλαθαηεχνληαη φζν θαη λα ηα αλαθαηέςεο! (Κσλζηαληίλνο Καδαληδήο, «Σα δχν η αδέιθηα», Ηζηνξίεο ηεο παηξίδνο κνπ, ζ. 221) ηελ πεξηγξαθή ηνπ ρψξνπ ηα κνπζνπικαληθά κλεκεία, νη κηλαξέδεο θαη ηα ηδακηά, ιεηηνπξγνχλ σο ηνπφζεκα ηεο πφιεο καδί κε ην Κάζηξν θαη ηε ιίκλε. Ο παξαηεξεηήο εληππσζηάδεηαη βαζηά απφ ην θξάκα ησλ πνιηηηζκψλ θαη ζαπκάδεη ηε ζπλάληεζε ηεο αλαηνιίηηθεο λννηξνπίαο κε ην ειιεληθφ πλεχκα: Oη κηλαξέδεο πςνχζη πξνο ηνλ νπξαλφλ νμείαλ θαη ιάκπνπζαλ ηελ ιεπθήλ απηψλ θνξπθήλ θαη ζρίδνπζη ηνλ αηζέξα δηα ησλ αηρκψλ ησλ, ρξπζνπκέλσλ ππφ ηνπ αλαηέιινληνο ειίνπ. Πξν νιίγνπ απήγγεηιελ ν Ηκάκεο ηελ εσζηλήλ απηνχ πξνζεπρήλ, πεξηπαζή ραηξεηηζκφλ πξνο ηνλ αηψληνλ Αιιάρ θαη ηελ πξνβάιινπζαλ εκέξαλ. Σα χδαηα ηεο ιίκλεο θξηθηψζηλ θαη ςηζπξίδνπζη ξπηηδνχκελα σο λα εμππλψζηλ απφ καθξνχ θαη βαζένο ιεζάξγνπ. Σσλ αξραίσλ Αζελψλ είλε εχθνινο ε αλαπαξάζηαζηο. Αιιά ηεο πεξηέξγνπ ηαχηεο πφιεσο, νίαλ σκφξθπλελ απηήλ ηεο νζσκαληθήο θχζεσο ε ζχκκημηο πξνο ηεο αιβαληθήο ςπρήο ηελ ηδηνξξπζκίαλ θαη ηνπ ειιεληθνχ πλεχκαηνο ηελ ηδηνζπζηαζίαλ, δελ είλε πνιχ εχθνινο ε αλαπαξάζηαζηο δη εκάο, αλζξψπνπο ηνπ δεθάηνπ ελάηνπ αηψλνο. αξρείν ηνπ εληνπίδεηαη θαη ην αλέθδνην δηήγεκα «Σα Ησάλληλα». χγρξνλε έθδνζε: Μ. Μεηζάθεο, Παξά ηνηο δνχινηο. Σα Ησάλληλα, θηινινγηθή επηκέιεηα: Γ. Παπαθψζηαο, Παηάθεο, Αζήλα 2004. 17 Κ. Κξπζηάιιεο, Πεδνγξαθήκαηα, Σππνγξαθείν ηεο Δζηίαο, Αζήλα 1894. Γηα ηελ επεηξψηηθε εληνπηφηεηα ησλ δηεγεκάησλ ηνπ Κξπζηάιιε βι. Γ. Μειηζζαξάηνπ, «Οη θνηλνί ηφπνη ηεο εληνπηφηεηαο», ζην Δ.Γ. Απδίθνο, Κψζηαο Κξπζηάιιεο. Σν έξγν ηνπ ζην ηέινο ηεο εθαηνληαεηίαο απφ ην ζάλαηφ ηνπ, Πξαθηηθά Δπηζηεκνληθνχ πκπνζίνπ, Πξέβεδα 11-13 Ηνπλίνπ 1993, Γήκνο Πξέβεδαο, Πξέβεδα 1994, ζζ. 146-150. 18 Υ. Υξεζηνβαζίιεο, Γηεγήκαηα ηεο ηάλεο, Σππνγξαθείν ησλ Δξγαζηεξίσλ Αλέζηε Κσζηαληηλίδε, Αζήλα 1898. Δπίζεο ν Υξεζηνβαζίιεο ζρεδηάδεη, ιίγνπο κήλεο πξηλ πεζάλεη, λα εθδψζεη απφ ηνλ Γήκν Ησαλληηψλ κηα ζπιινγή δηεγεκάησλ γηα ηα νζσκαληθά Γηάλληλα πνπ δεκνζηεχηεθαλ ζε πεξηνδηθά θαη εθεκεξίδεο θαηά ην ρξνληθφ δηάζηεκα 1902-1935. Ζ έθδνζε απηή πξαγκαηνπνηήζεθε ην 2007: Υ. Υξεζηνβαζίιεο, Γηαλληψηηθα Γηεγήκαηα, πξνιεγφκελα: Β. Γθνπξνγηάλλεο επίκεηξν: Γ. Καηζίια, Ρνέο Οη Ζπεηξψηεο, Αζήλα 2007. 19 Λ. Μ. Βαζηιεηάδεο, Ζ κπζηηθή ζπξίο. Πξσηφηππνλ Ζπεηξσηηθφλ κπζηζηφξεκα. Ή ζθελή ελ Ησαλλίλνηο, Δθ ηνπ «Δκπνξηθνχ Σππνιηζνγξαθείνπ», Δλ Κσλζηαληηλνππφιεη 1900. Ο ζπγγξαθέαο είλαη ζρεδφλ άγλσζηνο ζηε ινγνηερληθή ηζηνξία. Γηα εξγνβηνγξαθηθέο πιεξνθνξίεο βι. Κ.Η. Κίηζνο «Λεσλίδαο Βαζηιεηάδεο (1876-1920)», ζην Πλεπκαηηθέο Φπζηνγλσκίεο ηνπ Πσγσλίνπ, Έλσζε Πσγσλεζίσλ Ζπείξνπ, Ησάλληλα 1984, ζζ. 111-123. 20 Κ. Καδαληδήο, Ηζηνξίεο ηεο παηξίδνο κνπ. Γηεγήκαηα, Αζηήξ, Chicago 1910. χγρξνλε έθδνζε: Ηζηνξίεο ηεο Παηξίδνο κνπ, επηκέιεηα εηζαγσγή: Γ. Καινγεξάο, Σππσζήησ, Αζήλα 2001. 5

(Μηραήι Μεηζάθεο, «Σα Ησάλληλα», ζ. 83, 88) Οη αθεγεηέο θαη νη ήξσεο πνπ είλαη εληφπηνη δελ αξθνχληαη ζε αδξέο δηαπηζηψζεηο γηα ηνλ εμσηηζκφ θαη ηελ πιεζπζκηαθή ζχζηαζε ηνπ αζηηθνχ θέληξνπ ηεο Ζπείξνπ, φπσο ν επηζθέπηεο αθεγεηήο ηνπ Μεηζάθε. Τπεξβαίλνπλ ηα ζηεγαλά φξηα ησλ εζλνηήησλ εθδειψλνληαο αηζζήκαηα αιιειεγγχεο γηα ηνλ Σνχξθν Άιιν θαη αλππφθξηην πφλν γηα ηελ αλαγθαζηηθή θπγή ηνπ: Αιι ήξζε θαη κηα καχξε κέξα γηα ηελ Διιάδα, πνπ βγήθε ζηελ κέζε ε απαίζηα αληαιιαγή: νη Έιιελεο ηεο Σνπξθίαο, λάξζνπλ εμαλαγθαζηηθψο ζηελ Διιάδα θη νη βξηζθφκελνη Σνχξθνη ζηελ Διιάδα λα θχγνπλ εμαλαγθαζηηθψο ζηελ Σνπξθία, θη έηζη δηψρηεθαλ φινη νη Σνχξθνη απφ ηα Γηάλληλα, θη