Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος «Ἔκθεσις» του ρητορικού λόγου Κεφ. 37 α (από το πρωτότυπο και τη μετάφραση) Θέμα: Η δημοκρατία (ορισμός- φύση της) Μετάφραση Το πολίτευμα, δηλαδή, που έχουμε δεν μιμείται τους νόμους των άλλων, αλλά αντίθετα εμείς οι ίδιοι περισσότερο είμαστε παράδειγμα σε μερικούς παρά μιμητές άλλων. Και ως προς το όνομα έχει αποκληθεί δημοκρατία, επειδή η εξουσία δεν βρίσκεται στα χέρια των ολιγαρχικών, αλλά των περισσοτέρων απέναντι όμως στους νόμους ως προς τις ιδιωτικές διαφορές όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα, για την προσωπική του όμως επιβολή (μέσα στην πολιτεία), καθένας ανάλογα με την πρόοδό του σε κάποιο τομέα προτιμάται στα δημόσια αξιώματα όχι τόσο από τη σειρά (κοινωνική θέση) όσο από την ικανότητά του, ούτε πάλι αν κάποιος είναι φτωχός, εφόσον μπορεί να προσφέρει κάτι καλό στην πόλη, εμποδίζεται εξαιτίας της ασημότητας της κοινωνικής του θέσης. Ερμηνευτικά σχόλια Στο κεφάλαιο 36 που αποτελεί την «πρόθεση» του ρητορικού λόγου ο ρήτορας είχε εξαγγείλει τα θέματα που θα πραγματευθεί στο κύριο μέρος του Επιταφίου, την «επιτήδευση», την «πολιτεία» και τους «τρόπους», που αποτελούν τα τρία στοιχεία στα οποία στηρίζεται το μεγαλείο της Αθήνας. Με το κεφάλαιο 37 αρχίζει η «έκθεση» του ρητορικού λόγου, που περιλαμβάνει τα κεφάλαια 37-45. Ο ρήτορας δεν ακολουθεί ακριβώς την τριμερή διάταξη του επαίνου που είχε εξαγγείλει, καθώς το πρώτο στοιχείο δεν αναφέρεται ουσιαστικά καθόλου. Αυτό οφείλεται πιθανότατα στο γεγονός ότι η επιτήδευση ( αρχές που διαμορφώνουν ένα ιδεολογικό σύστημα ) είναι το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η πολιτιστική και ιδεολογική ιδιαιτερότητα των Αθηναίων. Έτσι ο έπαινος επικεντρώνεται στο πολίτευμα και τους τρόπους. Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 1
Εγκώμιο του αθηναϊκού πολιτεύματος 1.οὐ ζηλούσῃ τούς τῶν πέλας νόμους (μτφ. σχολ. βιβλ.: που δεν χρειάζεται να αντιγράφει τους θεσμούς των άλλων) Η Αθήνα καυχιέται για τη γνησιότητα, την πρωτοτυπία και τη σταθερότητα της νομοθεσίας της. Η αυτοχθονία του πολιτεύματος είναι ανάλογη της αριστοκρατικής φυλετικής αυτοχθονίας. Η αυτοχθονία εξακριβώνεται από το γεγονός ότι είναι γνήσιο δημιούργημα των Αθηναίων κι όχι αντιγραφή ή μίμηση άλλων πολιτευμάτων. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές το οὐ ζηλούσῃ αποτελεί υπαινιγμό εναντίον της Σπάρτης, γιατί ο νομοθέτης Λυκούργος αντέγραψε την κρητική νομοθεσία για να διαμορφώσει το πολίτευμά της. Άλλοι πάλι λένε ότι δεν υπάρχουν τέτοιοι υπαινιγμοί, καθώς το πολίτευμα της Σπάρτης ήδη είχε ηλικία 400 ετών, παραμένοντας αμετάβλητο και οι Σπαρτιάτες περηφανεύονταν ότι το πολίτευμά τους ήταν μοναδικό στον ελλαδικό χώρο. Συνεπώς στόχος του ρήτορα δεν είναι η σύγκριση με τη Σπάρτη, αλλά η διακήρυξη της αυτάρκειας της πόλης του σε νόμους και η αναγωγή της σε πρότυπο δημοκρατικών θεσμών. Αρκετές ιωνικές πόλεις στη Μ. Ασία, τα νησιά του Αιγαίου, το Άργος, η Ήλιδα, οι Συρακούσες, οι Θούριοι είχαν μιμηθεί το αθηναϊκό πολίτευμα. Πρεσβεία των Ρωμαίων είχε έρθει στην Αθήνα το 454 π.