Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΙΕΡ ΜΠΟΥΡΝΤΙΕ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΡΙ ΜΠΕΡΓΚΣΟΝ. ΒΟΝΤΙΤΣΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΙΕΡ ΜΠΟΥΡΝΤΙΕ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΡΙ ΜΠΕΡΓΚΣΟΝ. ΒΟΝΤΙΤΣΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

Περιεχόμενα 1.Εισαγωγή 2.Η έννοια του χρόνου στον Πιέρ Μπουρντιέ 3.Η έννοια του χρόνου στον Ανρί Μπεργκσόν 4.Συμπεράσματα.

1.Εισαγωγή Σε αυτήν μου την εργασία επικέντρωσα το ενδιαφέρον μου στην έννοια του χρόνου, όπως αυτή ξεδιπλώνεται στην πολιτική φιλοσοφική σκέψη του Πιέρ Μπουρντιέ 1 σε αντιδιαστολή με την οπτική του χρόνου στην φιλοσοφία του Ανρί Μπεργκσόν 2. Χρησιμοποιώ την λέξη αντιδιαστολή διότι μέσα από την αναζήτηση μου σε αυτά τα δύο διαφορετικά πεδία φιλοσοφικής σκέψεως (Μπουρντιέ-Μπεργκσόν) θεωρώ πλέον πως η έννοια του χρόνου μπορεί να αποκτήσει διάφορες κατευθύνσεις και διαδρομές τόσο ως προς την εννοιολογική όσο και ως προς την φιλοσοφική σκέψη που έδωσε ο κάθε ένας φιλόσοφος ξεχωριστά. Στις παρακάτω σελίδες θα προσπαθήσω να ξεδιπλώσω σημεία της εργασίας του Πιέρ Μπουρντιέ από το βιβλίο του «Αίσθηση της πρακτικής 3» και κυρίως από το κεφάλαιο του για τον χρόνο «Το έργο του χρόνου» κεφάλαιο 6.Σε αντιδιαστολή και σύγκριση με την 1 Ο Γάλλος Πιέρ Μπουρντιέ (Pierre Bourdieu, 1930-2002) σπούδασε φιλοσοφία στην Ecole Normale Superieure στο Παρίσι. Το 1964 γίνεται διευθυντής ερευνών στην Εcole des Hautes Etudes, όπου τέσσερα χρόνια μετά ιδρύει το Centre de Sociologie Europeenne. Επιπλέον, εκείνη τη χρονιά διευθύνει τη σειρά «Le Sens Commun» των Minuit, ενώ το 1975 γίνεται ιδρυτής και διευθυντής του περιοδικού Actes de la recherche en sciences sociales. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 κερδίζει την έδρα της κοινωνιολογίας στο College de France. Το 1989 ίδρυσε και διεύθυνε την ευρωπαϊκή επιθεώρηση βιβλίου LIBER, και το 1996 τον εκδοτικό οίκο «Raison d'agir». Στα περισσότερα από 40 έτη παγκόσμιας επιστημονικής παρουσίας του παρήγαγε ένα τεράστιο επιστημονικό έργο εμπειρικής και θεωρητικής έρευνας, που μεταφράστηκε σε πολλές χώρες του κόσμου όπως και στην Ελλάδα (βλέπε Νίκος Παναγιωτόπουλος) και ενέπνευσε ένα σπουδαίο αριθμό ερευνών σε πολλούς επιστημονικούς κλάδους. Ο Bourdieu είναι ο πλέον μεταφρασμένος επιστήμονας του τέλους του 20ού αιώνα, φιλόσοφος-κοινωνικός επιστήμονας με παγκόσμια αναγνώριση και έργο που σημαδεύει τη συζήτηση των ιδεών αυτού του αιώνα. 2 Ο Ανρί-Λουίς Μπεργκσόν (γαλλ.: Henri Bergson, 18 Οκτωβρίου 1859-4 Ιανουαρίου 1941) ήταν Γάλλος φιλόσοφος. Τα θέματα που θίγει ο Μπεργκσόν σχετίζονται με το χρόνο και την ταυτότητα, την ελεύθερη θέληση, την αντίληψη, την αλλαγή, τη μνήμη, τη συνείδηση, τη γλώσσα, και τα όρια της λογικής. Το 1927 τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. 3 Η αίσθηση της πρακτικής, Pierre Bourdieu, μετάφραση: Θεόδωρος Παραδέλλης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2006.