ελ γέλεη απ φιελ ηελ Ήπεηξν αλ θη είηαλ Διιεληθήο θαηαγσγήο, θη ειιελφγισζζνη, θαη κ απηνχο καδή πάεη θη ν θαυκέλνο ν ρφηδαο καο, θαη δελ μαλαθαλήζηεθε πιεηφ ζην ζηεξηθέ ηνπ ηδηακηνχ λα κπαγιαηήζε! Έηζη ξήκαμε απφ ηφηε ην θαυκέλν, γηαηί δελ είρε κείλεη νχηε έλαο Σνχξθνο ζηελ ζπλνηθία καο ηνπ Μετληαληνχ, γηα λάξρεηαη ζην ηδηακί λα πξνζθχλεζε, θαη δελ αθνχνληαλ λ αρνινγάε ζηνλ αηζέξα εθείλε ε γιπθεία θσλή ηνπ ρφηδα καο λα ςέιιε ην ππέξνρν γηα ηελ απιφηεηα ηνπ: «Λατιαρέ Ίιιαιιάρ Μνπρακεληνχλ Ρεζνπιιάρ. Αιιάρ εθ-κπέξ». (Υξήζηνο Υξεζηνβαζίιεο, «Σν θαυκέλν ην Σδηακί καο», Γηαλληψηηθα Γηεγήκαηα, ζ. 176) Ζ αλζξσπηζηηθή νπηηθή ησλ Ζπεηξσηψλ ηεο γεληάο ηνπ 1880 πηνζεηείηαη θαη εκπινπηίδεηαη απφ ηνπο ζπληνπίηεο ηνπο ζπγγξαθείο ηεο κεηαπνιεκηθήο θαη ζχγρξνλεο πεξηφδνπ. Απηή ε νκάδα δελ έρεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο επαξρηαθνχ ινγνηερληθνχ θχθινπ. Αληηζέησο, ην έξγν ηεο ζεσξείηαη αλαπφζπαζην ηκήκα ηνπ κεηαπνιεκηθνχ ινγνηερληθνχ θαλφλα 21. Μία επδηάθξηηε ζεκαηηθή ησλ Ζπεηξσηψλ ζπγγξαθέσλ κεηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν είλαη ε ηάζε επηζηξνθήο ζην νζσκαληθφ παξειζφλ ησλ Ησαλλίλσλ, πνιιά ρξφληα χζηεξα απφ ηελ αληαιιαγή θαη ηελ αλαρψξεζε ησλ Σνχξθσλ. Δθθξάδνληαο κηα ηζρπξή ζπιινγηθή κλήκε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο, νη δηεγεκαηνγξάθνη Γεκήηξεο Υαηδήο 22, Κίκσλ Σδάιιαο 23, Φξίμνο Σδηφβαο 24, Γηάλλεο Γάιιαο 25, Ναπνιέσλ Λαδάλεο 26 θαη Βαζίιεο 21 Δ.Γ. Καςσκέλνο, «Ζ ινγνηερλία ηεο Ζπείξνπ», Ζπεηξσηηθφ Ζκεξνιφγην ΚΓ (2005), ζ. 150 Γ. Λαδνγηάλλε, «Ζπεηξψηεο ινγνηέρλεο 19 νπ θαη 20 νπ αηψλα», εηζήγεζε ζηελ εκεξίδα Ζ Γηαρξνληθφηεηα ηεο Ζπεηξσηηθήο Λνγνηερλίαο, Παλεπεηξσηηθή πλνκνζπνλδία Διιάδνο, Εάππεην Μέγαξν, Αζήλα 20 Ηαλνπαξίνπ 2008. Αλαθηήζεθε ζηηο 3/03/2010 απφ ην δηαδίθηπν: http://www.giannenae.gr/%ce%a0%ce%bf%ce%bb%ce%b9%cf%84%ce%b9%cf%83%ce%bc%cf%8c%cf %82/ekdiloseis/Afieroma_Ladogianni_Logotexnia_Hpeiroton.aspx 22 Γ.ο Υαηδήο, «ακπεζάη Κακπηιήο», ζην Σν ηέινο ηεο κηθξήο καο πφιεο. Γηεγήκαηα, Σν Ρνδαθηφ, Αζήλα 1999, ζζ. 41-74. 23 Κ. Σδάιιαο, «Ζ ζπζία», ζην Σν θιείζηκν ηνπ θχθινπ Γηεγήκαηα, Δθδφζεηο πεξηνδηθνχ Δλδνρψξα, Γηάλληλα 1965, ζζ. 86-100. Δπαλέθδνζε: Ζ ζπζία, Ηεξά Μνλή Διενχζεο Νήζνπ, Ησάλληλα 2004. 24 Φ. Σδηφβαο, «Ο βίνο ηνπ κπαζην Κσλζηαληή», «Κπξα Πνιπμέλε ε νζία», «ιβηα κλήκε», «Σα πεξηζηέξηα», ζην Έμνδνο γηα πάληα. Γηεγήκαηα, ρ.ε., Γηάλληλα 1991, ζζ. 49-73, 75-118, 119-125, 187-190. 6

Γθνπξνγηάλλεο 27 ζπλερίδνπλ κε έληαζε λα επαλέξρνληαη ζε πξφζσπα θαη θαηαζηάζεηο ηεο νζσκαληθήο επνρήο θαη λα ζέηνπλ μαλά ζην πξνζθήλην ηε ζπκβίσζε κε ηνλ ζπκπαηξηψηε Άιιν, απφ ηελ ςχρξαηκε θαη ζπλάκα λνζηαιγηθή ελαηέληζε πνπ πξνζδίδεη ε ρξνληθή απφζηαζε. Δμάιινπ, ε ακθηζβήηεζε, ε πνιηηηθή θαηαγγειία θαη πξνπαληφο ε δηακαξηπξία γηα ηελ πεξηζσξηνπνίεζε ηνπ απφθιεξνπ θαη ηνπ κεηνλνηηθνχ, ε νπνία δηεθδηθεί επηηαηηθά ηελ ελφηεηα κέζα ζηε δηαθνξά, ζεκαηνδνηνχλ ηε κεηαπνιεκηθή θαη ζχγρξνλε επεηξψηηθε πεδνγξαθία 28. Ο ίδηνο πεξίπνπ ζπγγξαθηθφο φκηινο έρεη κπζνπνηήζεη θαη ηε ζπγθαηνίθεζε κε ηνλ Δβξαίν Άιιν, κε απνθνξχθσκα ηελ ηξαγηθή εμηζηφξεζε ηεο εμφλησζεο ησλ Γηαλλησηψλ Δβξαίσλ απφ ηνπο λαδί θαη ηελ επίξξηςε νξηζκέλσλ επζπλψλ ζηελ πιεηνςεθηθή ρξηζηηαληθή θνηλφηεηα 29. Ο ρξφλνο ησλ εμεηαδφκελσλ δηεγεκάησλ θαηά θχξην ιφγν ζρεηίδεηαη κε ην ηέινο ηεο νζσκαλνθξαηίαο θαη κε ην δηάζηεκα απφ ηηο αξρέο ηεο απειεπζέξσζεο έσο ηελ αληαιιαγή. Ζ εηθφλα θαη ε ηαπηφηεηα ηνπ Σνπξθνγηαλληψηε ζπληίζεηαη απφ ζηαζεξά επαλαιακβαλφκελα