χ. για να μελετήσει τους νόμους του Σόλωνα. 2. ἐς πλείονας οἰκεῖν (Ορισμός της δημοκρατίας) (μτφ. σχολ. βιβλίου: επειδή δεν αποβλέπει στο συμφέρον των λίγων αλλά των πολλών) Τη λέξη δημοκρατία την πρωτοσυναντάμε στον Ηρόδοτο με διπλή σημασία, ανάλογα με την ερμηνεία του α συνθετικού της: α) δήμος = η μάζα, οι φτωχοί, ο χυδαίος και αμόρφωτος όχλος β) δήμος = όλοι οι ελεύθεροι πολίτες. Σύμφωνα με τον Περικλή η δημοκρατία είναι το πολιτειακό σύστημα στο οποίο η κυβερνητική εξουσία πέρασε από τους ὀλίγους, την ολιγαρχία Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 2
των ευγενών ή των οικονομικά ισχυρών στους πλείονας, στο λαό, όχι όμως σε όλους. Οι πλείονες είναι οι παραγωγικά ενεργοί πολίτες, όπως έμποροι, βιοτέχνες, ναυτικοί, γεωργοί, πλοιοκτήτες, επαγγελματίες, αυτοί που αποτελούν τον δήμο. Εξαιρούνται από τον δήμο και δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα οι δούλοι, οι μέτοικοι και οι γυναίκες. Η μη συμμετοχή τους δεν αίρει τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος, καθώς εκείνη την εποχή έπαιζε σημαντικό ρόλο η καταγωγή και το φύλο για τη συμμετοχή στα κοινά. Η αθηναϊκή δημοκρατία περιοριζόταν στους αθηναίους από καταγωγή αλλά συσπείρωνε όλες τις τάξεις, από τους πλούσιους έως τους πιο φτωχούς, τους αγρότες και τους χειρώνακτες που αποτελούσαν την πλειοψηφία. 3. μέτεστι πᾶσιν τό ἲσον (μτφ. σχολ. βιβλ. οι νόμοι τις αντιμετωπίζουν όλες με βάση την ισότητα) (1 η αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος: ισονομία- ισότητα) Η φράση αυτή αναφέρεται σε μια βασική αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος, την αρχή της ισονομίας ή της ισοπολιτείας (ἰσηγορία στον Ηρόδοτο). Όλοι είναι ίσοι απέναντι στο νόμο ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ή την οικονομική τους κατάσταση. Η αρχή αυτή αντισταθμίζει την ανισότητα που συνεπάγεται η άσκηση της εξουσίας από την πλειοψηφία του λαού κι όχι από όλους. Στις Ίκέτιδες του Ευριπίδη, ο Θησέας στο πρόσωπό του πολλοί αναγνωρίζουν τον Περικλή- αποστομώνει τον Θηβαίο κήρυκα που ψάχνει να βρει τον βασιλιά της Αθήνας: Ελεύθερη είναι η πόλη μας, δεν είναι στο χέρι ενός ο λαός, κυρίαρχος, δίνει την αρχή σε πολίτες για ένα χρόνο. Προνόμιο δεν υπάρχει για τον πλούσιο δικαιώματα έχει τα ίδια κι ο φτωχός. Η ισονομία τονίστηκε και στη Διακήρυξη της Γαλλικής Επανάστασης, όπου αναφέρεται ότι «ο νόμος είναι η έκφραση της γενικής θέλησης». Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 3