έννοια του χρόνου στο έργο του Μπεργκσόν «Η δημιουργική εξέλιξη 4» κυριότερα στο κεφάλαιο με τίτλο «Ο χρόνος στην θετική επιστήμη». Κατέληξα σε αυτή την εξειδίκευση σε ότι αφορά τον Μπεργκσόν (ο χρόνος στην θετική επιστήμη) μετά από μεγάλη σκέψη. Αυτό διότι η έννοια του χρόνου στο έργο του Μπεργκσόν είναι μια από τις κύριες φιλοσοφικές του σκέψεις και αναζητήσεις πράγμα το οποίο θα με οδηγούσε σε λανθασμένη σύγκριση, ενώ στον Μπουρντιέ αυτό συμβαίνει σε πολύ μικρότερη κλίμακα. Ελπίζω να κατάφερα να αποτυπώσω την σκέψη μου και τον προβληματισμό μου. 4 Η δημιουργική εξέλιξη, Ερρίκος Μπερξόν, μετάφραση: Κωστής Παπαγιώργης, Γιάννης Πρελορέντζος,εκδόσεις Πόλις, 2005.

2.Η έννοια του χρόνου στον Πιέρ Μπουρντιέ Σύμφωνα με τον Πιέρ Μπουρντιέ η πρακτική λαμβάνει την μορφή της μέσα στον χρόνο 5.Αυτή είναι και η κύρια μεταμόρφωση θα λέγαμε που συνεπάγεται τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά χαρακτηριστικά. Ο Μπουρντιέ μας λέει ότι αυτές οι ιδιότητες «είναι εκείνες που οφείλονται στο γεγονός ότι η πρακτική συγκροτείται στο χρόνο, ότι λαμβάνει τη μορφή της από το χρόνο ως τάξη μιας διαδοχής και ως εκ τούτου τη σημασία και την κατεύθυνση της». Με λίγα λόγια ο χρόνος στον Μπουρντιέ εξισώνεται με την πράξη (πρακτική). Στο συγκεκριμένο περιβάλλον που αναλύουμε εδώ ο Μπουρντιέ δίνει ως παράδειγμα την ανταλλαγή των δώρων 6. Συνήθως μας εξηγεί ο φιλόσοφος, αυτή η πράξη μέσα στον χρόνο παρουσιάζει μια συγκεκριμένη μορφή και πορεία που αποσκοπεί στο μη αναστρέψιμο. Επί της ουσίας είναι η «ασυνείδητη αρχή που διέπει την υποχρέωση της προσφοράς, την υποχρέωση της αποδοχής και την υποχρέωση της ανταπόδοσης». Σύμφωνα με την παραπάνω πρακτική ακόμα και ένας επιστήμονας θεωρεί τα υποκείμενα ως αυτόματα όντα με μηχανιστικές πρακτικές. Οι στόχοι που έχουν να εκτελέσουν αυτά τα όντα, οι άνθρωποι, ουσιαστικά είναι από πριν επιλεγμένοι. Από την ίδια την πορεία της ζωής. Ο Μπουρντιέ ονομάζει αυτή την ιδιότητα ως «κύκλος της αμοιβαιότητας». 5 5 Η αίσθηση της πρακτικής, Pierre Bourdieu, μετάφραση: Θεόδωρος Παραδέλλης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2006.σελ. 160 6 Ο.π.σελ 160-161