κνηίβα, πνπ ζα επηρεηξήζνπκε λα πξνζεγγίζνπκε ζχληνκα. Σα ζπγθεθξηκέλα κνηίβα αλαθέξνληαη ζηηο νζσκαληθέο ρσξνηαμηθέο δψλεο ηεο πνιηηείαο, ζε ζεκαίλνπζεο ζπκπεξηθνξέο ησλ ραξαθηήξσλ θαη ζε θαζνξηζηηθά ηζηνξηθά γεγνλφηα: Α. Ζ ππφδεημε ησλ κνπζνπικαληθψλ κλεκείσλ ησλ Ησαλλίλσλ σο ζχκβνια ηεο πνιππνιηηηζκηθήο δηάζηαζεο ηεο πφιεο πνπ πιένλ έρεη απνιεζζεί. Ζ πξσηεχνπζα ηεο Ζπείξνπ απνθαιείηαη απφ ηνλ αθεγεηή ηνπ Γάιια «ηνπξθφπνιε» 30, ρσξίο θάπνηα αξλεηηθή αμηνινγηθή πξφζεζε, αιιά γηα λα ππνδεισζεί ε ηδηάδνπζα θπζηνγλσκία ηεο κέρξη ηνλ κεζνπφιεκν. Σν Κάζηξν, φπσο θαη ζηελ παιαηφηεξε πεδνγξαθία, θπξηαξρεί σο ηνπφζεκν ηεο νζσκαληθήο εμνπζίαο: ην πειψξην Κάζηξν [ ] εηζρσξνχζε βαζεηά ζηε Λίκλε κε ηηο επάιμεηο ηνπ θαη ηνπο πχξγνπο ηνπ, πην καχξν θη άγξην απ ηε ρεηκσληάηηθε λχρηα, κε ηα ηείρε ηνπ κφληκα πγξά -θνβεξφ ζχκβνιν ηεο αλάιγεηεο πξναηψληαο ηπξαλλίαο, απαίζην ζθηάρηξν, ίδην ζηνηρεηφ, ηθαλφ λα πηνήζεη θαη ηε γελλαηφηεξε ςπρή. (Κίκσλ Σδάιιαο, «Ζ ζπζία», ζ. 94) Έπνληαη, πάιη, ηα ηδακηά κε ηνπο ςεινχο κηλαξέδεο ηνπο. Ο κηλαξέο ηνπ ηδακηνχ ηνπ Αζιάλ Παζά ζηελ θνξπθή ηνπ Κάζηξνπ, μεκπηίδεη πάλσ απφ ηελ νκίριε θαη ζπκίδεη 25 Γ. Γάιιαο, «Ο δξφκνο έβγαδε ζε παλδνρεία», «Λεπηνκέξεηεο ελφο ρξνληθνχ», ζην ην ξεχκα ηνπ πνηακνχ. Ηζηνξίεο ηνπ επεηξσηηθνχ λφηνπ Ζ Άλσ πφιηο Τπεξνξία, Γαβξηειίδεο, Αζήλα 2004, ζζ. 193-196, 197-206 ν ίδηνο, Υξνλνδείθηεο, Γαβξηειίδεο, Αζήλα 2004. 26 Ν. Λαδάλεο, «Ο θαζξέθηεο», Der Spiegel, Ayna, ζην N. Eideneir A. Toker (επηκ.), Kalimerhaba. Griechish Deutch Türkisches Lesebuch, Romiosini, Köln 1991, ζζ. 61-90 θαη ζην Δξαηνζζέλεο Καςσκέλνο (επηκ.), Ζ πφιηο άδνπζα. Αλζνιφγην Ζπεηξψηηθεο πεδνγξαθίαο, Ννκαξρηαθή Απηνδηνίθεζε Ησαλλίλσλ, Ησάλληλα 2002, ζζ. 87-99. 27 Β. Γθνπξνγηάλλεο, «Ναδίθ, ν Σνπξθνγηαλληψηεο», ζην Απφ ηελ άιιε γσλία, Μεηαίρκην, Αζήλα 2006, ζζ. 79-87. 28 Δ.Γ. Καςσκέλνο, «Ζ ινγνηερλία ηεο Ζπείξνπ», φ.π., 157-158. 29 Φ. Ακπαηδνπνχινπ, Ο Άιινο ελ δησγκψ. Ζ εηθφλα ηνπ Δβξαίνπ ζηε ινγνηερλία. Εεηήκαηα ηζηνξίαο θαη κπζνπιαζίαο, φ.π., ζζ. 113-119, 124-129, 263, 274-289. 30 Γ. Γάιιαο, Υξνλνδείθηεο, φ.π., ζ. 35. 7

πέλζηκν θππαξίζζη 31 ελψ ζην Μπατξαθιί Σδακί ή Σδακί ηνπ Παδαξηνχ αλεκίδεη ε ηνχξθηθε ζεκαία 32. Ο αθεγεηήο ηνπ Σδηφβα αθήλεη ππαηληγκνχο γηα ηελ ειιεληθή δηνίθεζε πνπ θαηεδάθηζε ην Μπαρξάκ Παζά ή Ληακ Σδακί 33 : ηάζεθε ην θνξηεγφ πίζσ απφ ηα ράληα ηεο ζπλνηθίαο Πιάηαλνο. Δθεί, πξηλ ειεπζεξσζνχλ ηα Γηάλληλα ήηαλ ηδακί θαη ηνχξθηθν λεθξνηαθείν. Σα μήισζαλ νη Έιιελεο κα δελ πείξαμαλ ηα εξάζκηα θππαξίζζηα. (Φξίμνο Σδηφβαο, «Κπξα Πνιπμέλε ε νζία», ζ. 87) Απφ ηελ απειεπζέξσζε θαη κεηά ν θνηλσληθφο ράξηεο ησλ Ησαλλίλσλ κεηαβάιιεηαη. Οη παιηέο ηνπξθνγεηηνληέο, γηα παξάδεηγκα ε Ηκβξαρήκ παζηά 34, ππνβαζκίδνληαη ή νη λένη ηδηνθηήηεο ησλ ηνπξθηθψλ πεξηνπζηψλ, νη κεγαιέκπνξνη ρξηζηηαλνί, επηβάινπλ ηε δηθή ηνπο θνηλσληθή ηεξαξρία θαη αηζζεηηθή πνπ αληηθαηνπηξίδεηαη ζηνλ ρψξν: ηελ πξψελ ζπλνηθία Ηκβξαρήκ Παζηά ήηαλ δπν παιηφζπηηα. Σ απφρηεζε [ν θπξ-απφζηνινο] γηα έλα θνκκάηη ςσκί απφ ζθηαγκέλα γεξφληηα. Ο Ακπάδ Φερκή θαη ν Αρκέη Μειίθ ππφγξαςαλ ζην ζπκβνιαηνγξαθείν ηνπ Φίιηνπ ηνλ Ηνχλην ηνπ 1914 ην πσιεηήξην ησλ ζπηηηψλ ηνπο. Έθαλαλ θαη ηεκελά ζηνλ θπξ-απφζηνιν φηαλ ηνπο κέηξεζε κπξνζηά ζην ζπκβνιαηνγξάθν ληηγθ, ληηγθ, ληηγθ, αζηξαθηεξέο ιίξεο. Κνξφηδεπαλ ζηελ αγνξά ηελ απφθαζε ηνπ: «Σζηθνχηεο είλαη, ζαξάβαια αγνξάδεη. Α! λα ραζεί, ζα πνπληηάζεη ηε θακειηά ηνπ θη αλ ζεηζηεί ε γεο πνηνο ηνπο μεζάβεη;» Αξγφηεξα, φηαλ ζηα ελσκέλα νηθφπεδα χςσζε ν κεραληθφο