ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΣΤΗ ΜΑΘΗΣΗ: Από το σύστημα Μοντεσσόρι στη μέθοδο Project. Δρ Χαρίκλεια Ξάνθη Σχολική Σύμβουλος Οικονομολόγων e-mail: xanthih@otenet.gr 1
ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΣΤΗ ΜΑΘΗΣΗ: Από το σύστημα Μοντεσσόρι στη μέθοδο Project. Στην εισήγησή μας θα αναφερθούμε στην διαφοροποιημένη διδασκαλία και τις εκπαιδευτικές ανάγκες που καλύπτει.. Τέλος, θα επισημάνουμε τις δυνατότητες εφαρμογής της διαφοροποιημένης διδασκαλίας, όπως προκύπτει από την εφαρμογή του παιδαγωγικού συστήματος Μοντεσσόρι και την εφαρμογή της μεθόδου Project,στις βιωματικές δράσεις και ερευνητικές εργασίες. Η παραδοσιακή διδασκαλία είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος διδασκαλίας σήμερα. Είναι λειτουργικός, κυρίως όσον αφορά την εξήγηση νέων εννοιών ή την παρουσίαση νέου υλικού στους μαθητές. Αυτού του είδους η διδασκαλία, όμως, προσφέρει στους μαθητές ελάχιστες ευκαιρίες συμμετοχής. Η επικοινωνία συνήθως είναι λεκτική και μονόδρομη και έχει στόχο την παροχή (και τη λήψη) πληροφοριών. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμά της είναι η μεταφορά και μεταβίβαση γνώσεων σε τάξεις όπου οι μαθητές θεωρούνται αδιαφοροποίητος ομοιογενής πληθυσμός (Koutselini & Persianis, 2001). Οι τάξεις, όμως, αποτελούνται από μαθητές με διαφορετικό οικονομικό, πολιτιστικό, κοινωνικό, μορφωτικό και γνωσιακό υπόβαθρο. Ως εκ τούτου, η παραδοσιακή διδασκαλία δεν μπορεί σήμερα να είναι αποτελεσματική και φαίνεται να υπάρχει ανάγκη για διαφοροποιημένη διδασκαλία. Η Κουτσελίνη (2006) εντοπίζει τα βασικότερα αίτια της εκπαιδευτικής αναποτελεσματικότητας στις παραδοσιακές και αδιαφοροποίητες διδακτικές προσεγγίσεις, οι οποίες δεν διευκολύνουν την οικοδόμηση της γνώσης για όλους τους μαθητές στις τάξεις μικτών ικανοτήτων. Ενώ η Tomlinson (2003) τονίζει χαρακτηριστικά, πως ο μόνος τρόπος για να μπορέσει η παιδεία να συμβαδίσει με την ανάπτυξη και πρόοδο της κοινωνίας μας είναι να βρει εκείνους τους τρόπους με τους οποίους θα διαφοροποιηθεί η διδασκαλία, ώστε να ανταποκριθεί στη διαφορετικότητα του μαθητικού πληθυσμού. Μια διαφορετικότητα σε όλα τα επίπεδα και σε όλους τους τομείς και εκφάνσεις της ατομικής μοναδικότητας του προσώπου. Η διαφοροποιημένη διδασκαλία έχει τη βάση της στις θεωρίες της εποικοδόμησης της μάθησης (constructivism) και της αλληλεπίδρασης (Vygotsky, 1988). Σύμφωνα με τη θεωρία του εποικοδομισμού, η γνώση κωδικοποιείται και γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας με βάση προηγούμενες έννοιες, σημασιολογικά δίκτυα και γνωστικά σχήματα (Vosniadou, 1994. Weinstein & Mayer, 1986). Επομένως η εκκίνηση της διαδικασίας μάθησης και η δόμηση της γνώσης γίνεται πάνω στις προϋπάρχουσες αντιλήψεις και προσλαμβάνουσες παραστάσεις των μαθητών. Δεν πρόκειται, επομένως, για μια μέθοδο διδασκαλίας, αλλά για μια προσέγγιση βασισμένη στην υπόθεση ότι η γνώση οικοδομείται από το άτομο με την ενεργό συμμετοχή του στη γνωστική διαδικασία. Αυτή η διαδικασία σκέψης απαιτεί επίσης από το μαθητή να συνεργάζεται με τους άλλους. Η βιβλιογραφία αναφορικά με τη διαφοροποίηση έχει να δώσει σημαντικό αριθμών μελετών και ερευνών βάσει των οποίων η διαφοροποίηση της διδασκαλίας συμβάλλει σε βελτίωση της διδασκαλίας και της μάθησης (Τοmlinson 1999, Good and Brophy, 2003). O Gayfer (1991), αναλύοντας τα αποτελέσματα 57 από τις 65 μελέτες τυποποιημένων τεστ σε τάξεις διαφοροποιημένης διδασκαλίας με βάση την 2