Η μόνη επιστήμη που μπορεί να δει αυτή την πρακτική είναι η κοινωνική επιστήμη μέσω ενός πολύ έμπειρου σε τέτοιες μηχανιστικές πρακτικές εξωτερικού παρατηρητή. Επανερχόμενος όμως στην ιδιότητα του δώρου ο φιλόσοφος μας λέει «στην πραγματικότητα το δώρο μπορεί να μείνει χωρίς ανταπόδοση, όταν υποχρεώνουμε κάποιο αγνώμον πρόσωπο μπορεί να απορριφθεί ως προσβολή, κατά το ότι επιβεβαιώνει ή επιζητά τη δυνατότητα της αμοιβαιότητας, άρα της αναγνώρισης». Μαθαίνουμε όμως παρότι από την πλευρά του εξωτερικού παρατηρητή διαφαίνεται μία σιγουριά ως προς την στόχευση του υποκειμένου, τα ίδια τα υποκείμενα νοιώθουν αβεβαιότητα 7 ως προς την ολοκλήρωση της πράξης (ένα δώρο σε περίπτωση ενός γάμου και η απάντηση του υποκειμένου στον δωρίζοντα). Σύμφωνα όμως με τον φιλόσοφο αυτό είναι που κάνει την κοινωνία να αποκτά δράση (κοινωνική δραστικότητα).η δράση αυτή προκύπτει από την ανακολουθία της χρονικής στιγμής ως προς την δεκτικότητα αλλά και την ολοκλήρωση ή μη της πράξης. Αν και φαίνεται από τον εξωτερικό παρατηρητή πως όλα λειτουργούν σύμφωνα με συγκεκριμένα πρότυπα, επί της ουσίας δεν συμβαίνει αυτό.όχι μόνο δεν συμβαίνει αλλά το δεδομένο να αλλάξει κάτι που είναι απρόσμενο σε όλη αυτή την χρονική στιγμή που ως αποτέλεσμα θα έχει την αλλαγή των «μηχανικών νόμων» του κύκλου της αμοιβαιότητας αρκεί για να αλλάξει όλη την εμπειρία της πρακτικής 8. Η ουσία της παραπάνω σκέψης του φιλοσόφου μου έδωσε αφορμή για μία άμεση σύγκριση του με τον Ανρί Μπεργκσόν. Ο γάλλος φιλόσοφος θεωρεί πως κατά την διάρκεια του χρόνου κάτι συνέχεια αλλάζει, τίποτα δεν παραμένει ίδιο. Έτσι και εδώ υπό την οπτική του Μπουρντιέ, οι ιδιότητες μιας πράξης δεν παραμένουν ποτέ ίδιες εξαιτίας της αμοιβαιότητας του κύκλου. Η συγκεκριμένη αβεβαιότητα της πράξης ουσιαστικά αλλάζει όχι μόνο ολόκληρη την «εμπειρία της πρακτικής» αλλά την ίδια την 7 Η αίσθηση της πρακτικής, Pierre Bourdieu, μετάφραση: Θεόδωρος Παραδέλλης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2006.σελ. 161 8 Ο.π σελ 161