Μειίξξπηνο ηξηψξνθν λενθιαζηθνχ ξπζκνχ, δάγθαζαλ ηε γιψζζα ηνπο φπσο ην ζθαγκέλν γίδη. Αλ ζηελ πξσηεχνπζα ησλ Διιήλσλ κπαγηάηηαδε απηφο ν ξπζκφο, ζηα Γηάλληλα θάληαμε ζαλ εμσπξαγκαηηθφο, παξακπζέληνο. (Φξίμνο Σδηφβαο, «Κπξα Πνιπμέλε ε νζία», ζ. 87) Ζ εμίζσζε ησλ κηλαξέδσλ κε θππαξίζζηα θαη ε αιιαγή ησλ ηνπσλπκίσλ ππνδεηθλχνπλ ηνλ ζάλαην ηεο νζσκαληθήο πφιεο πνπ πξνθάιεζε ε κεηάβαζε απφ ηελ απηνθξαηνξία ζην εζληθφ θξάηνο. Β. Ζ αλάδεημε ησλ θηιηθψλ ζρέζεσλ Υξηζηηαλψλ θαη Μνπζνπικάλσλ κέζα απφ ηελ πινθή ησλ δηεγεκάησλ. Υξηζηηαλνί ήξσεο, πνπ μερσξίδνπλ γηα ην εζηθφ αλάζηεκά ηνπο, μεπεξλνχλ θνβίεο θαη ζηεξεφηππα, αγθαιηάδνπλ απζφξκεηα ηνλ Άιιν θαη θεξδίδνπλ ηελ εθηίκεζε ηνπ. ην δηήγεκα «Κπξα Πνιπμέλε ε νζία» ηνπ Σδηφβα ε εξσίδα, Εαγνξίζηα κέηνηθνο ζηα Ησάλληλα, θαη «νζία» θαηά ηελ πξνζήκαλζε ηνπ 31 Γ. Γάιιαο, ην ξεχκα ηνπ πνηακνχ. Ηζηνξίεο ηνπ επεηξσηηθνχ λφηνπ Ζ Άλσ πφιηο Τπεξνξία, ζ. 195, 201. Γηα ην Αζιάλ Σδακί βι. Γ. κχξεο, «Σα κνπζνπικαληθά ηεκέλε ησλ Ησαλλίλσλ θαη ε πνιενδνκία ηεο νζσκαληθήο πφιεο», Ζπεηξσηηθά Υξνληθά 34 (2000), ζζ. 53-58 Κ.Η. Κνπιίδαο, Σα κνπζνπικαληθά βαθνχθηα ηεο πφιεσο ησλ Ησαλλίλσλ. Ηζηνξηθή κειέηε, Αλάηππν απφ ην «Ζπεηξσηηθφ Ζκεξνιφγην», Ησάλληλα 2004, ζζ. 19-68. 32 Κ. Σδάιιαο, «Ζ ζπζία», φ.π., ζ. 91. Γηα ην Μπατξαθιί Σδακί βι. Γ. κχξεο, «Σα κνπζνπικαληθά ηεκέλε ησλ Ησαλλίλσλ θαη ε πνιενδνκία ηεο νζσκαληθήο πφιεο», φ.π., ζζ. 32-35 Κ.Η. Κνπιίδαο, Σα κνπζνπικαληθά βαθνχθηα ηεο πφιεσο ησλ Ησαλλίλσλ, φ.π., ζζ. 124-144. 33 Γηα ην Μπαρξάκ Παζά ή Ληακ Σδακί βι. Γ. κχξεο, «Σα κνπζνπικαληθά ηεκέλε ησλ Ησαλλίλσλ θαη ε πνιενδνκία ηεο νζσκαληθήο πφιεο», φ.π., ζζ. 35-36 Κ.Η. Κνπιίδαο, Σα κνπζνπικαληθά βαθνχθηα ηεο πφιεσο ησλ Ησαλλίλσλ, φ.π., ζζ. 168-173. 34 Γηα ηε ζπλνηθία βι. Η. Λακπξίδεο, «Πεξηγξαθή ηεο πφιεσο Ησαλλίλσλ», φ.π., ζ. 19` Γ.Γ. Καλεηάθεο, Σν Κάζηξν: πκβνιή ζηελ Πνιενδνκηθή Ηζηνξία ησλ Ησαλλίλσλ, φ.π., ζ. 121, 131. 8

ηίηινπ, ζπλαλαζηξέθεηαη Σνπξθάιεο απφ ηε γεηηνληά ηεο. Καζψο είλαη ρσξηάηηζζα θη φρη αζηή, πάεη κε ηα ηξαρηά ηεο ρέξηα λα πηάζεη ην εξγφρεηξν ησλ θηινμελνπκέλσλ ηεο θαη εθείλεο αξλνχληαη λα ηεο ην δψζνπλ. Ζ Κπξα Πνιπμέλε δελ κνπηξψλεη, θέξεηαη κε εγθαξδηφηεηα ζηηο κνπζαθίξηζζεο θαη ηειηθά ζπάεη ηα ςπρηθά ζχλνξα αθνχ νη ηνπξθάιεο ηεο θηιάλ ην ρέξη σο έλδεημε ζεβαζκνχ. Ζ Κπξα Πνιπμέλε, παξάδεηγκα αλσηεξφηεηαο, κε ηε ζπκπεξηθνξά ηεο δηαιχεη θνηλσληθέο θαη εζλνηηθέο κεξνιεςίεο βάδνληαο ζην θέληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο ηεο ηνλ άλζξσπν: Μηα κέξα ηεο έθαλαλ βίδηηα γλσξηκίαο νη αδεξθέο ηνπξθάιεο Φαηηκέ θαη Σδεκηιέ ην γέλνο νπιετκάλ, ηνπξθάιεο πνπ θάζνληαλ δπν πφξηεο παξαθάησ. ηαλ έβγαιαλ ηα γηαζκάθηα έιακςε ν νληάο απφ ηελ αζπξάδα ηνπο. Ξεηχιημε ε Σδεκηιέ ην εξγφρεηξν ηεο, λα θνπβεληηάδεη κα θαη λα θεληάεη. Άξεζαλ ηα θεληίδηα ηνπ ζηελ θπξα- Πνιπμέλε θαη άπισζε ην ρέξη λα ην πάξεη. Kava ε άιιε αζπλαίζζεηα απφηνκα αξλεηηθή θίλεζε, λα ην απνκαθξχλεη, κε θαη ην ιεξψζνπλ ηα ζθνχξα, ηξαρηά ρέξηα. πλεηδεηνπνίεζαλ έγθαηξα θαη νη δπν ηη είρε ζπκβεί. Αληί λα κνπηξψζεη, λα βγάιεη αγθάζηα ζθαληδφρνηξνπ θαη λα πάξεη αγεθχξσηε απφζηαζε ε λέα γλσξηκία, ε θπξα- Πνιπμέλε γέιαζε απφ θαξδηάο θαη παξάζπξε ζε εγθαξδηφηεηα ηηο κνπζαθίξηζζεο πνπ κνινγνχζαλ χζηεξα γηα ηελ θπξά. Έθπγαλ αξγά, φηαλ αθνχζηεθε ν ηζηγαξφβεραο ηνπ θπξ-απφζηνινπ θαη ν ήρνο ησλ θιεηδηψλ ηνπ καγαδηνχ πνπ δίρσο ππεξβνιή δχγηδαλ κηα νθά ην θαζέλα. κσο θεχγνληαο θίιεζαλ ην ρέξη ηεο θπξάο δείρλνληαο πφζν ηελ εθηίκεζαλ. (Φξίμνο Σδηφβαο, «Κπξα Πνιπμέλε ε νζία», ζ. 