ετοιμότητα των μαθητών, αναφέρει το προβάδισμα στην ακαδημαϊκή επίδοση των μαθητών από τις τάξεις που διδάχθηκαν με διαφοροποιημένη διδασκαλία σε σχέση με τους μαθητές που διδάχθηκαν κυρίως με παραδοσιακή μέθοδο διδασκαλίας. Σημαντικά είναι τα αποτελέσματα της έρευνας που διενήργησε ο McAdamis (2001), σύμφωνα με τα οποία τα παιδιά από την εκπαιδευτική περιφέρεια του Rockwood (Μισσούρι) με χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση παρουσίασαν σημαντική βελτίωση μετά από τη διαφοροποίηση της διδασκαλίας την οποία δέχθηκαν. Τι είναι ακριβώς η διαφοροποίηση και πότε η διδασκαλία διαφοροποιείται πραγματικά είναι ένα ερώτημα που δέχεται πολλές και διαφορετικές απαντήσεις λόγω του πολυεπίπεδου και πολυσύνθετου χαρακτήρα της διαφοροποιημένης πρακτικής. Ως διαφοροποίηση διδασκαλίας νοείται η αλλαγή της μαθησιακής διαδικασίας με ρουτίνες διδασκαλίας που ανταποκρίνονται σε μεγάλο εύρος διαφορών ως προς τη μαθησιακή ετοιμότητα, στα ενδιαφέροντα και το μαθησιακό στυλ των μαθητών (Tomlinson 1999, 2001). H κριτική θεώρηση της διαφοροποίησης προεκτείνει τη δυναμική της διαφοροποιημένης διδασκαλίας, αντιμετωπίζοντας τον κάθε μαθητή ως ατομικότητα, η οποία θα πρέπει να μελετηθεί και να αντιμετωπιστεί σφαιρικά, χωρίς να περιορίζεται στενά στους παράγοντες που επηρεάζουν τη μάθηση μέσα στο σχολικό περιβάλλον. Αντί αυτού, εξίσου μεγάλη σημασία πρέπει να δίνεται και στους παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τη μάθηση και βρίσκονται εκτός σχολείου (Κουτσελίνη, 2001). Η μάθηση αποδεδειγμένα δέχεται επιδράσεις από παράγοντες όπως το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας, αλλά και από παράγοντες όπως η αυτοεικόνα του μαθητή. Η γνώση του εκπαιδευτικού για τους σημαντικούς αυτούς παράγοντες θα πρέπει να καθοδηγεί και να καθορίζει τη μαθησιακή διαδικασία. Η διαφοροποιημένη διδασκαλία θα είναι το μέσο που θα οδηγήσει το μαθητή στην οικοδόμηση της γνώσης, σύμφωνα με την οποία θα μπορέσει να ενισχύσει την ερμηνευτική του ικανότητα δίνοντας του παράλληλα τη δυνατότητα να δοκιμάσει στην πράξη και με βάση τα όσα γνωρίζει τις ιδέες του,να διερευνήσει σχέσεις ανάμεσα στα μέρη και στο όλο και να συσχετίσει το θέμα που μελετάται με άλλα θέματα (Κουτσελίνη, 2006). Σκοπός της διαφοροποιημένης διδασκαλίας θα πρέπει να είναι η οικοδόμηση της γνώσης για όλους τους μαθητές, που θα επιφέρει τη μεγιστοποίηση του κινήτρου για γνωστική και μεταγνωστική ανάπτυξη και τις επιδόσεις του κάθε μαθητή (Gagatsis & Koutselini, 2000). Οι Starling & Saunders (1993) υποστηρίζουν ότι η διαφοροποίηση πρέπει να αντιμετωπισθεί περισσότερο ως παιδαγωγική προσέγγιση παρά ως οργανωτική, αφού έχει να κάνει με τον ίδιο το μαθητή. Η Κουτσελίνη (2001, 2006) σημειώνει ότι η διαφοροποίηση