πρακτική. Το σημείο πως η πράξη στον Μπουρντιέ ισούται με τον χρόνο φαίνεται ξεκάθαρα κατά την ταπεινή μου γνώμη στο σημείο που ο φιλόσοφος μας λέει ότι «η επανεισαγωγή της αβεβαιότητας ισοδυναμεί με την επανεισαγωγή του χρόνου με τον ρυθμό του, τον προσανατολισμό του, την μη αντιστρεψιμότητα του, υποκαθιστώντας τη μηχανική του μοντέλου με την διαλεκτική των στρατηγικών». Πηγαίνοντας όμως ένα βήμα παραπέρα ο φιλόσοφος μας δίνει και ένα άλλο σημαντικό στοιχείο πως «η πρακτική λογική που έχει ως αρχή ένα σύστημα γενεσιουργών και οργανωτικών σχημάτων αντικειμενικά συνεκτικών, που λειτουργούν σε.. για να την εξηγήσει).» Έτσι συμπεραίνουμε πως ότι όπως ο χρόνος έτσι και η πρακτική λογική δεν λειτουργεί ορθολογικά. Επαναλαμβάνουμε πως παρότι φαίνεται ότι όλα λειτουργούν βάση ενός σχεδίου (εξωτερικός παρατηρητής), δεν υπάρχει κάτι τέτοιο ούτε καν η συνοχή για να δημιουργηθεί ένα. Σε κάθε περίπτωση όμως δεν πρέπει να ξεχνούμε όμως πως «το δρών υποκείμενο γνωρίζει πολύ καλά την ίδια του τη συμβολική τιμή, την κοινωνικά αναγνωρισμένη τιμή του αντιπάλου του...», δηλαδή τα υποκείμενα μέσα από το πέρας του χρόνου λαμβάνουν γνώση της συμπεριφοράς που πρέπει να έχουν ανεξαρτήτου αποτελέσματος. Σε ότι μας αφορά όμως για την οπτική του χρόνου ο φιλόσοφος μας λέει ότι αν λάβουμε υπόψη 9 μας το παράδειγμα της ανταλλαγής των δώρων, καταλαβαίνουμε πως λειτουργούν δύο μήτρες, μία θεωρητική και μία πρακτική, στην πρώτη περίπτωση είναι όταν βλέπουμε τα γεγονότα (δώρο) μέσα από τα μάτια ενός παρατηρητή με τρόπο σχεδόν ψυχρό. Μόνο δηλαδή την αλληλουχία των χρονικών στιγμών μέσα από τα πρότυπα που έχουν αναπτυχθεί μέσα στον χρόνο (παράδοση).η δεύτερη είναι η λογική, αυτό που ο Μπουρντιέ αποκαλεί και αντικειμενική αλήθεια. Όλες σχεδόν οι πράξεις των ανθρώπων (το να δίνεις ένα δώρο, το να προκαλείς κάποιον ανώτερο σου κτλ), κάνουν τον χρόνο να λαμβάνει την ιδιότητα του παιχνιδιού! Αυτό μας λέει ο φιλόσοφος πως είναι «το χρονικό διάστημα που χωρίζει το δώρο από το αντίδωρο», ένα 9 Η αίσθηση της πρακτικής, Pierre Bourdieu, μετάφραση: Θεόδωρος Παραδέλλης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2006.σελ. 171

παιχνίδισμα του χρόνου και αυτό γιατί το μη αντιστρέψιμο μπορεί να γίνει υποχρεωτικό και ιδιοτελές. Ο χρόνος όμως «χωρίζει το δώρο από το αντίδωρο, επιτρέπει τη συλλογικά καλλιεργημένη και αποδεκτή αυτή αυταπάτη που συνιστά και τον όρο λειτουργίας της ανταλλαγής». Ο χρόνος λειτουργεί ως μοχλός πίεσης των υποκειμένων να πάρουν μέρος σε αυτό το κοινωνικό παιχνίδι της αλληλεπίδρασης. Ο χρόνος δεν έχει για όλους τους παίχτες τον ίδιο ρυθμό. «Ο χρόνος λέμε δουλεύει για αυτόν/ήν αλλά και το αντίστροφο μπορεί να ισχύει επίσης». Σε αντίθεση με τον Μπεργκσόν ο χρόνος στον Μπουρντιέ λαμβάνει την δραστικότητα από την «δομική κατάσταση των σχέσεων». Έτσι σε πολλές κοινωνικές πράξεις ενώ δεν μπορούν να υπάρξουν υπεκφυγές του υποκειμένου, ο χρόνος δρα ως στοιχείο επιτάχυνσης ή καθυστέρησης ανάλογα με την αλληλεπίδραση των υποκειμένων. Έτσι προκύπτουν και οι φράσεις «να αφιερώνεις χρόνο σε κάποιον», «δεν έχω χρόνο για χάσιμο». Καταλαβαίνουμε δηλαδή πως για τον Μπουρντιέ ο χρόνος είναι πολύ σημαντικός στην δομή, στον πυρήνα της κοινωνίας, αλλά δεν έχει τον πρωτεύοντα ρόλο στην κοινωνική αλληλεπίδραση/διαπραγμάτευση των υποκειμένων (δώρο) παρά δευτερεύοντα ρόλο εξισορρόπησης. Ας φύγουμε τώρα από τις θεωρητικές επιστήμες (κοινωνιολογία) και ας δούμε πως βλέπει τον χρόνο στις θετικές επιστήμες ο Μπεργκσόν.