99) Σαπηνρξφλσο, ε κπζνπιαζία εγθνιπψλεηαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ζ ηζηνξηνγξαθία επηβεβαηψλεη ηε θηιία αλάκεζα ζε Ρσκηέο θαη Σνπξθάιεο ζηνπο κεηθηνχο καραιάδεο ησλ Ησαλλίλσλ, νη νπνίεο κπαηλφβγαηλαλ ε κία ζην ζπίηη ηεο άιιεο, έπηλαλ ηνπο θαθέδεο ηνπο, θνπηζνκπφιεπαλ ηνλ πεξίγπξφ ηνπο θαη ραίξνληαλ αδειθσκέλεο ηφζν ηηο ρξηζηηαληθέο φζν θαη ηηο κνπζνπικαληθέο γηνξηέο 35. Γ. Ζ αλαγσγή ησλ εληάζεσλ ή ησλ ζπγθξνπζηαθψλ επεηζνδίσλ ζε γεληθφηεξεο ηζηνξηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο πεξηζηάζεηο θαη ε έκκεζε αζψσζε ησλ δχν πιεπξψλ. ηε «ζπζία» ηνπ Κίκσλα Σδάιια νη Σνχξθνη πξνχρνληεο δηαηάζζνπλ λα βγεη απφ ηε κέζε έλαο κέζπζνο παπάο γηαηί ελνρινχληαη απφ ηηο επαλαζηαηηθέο απφςεηο ηνπ. Οη πιεξσκέλνη θνληάδεο είλαη Αξβαλίηεο πνπ ληψζνπλ ελνρέο γηα ηελ πξάμε ηνπο αιιά είλαη ππνρξεσκέλνη λα ππαθνχζνπλ ζη αθεληηθά ηνπο. Ο ρξηζηηαλφο αθεγεηήο, ρσξίο λα ηνπο απαιιάζζεη εζηθά, θαηαλνεί κε κεγαινςπρία ηελ αδπλακία ηνπο λα αληηδξάζνπλ δηαθνξεηηθά: Πεξίκελαλ. Πεξίκελαλ θαξηεξηθά, κε ην βιέκκα ζηπισκέλν ζην δξφκν απ φπνπ ζα μεκχηηδε ν παπά-κψζηαο. Ο έλαο αξβαλίηεο έβγαιε έλα θιαζθί ηζίπνπξν θαη ξνχθεμε. Όζηεξα ην έδσθε ζηνλ άιιν πνπ έθαλε ην ίδην. Σν δπλαηφ πγξφ πέξαζε ζηα ζπιάρλα ηνπο θαη γνξγά ηνπο έθεξε ζεξκφηεηα θαη δσή. Ο πξψηνο είπε: -Γηέ εθέθηε. «Άζθεκν πξάκα». Ο άιινο ηνλ θνίηαμε, θαηάιαβε θη απάληεζε. 35 Βι. Η.Ν. Νηθνιαΐδεο, Σα Γηάλληλα ηνπ Μεζνπνιέκνπ. 1923-1924, ηφκ. Δ, ρ.εθδ., Ησάλληλα 1993, ζ. 18. 9

Ναίζθε. Σν μέξσ ην παπα-κψζηα. Νηφκπξν, θαιφ άληξσπν. Γηέ εθέθηε λα ην ζθνηψζνπκε έηζη... Ο άιινο ηνλ μαλαθνίηαμε. -Οχξδεξ. «Γηαηαγή» είπε μεξά. Οχξδεξ. Δπαλέιαβε θη ν πξψηνο. Ήηαλ αξβαλίηεο θαη ζην αίκα ηνπο ε κηζζνθνξηθή ππνηαγή φπσο θη ε κπέζα, κεηαδηλφηαλ απφ γεληά ζε γεληά, ζαλ ε αξξψζηηα. Απνζηξεθφηαλ ηελ πξάμε ηνπο, κα ζθχβαλ ππάθνπα ην θεθάιη. «Οχξδεξ!...». (Κίκσλ Σδάιιαο, «Ζ ζπζία», ζζ. 97-98) Ο Υαζάλ, ν Σνχξθνο νκνδηεγεηηθφο αθεγεηήο ζην δηήγεκα «Ο θαζξέθηεο» ηνπ Ναπνιένληα Λαδάλε, θπλεγηέηαη αλειέεηα απφ επηηήδεηνπο γξαθεηνθξάηεο θαη ράλεη ην ζπίηη ηνπ. Γελ κέλεη φκσο απξνζηάηεπηνο. Έλαο ρξηζηηαλφο γείηνλάο ηνπ ηνλ πεξηκαδεχεη, ηνλ θξνληίδεη θαη ηζνζηαζκίδεη ηελ αδηθία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο: Δθείλν ηνλ άλζξσπν δελ ηνλ πήξα απ' ηελ αξρή κε θαιφ κάηη. Κνζηνχκη θαη γξαβάηα. Υηεληζκέλν καιιί. ην ρέξη ηα ραξηηά θαη ηα εμεηάδεη. Γελ ηνλ πήξα κε θαιφ κάηη. Έρσ ηε δνπιεηά κνπ. Απηφο ηε δηθηά ηνπ. Έξρεηαη. Ξαλάξρεηαη. Ρσηάεη. Ξαλαξσηάεη. Έξρεηαη θαη κε δπν αζηπλνκηθνχο. Έμσ κνπ ιέεη. Με βάδνπλ θαη ππνγξάθσ. Βγαίλσ ζην δξφκν. Ρσηάσ απφ δσ. Απφ θεη. Θέισ ιέεη δηθεγφξν. Θέισ ρξήκαηα. Απνδείμεηο αλ έρσ ζπγγελείο ζηελ Σνπξθία. Υαξηηά λα θέξσ απ' ηελ Σνπξθία. Πνχ λ αξρίζσ θαη πνχ λα ηειεηψζσ. Πάεη ην ζπίηη. Απηφο ν θπξ-πέηξνο ήηαλ θαιφο άλζξσπνο. Έκεηλε θαιφο άλζξσπνο ν καθαξίηεο. Λέεη, Υαζάλ καδί κνπ. Σνλ παίξλσ ζην θαηφπη. Με πάεη θνληά ζηε ιίκλε. ηα ςαξάδηθα. Αλνίγεη κηα πφξηα. Δδψ ιέεη. Γηθφ ζνπ. - Δίλαη ν ζηάβινο πνχρε η' άινγν. Σ' άινγν ςφθεζε. Ο θπξ-πέηξνο ζηε ζχληαμε. Γηθφο κνπ ν ζηάβινο. Μνχξρεηαη λα ηνλ αγθαιηάζσ. πκκαδεχσ ην ζηάβιν. Βάδσ θξεβάηη. Βάδσ ζφκπα. Μαζίλα. Μηα ραξά. Σειεηψλσ ην βξάδπ ηε δνπιεηά θαη πάσ γηα χπλν. Μπαίλσ ζπίηη. Κιείλσ πίζσ κνπ ηελ πφξηα. Φηηάλσ ην ηζαγάθη κνπ. Λίγν ςσκί. κνξθα. Πνιχ φκνξθα. Καεκέλε θπξ-πέηξν. Πφηε πφηε κνχξρεηαη ζηε ζχκεζε ε γεηηνληά. Μνχ ξρεηαη ην παιηφ ην ζπίηη καο. Ο παηέξαο. Ζ κάλα. Οη αδειθέο. ηελνρσξηέκαη. Γε βαξηέζαη. Καιφο άλζξσπνο