της διδασκαλίας είναι τόσο οργανωτική όσο και παιδαγωγική, επιτρέποντας σε όλα τα παιδιά να επιτύχουν τους στόχους τους, οι οποίοι βρίσκονται σε άμεση σχέση με τις ιδιαίτερές τους ανάγκες. Η οργανωτική και η παιδαγωγική διαφοροποίηση αποτελούν δύο όψεις τους ιδίου νομίσματος. Η παιδαγωγική διαφοροποίηση αφορά το έργο του εκπαιδευτικού και έχει να κάνει καθαρά με το εκπαιδευτικό κομμάτι της διδασκαλίας, η οποία όμως, για να επιτύχει, πολλές φορές χρειάζεται να γίνει η απαραίτητη οργανωτική διαφοροποίηση, η οποία αφορά την οργάνωση της τάξης, των υλικών, τους εναλλακτικούς τρόπους διδασκαλίας και αξιολόγησης (Κουτσελίνη, 2006). Η 3
διαφοροποιημένη διδασκαλία αποτελεί ουσιαστικά την προσαρμογή, οργανωτική και παιδαγωγική, της διδασκαλίας, ώστε να ανταποκριθούμε στις διαφορετικές ανάγκες μαθητών σε τάξεις μικτής ικανότητας (χαρισματικούς και αδύνατους μαθητές), λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορές των μαθητών ως προς το βαθμό ετοιμότητάς τους, το μαθησιακό τους στυλ και τα ενδιαφέροντά τους (Tomlinson, 2001). Η διαφοροποίηση δεν είναι μια συνταγή διδασκαλίας (Tomlinson, 2000), αλλά ένας καινοτόμος τρόπος για τη διδασκαλία και τη μάθηση. Η Διαφοροποιημένη Διδασκαλία είναι μαθητοκεντρική προσέγγιση που απορρίπτει εκ προοιμίου την αντίληψη περί του "Μέσου Μαθητή". Ο μέσος μαθητής είναι μια σύμβαση, η οποία δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Στον ακαδημαϊκό τομέα, κάθε μαθητής διαφοροποιείται ως προς τις ικανότητες, τις κλίσεις, τις προϋπάρχουσες γνώσεις του, τα κίνητρα για μάθηση και τον τρόπο που μαθαίνει. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ Η Διαφοροποιημένη Διδασκαλία μελετά τις διαφοροποιήσεις μεταξύ των μαθητών ως προς τις εξής κυρίως διαστάσεις: τις γνώσεις τους, δηλαδή την μαθησιακή τους ετοιμότητα, τον τρόπο ή τους τρόπους που μαθαίνουν, δηλαδή το μαθησιακό τους στυλ, τα μαθησιακά ενδιαφέροντα των μαθητών Η διαφοροποίηση εφαρμόζεται σε τέσσερις τομείς της εκπαιδευτικής διαδικασίας ανάλογα με την ετοιμότητα, το ενδιαφέρον ή το μαθησιακό προφίλ των μαθητών (Tomlinson, 1995): 1. Περιεχόμενο τι χρειάζεται να μάθει ο μαθητής ή πώς θα έχει πρόσβαση στην πληροφορία. 2. Διαδικασία δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχει ο μαθητής για να κατανοήσει ή να κατακτήσει την πληροφορία. 3. Προϊόντα μάθησης εργασίες διαβαθμισμένης δυσκολίας που απαιτούν από το μαθητή να επαναλάβει, να εφαρμόσει και να επεκτείνει αυτό που έχει μάθει σε μια ενότητα. 4. Μαθησιακό περιβάλλον πώς νιώθει και δουλεύει η τάξη. Ένα σύστημα εκπαίδευσης που παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά της Διαφοροποιημένης Διδασκαλίας και εφαρμόζεται από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα μέχρι σήμερα είναι το Μοντεσσοριανό σύστημα. Επίσης, η μέθοδος project όπως εφαρμόζεται σήμερα στις Ερευνητικές Εργασίες παρέχει την δυνατότητα για διαφοροποιημένη διδασκαλία και μάθηση. ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ανεξαρτησία, ελευθερία με όρια και σεβασμός για την φυσική ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού είναι το τρίπτυχο που αποτελεί την ουσία του Μοντεσσοριανού συστήματος εκπαίδευσης, το οποίο συνεχίζει, αν και με αρκετές 4