3.Η έννοια του χρόνου στον Ανρί Μπεργκσόν «Όταν η θετική επιστήμη μιλάει για τον χρόνο, αυτό στο οποίο αναφέρεται είναι η κίνηση ενός ορισμένου κινητού Τα επί της τροχιάς του.» 10 Θεωρώντας πολύ σημαντικό αυτό το κεφάλαιο για την σύγκριση αλλά και σύνδεση των δύο φιλοσόφων, η παραπάνω φράση συμπυκνώνει επαρκώς αυτά τα οποία θα διαβάσουμε παρακάτω. Ο Μπεργκσόν μας λέει πώς τα αντικείμενα τα,τ1,τ2 κ.ο.κ. αντιπροσωπεύουν τον χρόνο. Αυτό είναι λάθος καθώς έτσι αν κάποιος θέλει να αναλύσει το τέρμα του σύμπαντος ενός μονάχα όμως χρονικού διαστήματος τ1 δεν θα μπορέσει να αναλύσει την ίδια την ροή του χρόνου αλλά την χρονική στιγμή. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τι είναι ο χρόνος θα παραθέσω μια ανάλυση μου για τον χρόνο και την έκταση από το βιβλίο της Έλλης Λαμπρίδη «Ο Μπεργκσόν και η φιλοσοφία του 11. ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ Εξετάζοντας τα πράγματα του υλικού κόσμου η επιστήμη δεν τα παίρνει όπως είναι. Κυριολεκτικά κάθε σημείο της ύλης δέχεται και αποστέλλει επιδράσεις σ όλα και από όλα τα άλλα σημεία. Στο σύστημα των αλληλοεπιδράσεων η επιστήμη ξεκόβει άλλα στενότερα συστήματα 10 Η δημιουργική εξέλιξη, Ερρίκος Μπερξόν, μετάφραση: Κωστής Παπαγιώργης, Γιάννης Πρελορέντζος,εκδόσεις Πόλις, 2005.σελ 316 11 <Ο ΜΠΕΡΞΟΝ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ> ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

και τα εξετάζει κάθε φορά τις κινήσεις και τις ενέργειες που γίνονται μέσα στο ξεχωριστό σύστημα που έχει μπροστά της 12. Ποιός είναι όμως ο ρόλος του χρόνου και της έκτασης στην επιστήμη; η επιστήμη λέει ο Μπερξόν χρειάζεται έναν συγκεκριμένο χώρο και χρόνο για να επιτελέσει κάποιους σκοπούς 13. Για αυτήν ο χώρος και ο χρόνος δεν αλλάζει. Ενώ τα ψυχικά φαινόμενα χρειάζονται τον δικό τους χρόνο και χώρο ο οποίος χρόνος είδαμε νωρίτερα πως μεταβάλλεται συνεχώς όσο και ο τόπος. Επομένως έχουμε δύο αντιφατικές έννοιες του χρόνου τη μια απέναντι στην άλλη 14. Από τη μια ο άχρωμος χρόνος χωρίς ποιότητες της φυσικής επιστήμης.από την άλλη ο δημιουργικός χρόνος της εσωτερικής ψυχικής εμπειρίας που μόνο αυτός φτιάχνει ποιοτικές διαφορές που αν τον αλλάξεις,αλλάζει μαζί του και η ουσία του φαινομένου. Φυσικά για τον Μπερξόν ο χρόνος που αξίζει είναι ο χρόνος που μεταβάλλεται συνεχώς 15,με αποτέλεσμα τη δημιουργία του νέου, του καινοφανούς. 12 <Ο ΜΠΕΡΞΟΝ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ> ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ σελ 27 13 <Ο ΜΠΕΡΞΟΝ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ> ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ σελ 28 14 <Ο ΜΠΕΡΞΟΝ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ> ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ σελ 28 15 <Ο ΜΠΕΡΞΟΝ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ> ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ σελ 29