ν θπξ-πέηξνο. Καιφο. (Ναπνιέσλ Λαδάλεο, «Ο θαζξέθηεο», ζ. 97) Γ. Ζ νδχλε θαη ε ζπγθίλεζε ησλ Διιήλσλ γηα ηελ «έμνδν γηα πάληα» ησλ Σνχξθσλ ζπκπνιηηψλ κεηά ηε κηθξαζηαηηθή εθζηξαηεία, φπσο εχζηνρα νλνκάδεη ηνλ εθηνπηζκφ ηνπο ν Φξίμνο Σδηφβαο παξαπέκπνληαο επζέσο ζηε βηβιηθή «Έμνδν», ην δεχηεξν βηβιίν ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο πνπ ηζηνξεί ηε δηαθπγή ησλ Ηζξαειηηψλ απφ ηελ Αίγππην. Πξψηνο ν Γεκήηξεο Υαηδήο εγθχπηεη ζην δξάκα ησλ κνπζνπικάλσλ ζπκπαηξησηψλ. ην δηήγεκα «ακπεζάη Κακπηιήο», ην νπνίν εκπλέεηαη απφ ηελ εβξατθή κεηνλφηεηα, εγθηβσηίδεη ηελ ηζηνξία ηνπ ηειεπηαίνπ Μνπθηή ηεο πφιεο. Απηφο βγάδεη ςεχηηθα ραξηηά, φηη δήζελ είλαη αιβαληθήο θαηαγσγήο, ψζηε λα 10

παξακείλεη πίζσ θαη λα γιηηψζεη «ην μεξίδσκα πνπ μεζήθσζε ζξήλν θαη ζξήλν ζηνπο ηνχξθηθνπο καραιάδεο»: Απηφο ν Μνπθηήο δελ εθπξνζσπνχζε θαλέλαλ πηα, κήηε ζηελ πφιε κήηε ζηελ πεξηνρή δελ ππήξμε πειαηεία. Δίηαλ έλαο γέξνο άλζξσπνο πνπ βαξέζεθε λα θχγεη ζηελ Σνπξθηά ηνπ Κεκάι κε ηελ αληαιιαγή ησλ πιεζπζκψλ. Παξαθάιεζε θαη πιήξσζε, Σνχξθνπο θαη Ρσκηνχο, θαη ηα θαηάθεξε ηέινο λα βγάιεη ςεχηηθα ραξηηά πσο είηαλ αιβαληθήο θαηαγσγήο θαη ηέινο ην γιχησζε ην μεξίδσκα πνπ μεζήθσζε ηφηε ζξήλν θαη ζξήλν ζηνπο ηνχξθηθνπο καραιάδεο., Έλα ρηεκαηάθη είρε φιν θη φιν θαη κ' απηφ ςεπηνδνχζε. Δίρε θαη δπν θνξίηζηα πνπ κεγάισζαλ θαη δελ ήμεξε κε πνηφλε λα ηα παληξέςεη θη άξρηζαλ θαη θείλα ηη λα θάλνπλ ηα έξεκα; θαη ηα παίδαλε κε θάηη κφξηεο Ρσκηνχο. Καη ζέιαλε λα ιέλε κέζα ζηελ πφιε πσο απηνί ηα ηξφκαδαλ ηε λχρηα θαη μεθψληδαλ έηζη μαθληθά ηα ηξία παγψληα πνπ θχιαγε ζηελ απιή ηνπ ν Μνπθηήο νη κφξηεο πεδνχζαλ ηνλ ηνίρν. Απηφο πέξλαγε ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ ζηνπο παιηνχο θαθελέδεο ηεο πφιεο θαη θαζφηαλε δίπια ζηνπο ηαβιαδφξνπο θη φιν θνχλαγε ην θεθάιη ηνπ απφ ην πξσί σο ην βξάδπ. Μεξηθνί ιέγαλε πσο ζπιινγηδφηαλ ην κεγάιν ηνχξθηθν ληνβιέηη πνχ ράζεθε φκσο είρε πηα μεθαξθσζεί πίζσ ζην ιαηκφ ηνπ θαη γη' απηφ ην θνχλαγε. (Γεκήηξεο Υαηδήο, «ακπεζάη Κακπηιήο», ζζ. 50-51) Σν γεγνλφο είλαη ππαξθηφ. λησο ν Μνπθηήο Φνπάη, Σνχξθνο θη φρη Αιβαλφο, θξνληίδεη λα εμαηξεζεί απφ ηελ αληαιιαγή θαζψο αγαπά ππεξβνιηθά ηα Ησάλληλα 36. Σν πξφζσπν ηνπ ηειεπηαίνπ ρφηδα επαλεκθαλίδεηαη θαη ζηα δηεγήκαηα ηνπ Σδηφβα «Κπξα Πνιπμέλε ε νζία» θαη «Σν πέηαγκα ηνπ Γεξν-Κφηζηθα». ην πξψην απφ ηα δχν, ε νκψλπκε ρξηζηηαλή εξσίδα θαηαξηέηαη ζπαξαρηηθά ηνπο «ςπρνβγάιηεο ησλ ιαψλ καο» γηα ηελ απψιεηα ησλ κνπζνπικάλσλ θηιελάδσλ ηεο, απαληψληαο ζηε ζεσξία ησλ Μεγάισλ Γπλάκεσλ φηη ε ζπλνίθεζε είλαη αδχλαηε θαη ε καδηθή απέιαζε αλαπφθεπθηε: Ήξζε ν θαηξφο ηνπ μεξηδσκνχ θαη ηνπ κεγάινπ πφλνπ. Πνηάκηα δάθξπα ξσκηψλ θαη ηνχξθσλ. Αλ ηα κάδσλαλ αξθνχζαλ λα πλίμνπλ ηνπο ςπρνβγάιηεο ησλ ιαψλ καο, «λ αιπρηνχλ θαη λα κελ ηνπο βγαίλεη ε ςπρή» φπσο ηνπο θαηαξηφληαλ ε θπξα- Πνιπμέλε πνπ έραζε κε ηελ αληαιιαγή ηε Φαηηκέ θαη ηε Σδεκηιέ ην γέλνο νπιετκάλ. (Φξίμνο Σδηφβαο, «Κπξα Πνιπμέλε ε νζία», ζ. 105) Ο Σδηφβαο αθηεξψλεη θη έλα δηήγεκα απνθιεηζηηθά ζηελ εθδίσμε ησλ Σνπξθνγηαλλησηψλ. Πξφθεηηαη γηα ην δηήγεκα «Σα πεξηζηέξηα», φπνπ ελαιιάμ επηθεληξψλεηαη ζηνλ πφλν ησλ Σνχξθσλ θαη ζηνλ πφλν ησλ Διιήλσλ. Ζ πξννπηηθή είλαη εθείλε ελφο παηδηνχ-αθεγεηή, απφ ηε ρξηζηηαληθή πιεηνλφηεηα, απηφπηε κάξηπξα ησλ ζπκβάλησλ, πνπ ράλεη ηνλ κνπζνπικάλν θίιν ηνπ. Ζ γηαγηά ηνπ αγσληά γηα ηε ηχρε ηεο γεηηφληζζα Φαηκέ θαη απνξεί αλ ν ρσξηζκφο είλαη ηειεζίδηθνο θαη γηα ηνλ άιινλ θφζκν: Ζ γηαγηά θαίλεηαη ην ζπιινγίδνληαλ δηαθνξεηηθά. Παξαπνληφηαλ πσο θξχσλε. Σν θάησ ρείινο ηεο αθνπκπνχζε ζρεδφλ ζην πεγνχλη. Ξέξακε - φηαλ θξέκνληαλ ην ρείινο 36.π., ζ. 19. 11