παραλλαγές, να εφαρμόζεται σε χιλιάδες σχολεία ανά τον κόσμο, ενώ έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό και τις καθημερινές συνήθειες τόσο της οικογένειας όσο και της κοινωνίας. Το Μοντεσσοριανό σύστημα εκπαίδευσης προέρχεται από την Μαρία Μοντεσσόρι, η οποία γεννήθηκε το 1870 στην Ιταλία, σπούδασε Ιατρική και στην συνέχεια Παιδαγωγικά, Φιλοσοφία και Ψυχολογία, στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Στην ψυχιατρική κλινική του Πανεπιστημίου ασχολήθηκε με παιδιά με νοητική υστέρηση και διαπίστωσε ότι η Παιδαγωγική πρέπει να συνεργαστεί με την Ιατρική για την θεραπεία αυτών των παιδιών. «Ακόμα και αυτά τα άτυχα παιδιά, όταν ενθαρρύνονται κατάλληλα, αποκτούν ένα αυθόρμητο ενδιαφέρον στη μάθηση και μία αυθόρμητη αυτοπειθαρχία», είχε πει χαρακτηριστικά. Την μέθοδό της στην συνέχεια εφάρμοσε και στα ομαλώς αναπτυσσόμενα παιδιά, τα οποία παρατήρησε ότι «έμεναν πίσω» σε σχέση με τις δυνατότητές τους εξαιτίας των εκπαιδευτικών αρχών που ακολουθούνταν μέχρι τότε στην Ιταλία. Σαν υφηγήτρια του Πανεπιστημίου του Ρώμης ίδρυσε και οργάνωσε κέντρα προσχολικής αγωγής, «σπίτια του παιδιού». Εκεί τα παιδιά λάμβαναν «την αγωγή των αισθήσεων, την αγωγή των μυών, την αγωγή της ευφυΐας, την αγωγή των κοινωνικών συναισθημάτων και την ηθική της βούλησης», όπως η ίδια γράφει. Η φιλοσοφική και ψυχολογική βάση της μεθόδου της, η οποία είναι το άτομο, σαν πυρήνας της κοινωνίας, και η ελευθερία του, επεκτάθηκε με την πάροδο των ετών πέρα από τα όρια του εκπαιδευτικού συστήματος και έφερε αλλαγές τόσο στο πλαίσιο της οικογένειας όσο και στο πλαίσιο της κοινωνίας. Οι θεωρίες του Μοντεσσοριανού συστήματος Η βάση του Μοντεσσοριανού συστήματος είναι η βαθιά εμπιστοσύνη στο παιδί και ο απεριόριστος σεβασμός στις ικανότητές του να αναπτυχθεί από μόνο του. Μότο δε της μεθόδου αποτελεί το «βοήθησέ με να το κάνω μόνος μου» και γι αυτό η αγωγή του παιδιού πρέπει να είναι τέτοια ώστε να σέβεται την ανάγκη του για προσωπική ελευθερία, τον ατομικό του ρυθμό μάθησης και τα ενδιαφέροντά του. Όσο για το ζήτημα της πειθαρχίας, αυτή, σύμφωνα με την Μοντεσσόρι, βρίσκεται εν δυνάμει στο βαθύτερο «είναι» το παιδιού. Μοντεσσοριανά κέντρα εκπαίδευσης Το μοντεσσοριανό σύστημα εκπαίδευσης εφαρμόζεται σήμερα σε περίπου 20.000 σχολεία παγκοσμίως, στα οποία συμμετέχουν παιδιά από την γέννησή της έως τα δεκαοκτώ τους έτη. Κάτω από την ταμπέλα «Μοντεσσόρι» έχουν με την πάροδο των χρόνων εξελιχθεί διάφορες εκπαιδευτικές πρακτικές. Ωστόσο, σύμφωνα τουλάχιστον με τον Διεθνή Μοντεσσοριανό Σύνδεσμο και την Αμερικανική Μοντεσσοριανή Κοινότητα, τα ουσιαστικά στοιχεία που πρέπει να χαρακτηρίζουν τα σχολεία αυτά είναι: -Επιλογή δραστηριοτήτων από τους ίδιους τους μαθητές, από μία γκάμα προκαθορισμένων επιλογών. 5