4. οὐκ ἀπό μέρους - ἀπ ἀρετῆς προτιμᾶται ἐς τά κοινά (μτφ. σχολ. βιβλ. καθένας προτιμάται ανάλογα με την εκτίμηση που έχει με βάση όχι την κοινωνική τάξη αλλά την αξία του) (2 η αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος: αξιοκρατία) Το δημοκρατικό πολίτευμα και οι νόμοι της Αθήνας δίνουν στους ελεύθερους πολίτες ίσα δικαιώματα σε θέματα ιδιωτικών υποθέσεων, χωρίς καμιά διάκριση, γι αυτό οι δικαστές τους αντιμετωπίζουν με αμεροληψία. Για την ανάδειξη όμως και την επιβολή του ατόμου-πολίτη στη δημόσια ζωή και ιδιαίτερα για την κατάληψη δημόσιων- υπεύθυνων θέσεων δεν ισχύει η ισότητα μπροστά στο νόμο, αλλά οι ατομικές ικανότητες, το προσωπικό κύρος, η αρετή. Έτσι το παλιό αριστοκρατικό πολίτευμα που συντηρούσε την προνομιακή κυριαρχία των ολίγων, των τυπικά αρίστων λόγω της καταγωγής τους, εξελίχθηκε με τη δημοκρατία κι έγινε μία, όχι τυπικά αλλά ουσιαστικά εξουσία των αρίστων, των πραγματικά αξίων, των καλύτερων, των ικανότερων. Η δημοκρατία που ως πολίτευμα στηρίζεται στους πλείονες, στους περισσότερους- στο δήμο, με τη αρχή της ισονομίας ξεπερνά τον εαυτό της και αγκαλιάζει όλους τους πολίτες ανεξαιρέτως, αλλά στην ανάληψη των δημόσιων αξιωμάτων αναιρεί και πάλι τον εαυτό της, αφού αυτά δεν καταλαμβάνονται από όλους αλλά από τους πραγματικά άξιους. Ο ίδιος ο Περικλής αποτελεί ενσάρκωση αυτού του αξιοκρατικού ιδεώδους της δημοκρατίας: ο αθηναϊκός λαός τον εξέλεγε στο ανώτατο αξίωμα της πόλης, το αξίωμα του στρατηγού, για δεκαπέντε συνεχή χρόνια, εκτιμώντας τις αρετές του. Ο ρήτορας απολογείται στους επικριτές του δημοκρατικού πολιτεύματος, λέγοντας ότι κάτω από την επιφάνεια της ισοπολιτείας λειτουργούσε ένα αριστοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης, όπου την εξουσία την είχαν οι πραγματικά άξιοι. Ακόμη η προσπάθεια του ιστορικού να παρουσιάσει ισορροπημένα τα δύο στοιχεία της ισονομίας και της αξιοκρατίας εντάσσεται στη γενικότερη προσπάθειά του να ορθώσει μπροστά στα μάτια της ηττημένης γενιάς του 404 π.χ. ζωντανό το μεγαλείο της πόλης, όπως ήταν πριν τον πόλεμο. Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 4
Η γενιά του 404 π.χ. δεν πίστεψε στην αναγκαιότητα του Πελοποννησιακού πολέμου και κατέκρινε τον Περικλή για την εμπλοκή της Αθήνας. Λόγοι για τους οποίους δίνεται έμφαση στο δημοκρατικό πολίτευμα: 1. Αποτελεί καύχημα της γενιάς του Περικλή, γιατί με τους πολιτειακούς και κοινωνικούς θεσμούς που αναπτύχθηκαν τότε, η Αθήνα έφτασε σε μοναδική τελειότητα για τον ελληνικό χώρο. 2. Η θεωρία για την παιδευτική σημασία του πολιτεύματος και των νόμων αποτελεί κυρίως προϊόν του σοφιστικού διαφωτισμού, στον οποίο ανήκει ο Περικλής. Σύμφωνα με αυτόν το δημοκρατικό πολίτευμα ευνοεί τον ηρωισμό των ελεύθερων ανθρώπων που διαφέρει από τον παλιό αριστοκρατικό ηρωισμό. Η αρετή