ηεο ήηαλ ιππεκέλε. «Φαηκέ, είρε πεη ζηε γξηά ραλνχκηζζα αλαπνδνγπξίδνληαο ην θιηηδάλη, ιεο λα ρσξίζνπλ έηζη νη ςπρέο καο θαη ζηνλ άιιν θφζκν»; (ζ. 187) Δπνκέλσο, ε ζηάζε ησλ Υξηζηηαλψλ ηεο πφιεο είλαη μεθάζαξα θαηαδηθαζηηθή γηα ηελ αληαιιαγή. Δ. Οη αηρκάισηνη Σνχξθνη κεηά ηελ είζνδν ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ ζηα Γηάλληλα θαη ε ζπκπφληα ηνπ γεγελνχο ειιεληθνχ ζηνηρείνπ. Μεηά ηνλ πφιεκν ηνπ 1913 ν ειιεληθφο ζηξαηφο ζπιιακβάλεη πάλσ απφ 20.000 Σνχξθνπο αηρκαιψηνπο ζηελ πεξηνρή Ησαλλίλσλ Μπηδαλίνπ ελψ άιινη 15.000 Σνχξθνη ζηξαηηψηεο ππνρσξνχλ πξνο ηε βφξεηα Ήπεηξν. Σν παξαπάλσ επεηζφδην δξακαηνπνηείηαη κε ζπγθινληζηηθφ ηξφπν ζην δηήγεκα «ιβηα κλήκε» ηνπ Σδηφβα. Σνχξθνη αηρκάισηνη ζπάδνπλ πέηξα γηα ηνλ ακαμηηφ δξφκν ηνπ Εαγνξίνπ. Ο αθεγεηήο αλαξσηηέηαη αλ βξέζεθε θάπνηνο Σνχξθνο ινγνηέρλεο, φπσο ν Γνχθαο θαη ν Βελέδεο, γηα λα ηζηνξήζεη ηα βάζαλα ησλ Σνχξθσλ αηρκαιψησλ. Γείρλεη επζπιαρλία θαη αλζξσπηά. Σν ίδην θαη νη θάηνηθνη ηεο Γνβξάο Εαγνξίνπ, πνπ γπξλψληαο απφ ηα ακπέιηα ηνπο κε θαιάζηα γεκάηα κε ηα θαιά ηνπ Θενχ ζηακαηνχλ ζηηο πιηλζφθηηζηεο θαιπβνχιεο ησλ Σνχξθσλ θαη πξνζθέξνπλ ζηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπο θξνχηα θαη ςσκί. Οη αηρκάισηνη, ζε άζιηα θαηάζηαζε κε μεζθηζκέλα καλίθηα θαη κεγάια ηελησκέλα κάηηα απφ ηελ πείλα, θαινηπρίδνπλ θαη επραξηζηνχλ ηνπο Έιιελεο πνπ ηνπο βνεζνχλ. Γηα άιιε κηα θνξά, νη Ζπεηξψηεο, έρνληαο πινχζηα πείξα απφ πνιππνιηηηζκηθέο θνηλσλίεο, γπξλνχλ ηελ πιάηε ζην κίζνο θαη θέξνληαη πνιηηηζκέλα: Απηή ηελ επνρή άλνηγε ζην Ρνληνβάλη ν ακαμηηφο δξφκνο πνπ αλεβάδεη ζην Εαγφξη. Δθεί, ζπψληαο ηζαθίξη κε ην ζθπξί, ζην θάκα ή ζηελ παγσληά Σνχξθνη αηρκάισηνη έρπλαλ ηδξψηα θαη δάθξπ. Κάζνληαλ ζε θαιπβνχιεο πιηζφρηηζηεο θαη είραλ ζεκάδη ηνπο ηελ αδπλακία. Γελ μέξσ αλ βξέζεθε αλάκεζα ηνπο θαλέλαο πνπ λα ηζηφξεζε ζηα ηνχξθηθα ηα βάζαλα ηεο αηρκαισζίαο ζαλ ηνπο δηθνχο καο Γνχθα θαη Βελέδε. Οη θαιπβνχιεο ήηαλ ζε κνλνπάηη πάλσ απφ η' ακπέιηα καο θαη νη ρσξηαλνί φπσο αλέβαηλαλ κε ηα θαιά ηνπ ζενχ ζηα ζεπέηηα, ζηακαηνχζαλ ηα δψα. Σέλησλαλ νη αηρκάισηνη ηα ρέξηα κε ηα μεζθηζκέλα καλίθηα θαη δέρνληαλ ζηαθχιηα, ζνχξβα, θπδψληα θαη φζν ςσκί πεξίζζεςε απφ ην κεζεκεξηαλφ. Έβιεπεο ζηα κεγάια κάηηα ηνπο έηζη ηεληψλνπλ ζε θαηξνχο πείλαο θαη ζηελεχνπλ ζε κέξεο αθζνλίαο έλα θσο λ' αλαβνζβήλεη θαη κνπξκνχξηδαλ θάηη, κπνξεί επρέο λα ήηαλ, κπνξεί θαη θαινηχρηζκα... (ζζ. 123-124) Σέινο, Σ. Ζ λνζηαιγία ησλ απνγφλσλ ησλ Σνπξθνγηαλλησηψλ γηα λα εληνπίζνπλ ηα ίρλε ηεο θαηαγσγήο ηνπο ζηε κπζηθή πφιε ησλ παππνχδσλ ηνπο. Ο Βαζίιεο Γθνπξνγηάλλεο, φπσο θαη ν Ναπνιέσλ Λαδάλεο ζην δηήγεκα «Ο θαζξέθηεο», πξνρσξψληαο έλα βήκα παξαπέξα, δεκηνπξγεί κηα αθήγεζε κε φξνπο ελζπλαίζζεζεο γηα ηνλ Σνχξθν ζπκπνιίηε. ην δηήγεκα «Ναδίθ, ν Σνπξθνγηαλληψηεο», ρξεζηκνπνηψληαο εζσηεξηθή εζηίαζε ζηνπο Σνχξθνπο ήξσεο, αλαπιάζεη ηε ζθνδξή λνζηαιγία γηα ηελ άγλσζηε παηξίδα ησλ παππνχδσλ απφ ηε δηθή ηνπο κεξηά. Ζ παξέα ηνπ Ναδίθ ηαμηδεχεη απφ ηελ Δπξψπε ζηελ Σνπξθία γηα ηηο θαινθαηξηλέο δηαθνπέο ηνπο. Πεξλψληαο απφ ηα Γηάλληλα, ν Ναδίθ πξνθαιεί κηα απξνγξακκάηηζηε ζηάζε ησλ απηνθηλήησλ. Με ηε ζπλδξνκή παιηψλ θσηνγξαθηψλ θαη ραξηψλ πξνζπαζεί λα αλαγλσξίζεη ην ζπίηη θαη ηνλ καραιά ηνπ παππνχ ηνπ. Μάηαηα φκσο. ια έρνπλ αιιάμεη, ηνλ θαηαιακβάλεη παξνμπζκφο θαη πέθηεη ζηε ιίκλε, ηε κφλε πνπ έκεηλε αλαιινίσηε. Ο ζπγγξαθέαο κπαίλεη ζηε ζέζε θαη ζηελ 12