-Αδιάλειπτοι χρονικοί «κύκλοι» εργασίας. -Εποικοδομητικό ή «εξερευνητικό» μοντέλο, στο οποίο οι μαθητές μαθαίνουν την έννοια της εργασίας μέσω υλικών και όχι μέσω απευθείας καθοδήγησης. -Εξειδικευμένα εκπαιδευτικά υλικά, δημιουργημένα από την Μοντεσσόρι και τους συνεργάτες της. Στη μοντεσσοριανή εκπαίδευση κυρίαρχο ρόλο στην τάξη έχει το παιδί, το οποίο μαθαίνει να αυτοπειθαρχεί μέσα από το περιβάλλον και την μέθοδο που του διδάσκεται. Επιπλέον, η γνώση αναπτύσσεται σύμφωνα με τα ενδιαφέροντα και τον προσωπικό ρυθμό του κάθε παιδιού, ενώ οι τάξεις-ομάδες αποτελούνται από παιδιά διαφόρων ηλικιών που συνεργάζονται και βοηθούν το ένα το άλλο. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι βασικές αρχές του Μοντεσσοριανού συστήματος είναι η διαφοροποιημένη διδασκαλία και μάθηση, καθώς και η ομαδοσυνεργατικότητα. ΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ( Μεθοδος PROJECT) Οι Ερευνητικές Εργασίες είναι σύνθετη διδακτικο-μαθησιακή διαδικασία που στηρίζεται στη συνεργατική διερεύνηση και στη διαφοροποιημένη διδασκαλία και περιλαμβάνει: Οργάνωση του μαθησιακού περιβάλλοντος (υποδομή εκπαιδευτικών μέσων, διαμόρφωση χώρου, διαχείριση χρόνου, διασφάλιση συνεργασιών), Οργάνωση και παρακολούθηση μαθητικών ομάδων (ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων), Οργάνωση έρευνας (ερευνητικά ερωτήματα, ερευνητικά εργαλεία, συλλογή και παρουσίαση ευρημάτων, συμπεράσματα και προτάσεις) (ανάπτυξη κριτικής σκέψης), Παρακολούθηση και καθοδήγηση συλλογικής γραπτής έκθεσης, Πεδίο για δημιουργική έκφραση (το τέχνημα)(ανάπτυξη δημιουργικότητας) Καθοδήγηση για την παρουσίαση και υποστήριξη της εργασίας, Διδασκαλία του τρόπου ετερο-αξιολόγησης και αυτο-αξιολόγησης (ανάπτυξη κριτικής σκέψης και μεταγνώσης). Δυνατότητες Διαφοροποιημένης Μάθησης στις Ερευνητικές Εργασίες Οι Ερευνητικές Εργασίες (μέθοδος project) παρέχουν πολλές δυνατότητες Διαφοροποιημένης Διδασκαλίας και Μάθησης διότι: Οι μαθητές επιλέγουν να ερευνήσουν θέματα που τους ενδιαφέρουν. Επιλέγουν τα υποερωτήματα που θα μελετήσουν και θα ερευνήσουν 6
Εμπλέκονται σε δράσεις που ταιριάζουν στις κλίσεις και στα ενδιαφέροντά τους. Οργανώνουν την προϋπάρχουσα γνώση και παράγουν νέα. Επιλέγουν τους τρόπους συσχέτισης της νέας γνώσης με προσωπικά βιώματα και κοινωνικές καταστάσεις. Εργάζονται ομαδοσυνεργατικά και σύμφωνα μα τις επιλογές τους. Αυτενεργούν, δημιουργούν, πρωτοτυπούν, αυτο-οργανώνονται και μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν και πώς να αυτο-βελτιώνονται. Τέλος, οι Ερευνητικές Εργασίες προϋποθέτουν τη συνεργασία καθηγητών και κοινή παιδαγωγική αντίληψη και όραμα στη σχολική μονάδα. Συμπέρασμα : Η Διαφοροποιημένη Διδασκαλία δημιουργεί ένα τέτοιο εκπαιδευτικό πλαίσιο το οποίο μεγιστοποιεί την μάθηση και τις αναπτυξιακές δυνατότητες όλων των μαθητών. Ως εκ τούτου η μέθοδος project είναι σκόπιμο να χρησιμοποιηθεί και σε άλλα μαθήματα με σκοπό να γενικευθεί η χρήση της στο εκπαιδευτικό σύστημα. Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Δήμου, Γ. (2005). Εκπαιδευτική Ψυχολογία Θεωρίες Μάθησης, Gutenberg, Αθήνα. Κανάκης, Ι.Ν. (1991). Η εσωτερική διαφοροποίηση και η εξατομίκευση της διδασκαλίας μάθησης. Νεοελληνική Παιδεία, 23, 33-49. Κόσυβας, Γ. (1996). Η Πρακτική του Ανοιχτού Προβλήματος στο Δημοτικό Σχολείο, Gutenberg,Αθήνα. Κοσσυβάκη, Φ. (2003). Εναλλακτική Διδακτική, Gutenberg, Αθήνα. Κοσσυβάκη, Φ. Μπρούζος, Α. (2006). «Βασικές θέσεις και αντιλήψεις της Κριτικής Επικοινωνιακής Διδακτικής». Στο: Ματσαγγούρας, Η. (επιμ.), Η Εξέλιξη της Διδακτικής,Gutenberg, Αθήνα, σσ. 277-324. Κουτσελίνη, Μ. (2001). Ανάπτυξη Προγραμμάτων- θεωρία Έρευνα Πράξη. Λευκωσία Κουτσελίνη, Μ. (2006). Διαφοροποίηση Διδασκαλίας Μάθησης σε τάξεις μικτής ικανότητας : Φιλοσοφία και έννοια προσεγγίσεις και εφαρμογές. Τόμος Α. Λευκωσία Ματσαγγούρας, Η. (1998). Θεωρία και Πράξη της Διδασκαλίας, Στρατηγικές Διδασκαλίας Η Κριτική Σκέψη στη Διδακτική Πράξη, τ. Β, Gutenberg, Αθήνα. Ματσαγγούρας, Η. (2000). Η σχολική τάξη, Gutenberg, Αθήνα. Ματσαγγούρας, Η. (2003). Η διαθεματικότητα στη σχολική γνώση, Gutenberg, Αθήνα. Μπρούζος, Α. Κοσσυβάκη, Φ. (2006). «Η ανοιχτή διδασκαλία ως μια δυνατότητα της Κριτικής Επικοινωνιακής Διδακτικής». Στο Ματσαγγούρας, Η. (επιμ.), Η Εξέλιξη της Διδακτικής, Gutenberg, Αθήνα, σσ. 325-357. Hopf, D. (1982). Διαφοροποίηση της σχολικής εργασίας (μτφρ. Δεληγιάννη- Κουϊμτζή, Β.), Αδελφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη. Φράγκος, Χ. (1984). Ψυχοπαιδαγωγική, Gutenberg, Αθήνα. Χρυσαφίδης, Κ. (2006). Βιωματική-Επικοινωνιακή Διδασκαλία, Η Εισαγωγή της Μεθόδου Project στο Σχολείο, Gutenberg, Αθήνα. 7
Ξενόγλωσση Benjamin, A. (2006). Valuing Differentiated Instruction, The Education Digest, 72 (1), pp.57-59. Bearne, E. (1996). Differentiation and Diversity in the Primary School, Routledge, London. Chapman, C. & King, R. (2005). 11 Practical ways to guide teachers toward differentiation,national Staff Development Council, 26 (4), pp. 20-25. Tomlinson, C.A. (2000a). Differentiated instruction: Can it work?, The Education Digest,65(5), pp. 25 31. Tomlinson, C.A. (2000b). Reconcilable differences? Standards-based teaching and Differentiation, The Educational Leadership, 58(1), pp. 6-11. Tomlinson, C. A. (2005). Grading and differentiation: Paradox or good practice? Theory into Practice, 44(3),262-269. Tuttle, J. (2000). Differentiated classrooms (Report). Woodbury: Cedar Mountain Acade Weinstein, C. & Mayer, R. (1986) The teaching of learning strategies. In M.C. Wittroch. (Ed.). Handbook of research on teaching, 315-328. Vosniadou, S. (1994) Capturing and modelling the process of conceptual change. Learning and Instruction, 4, 45-69. Vygotsky, L. (1986). Thought and language, Boston: MIT Press. Ιστοσελίδες Corley, M., Differentiated Instruction Adjusting to the Needs of All Learners, Retrieved July 5, 2008 from http://www.ncsall.net/?id=736 Eaton, V. (1996). Differentiated Instruction, Retrieved July 5, 2008 from http://www.ualberta.ca/~jpdasddc/incl/difinst.html How to Plan for Differentiated Instruction: http://www.teach-nology.com/tutorials/ teaching/differentiate/planning/ Tomlinson, C.A. (2003-2004c). Differentiation of Instruction in the Elementary Grades, EricDigest, http://www.ericdigests.org/2001-2/elementary.html Δενδάκη, Α., Διαφοροποιημένη διδασκαλία σε ετερογενείς τάξεις από http://www.scribd.com/doc/48095377/diaforopoihmenh-δενδακη-αγαπη 8