ςπρή ηνπ Άιινπ γηα λα αθεγεζεί ηελ αλείπσηε ζιίςε ηνπ εθπαηξηζκνχ. Κη αθφκε αλαγλσξίδεη φηη θη ν Άιινο είλαη νηθείνο, ζπληνπίηεο, έλαο ρακέλνο αδειθφο: Ξαθληθά [ν αξρεγφο ηεο ηνπξθηθήο θάιαγγαο] είδε ηνλ Ναδίθ λα ηηλάδεηαη λεπξηθφο απφ ηνπο ζάκλνπο θαη θάηη ζαλ κεγεζπκέλεο θσηνγξαθίεο θαη θηάιηα λα ξίρλεη βηαζηηθά ζηε καχξε ζαθνχια. Ήηαλ εληειψο ληπκέλνο. Κνίηαδε ηνλ αξρεγφ κε έμαιιε καηηά. Έκεηλε ζαλ καξκαξσκέλνο γηα ιίγα δεπηεξφιεπηα, χζηεξα κε ηαρχηεηα αγξηκηνχ άξρηζε λα θαηεθνξίδεη πξνο ηε ιίκλε. O αξρεγφο θνίηαμε απέλαληη ηνπο κηλαξέδεο θαη θξαχγαζε: «Ακάλ, Αιιάρ, πάεη δνπξιάζεθε!», ηνλ αθνινχζεζε κε ηαρχηεηα, γηαηί έβιεπε φηη κε ηε θφξα πνπ απηφο είρε ζα έπεθηε ζίγνπξα ζηα λεξά, ήζειε λα ηνλ πξνιάβεη αιιά δελ ηνλ πξφιαβε. Υψζεθε κέρξη ην ζηήζνο ζηε ιίκλε θαη πιαηζνχξηδε πζηεξηθά ζαλ ηξαπκαηηζκέλε αγξηφρελα. Σα δξνζεξά λεξά θάπσο ηνλ ζπλέθεξαλ. Άξρηζε λα βγαίλεη δηζηαθηηθά ζαλ λεξνρειψλα. Έζηαδαλ βξχα θαη πξαζηλίιεο ηα ξνχρα ηνπ. Ζ ζαθνχια κε ηηο θσηνγξαθίεο θαη ηνπο ράξηεο θάζηζε ζην βνχξθν. Έηξεκαλ ηα ζαγφληα ηνπ. Παξαιεξνχζε θξάζεηο αθαηαλφεηεο. Παξακηινχζε κάιινλ κε ηνλ παππνχ ηνπ. «Παππνχ Ναδίθ, πνχ είλαη ην ζπίηη καο; Πνχ είλαη ν καραιάο καο; Πνχ είλαη ην Μπηδάλη; Αιιάρ! ια άιιαμαλ, φια άιιαμαλ εθηφο απ' ην λεξφ!» (ζζ. 86-87). Ζ κνίξα ησλ Σνπξθνγηαλλησηψλ απνδεηθλχεηαη εμίζνπ ζθιεξή κε ηε κνίξα ησλ μεζπηησκέλσλ Διιήλσλ ηεο Μηθξάο Αζίαο. Οη Ρσκηνί αληηκεησπίδνληαη ζηελ Διιάδα κε θαρππνςία θαη ραξαθηεξίδνληαη κεησηηθά σο «ηνπξθφζπνξνη». Κη νη ειιελφθσλνη Σνπξθνγηαλληψηεο ζπλαληνχλ αληίζηνηρεο δπζθνιίεο. ην ηνπξθηθφ κπζηζηφξεκά Panorama (1953) ηνπ Yakup Kadri Karaosmanoğlu (1889 1974), έλαο κνπζνπικάλνο πξφζθπγαο απφ ηα Γηάλληλα, ν Fazlı Bey, ζθηαγξαθείηαη αξλεηηθά επεηδή νκνηάδεη κε ηνπο Έιιελεο: 37 πσο γλσξίδεη ν Υαιίι Ρακίδ, σο ππάιιεινο αλέιαβε λα ειέγμεη ηελ παξαθάησ ππφζεζε: έλαο άλζξσπνο απφ ηνπο αληαιιάμηκνπο, Γηαλληψηεο, κε ην φλνκα Fazlı Bey έρνληαο ηελ πξνζηαζία ελφο ζπγγελή ή ζπκπνιίηε ηνπ απφ ηελ Άγθπξα, ζθεηεξίζηεθε πνιιέο πεξηνπζίεο θαη θηήκαηα θαη δηάθνξα άιια, κεηά πέξαζε ζηελ πξνεδξία ηνπ θφκκαηνο θη έθαλε ηνλ ιαφ φ,ηη ήζειε. Γη απηφλ ηνλ ιφγν ηξεηο έπαξρνη έραζαλ ηηο ζέζεηο ηνπο, απνιχζεθαλ κεξηθνί ππάιιεινη θαη ηειηθά ν Fazlı Bey θαηφξζσζε λα έρεη κίαλ πξνεδξία φπσο ηελ επηζπκνχζε θαη γηα κηθξφ δηάζηεκα αθνινχζεζε εζπρία. κσο θάπνηε ε ηνπηθή αληηπνιίηεπζε αληέδξαζε θη άξρηζε ζηγά ζηγά λα θπξηαξρεί ζηα ιατθά ζηξψκαηα θη έηζη ε «ππφζεζε Fazlı Bey», εμαηηίαο ηεο θαηάζηαζεο πνπ δηακνξθψζεθε, πξνθάιεζε δεκφζηα αλαηαξαρή, ηα πξάγκαηα ζθνχξπλαλ θαη δπζθφιεςαλ πεξηζζφηεξν. Μάιηζηα, ηνλ ηειεπηαίν θαηξφ μέζπαζαλ θάπνηεο ζπγθξνχζεηο θαη επεηζφδηα ηξαπκαηηζκψλ θαη θαηαζηξνθψλ. Μφιηο ηψξα ν Υαιίι Ρακίδ πεγαίλεη λα παξαθνινπζήζεη απφ θνληά θη απφ κέζα κηα θαηάζηαζε ζαλ θη απηή 38. Ζ επεηξψηηθε πεδνγξαθία κεηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν αλαιακβάλεη λα απνθαηαζηήζεη απηήλ ηελ αδηθία. Καη ην θαηαθέξλεη πνιχ θαιά, ραξίδνληαο καο νξηζκέλεο απφ ηηο πην πιένλ αληηξαηζηζηηθέο θαη εκπνηηζκέλεο κε αλζξσπηζηηθφ πλεχκα ζειίδεο ηεο λεφηεξεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο. 37 H. Millas, The Exchange of Populations in Turkish Literature: The Undertone of Texts, ζην R. Hirschon (επηκ.), Crossing the Aegean. An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey, Berghahn Books, New York Oxford 2003, ζ. 222. 38 Y.K. Karaosmanoğlu, Panorama. Roman, İletişim, İstanbul 6 2010, ζζ. 62-63 (ζε κεηάθξαζε ηνπ Ferhat Tosun). 13