δεν είναι «φύσει», αλλά «νόμῳ», ένα αγαθό που το καλλιεργούν οι νόμοι και το πολίτευμα. Κεφ. 37β Θέμα: Ελευθερία στο δημόσιο και ιδιωτικό βίο Μετάφραση Τις σχέσεις μας με την πολιτεία τις διέπει η ελευθερία και στις καθημερινές μας ενασχολήσεις είμαστε απαλλαγμένοι από καχυποψία μεταξύ μας, χωρίς να αγανακτούμε με τον γείτονά μας, αν κάνει κάτι, όπως του αρέσει, ούτε παίρνουμε ύφος πειραγμένου, πράγμα που δε βλάπτει, είναι όμως δυσάρεστο. Και ενώ στις ιδιωτικές μας σχέσεις δεν ενοχλούμε ο ένας τον άλλο, στα δημόσια δεν παρανομούμε κυρίως από εσωτερικό σεβασμό, υπακούοντας σ αυτούς που κάθε φορά διοικούν την πόλη και στους νόμους και κυρίως σ αυτούς που ισχύουν για την προστασία αυτών που αδικούνται, και σε όσους, αν και είναι άγραφοι, προκαλούν αναμφισβήτητη ντροπή. Ερμηνευτικά σχόλια «ἐλευθέρως τά τε πρός τό κοινόν πολιτεύομεν» Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 5
(μτφ. σχολ. βιβλ. Ως ελεύθεροι άνθρωποι συμπεριφερόμαστε στη δημόσια ζωή) Με το «ἐλευθέρως τά τε πρός τό κοινόν πολιτεύομεν» ο Περικλής ανακεφαλαιώνει όσα ανέφερε προηγουμένως, για να μεταβεί ομαλά από την ελευθερία του δημόσιου βίου στην ελευθερία του ιδιωτικού βίου, στις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Το επίρρημα ἐλευθέρως τοποθετείται με έμφαση στην αρχή, γιατί η ελευθερία είναι πολύ σημαντική στην ανθρώπινο βίο. «καί ἐς τήν πρός ἀλλήλους τῶν καθ ἡμέραν ἐπιτηδευμάτων... ἀχθηδόνας προστιθέμενοι» (μτφ. σχολ. βιβλ. και στις μεταξύ μας καθημερινές σχέσεις χωρίς καχυποψία, χωρίς να οργιζόμαστε με το γείτονα, εάν κάνει κάτι επειδή έτσι του αρέσει, ούτε του κατεβάζουμε τα μούτρα, πράγμα που, αν δεν τον βλάπτει, πάντως τον στεναχωρεί. ) Ελευθερία στις διαπροσωπικές σχέσεις σημαίνει: απουσία καχυποψίας, απουσία δυσαρέσκειας για επιλογές που ευχαριστούν τους συμπολίτες, ανεκτικότητα που αποτρέπει τους Αθηναίους από να παίρνουν το ύφος του πειραγμένου, το οποίο βέβαια δε ζημιώνει, αλλά προκαλεί δυσαρέσκεια στους άλλους Το αθηναϊκό πολίτευμα διαμόρφωνε ένα κλίμα ζεστασιάς και ανεκτικότητας, σε αντίθεση με το ψυχρό κλίμα αστυνόμευσης που είχαν επιβάλλει οι έφοροι στη Σπάρτη, το οποίο έκανε τους πολίτες καχύποπτους και τους δημιουργούσε την αίσθηση ότι ζουν σε πόλη στρατόπεδο. Η διαπροσωπική επικοινωνία των Αθηναίων είναι υγιής, δεν υπονομεύει ο ένας τον άλλον, δεν θυμώνουν με τους γείτονες και κυρίως τηρούν τους νόμους που προστατεύουν τους αδυνάτους, γιατί τους διακρίνει η διάθεση μιας αυθόρμητης αλληλοβοήθειας. Όλα αυτά τα στοιχεία ενίσχυαν τους δεσμούς των πολιτών και τους άφηναν ένα περιθώριο ανοχής στα ατομικά παραπτώματα. Αυτή την εποχή αρχίζει να χρησιμοποιείται η λέξη «πράος» και στο έξής πολλοί ρήτορες θα αναφέρονται στην «πραότητα» των Αθηναίων και στον «συμπονετικό» τους χαρακτήρα. Σε όλα αυτά δεν συμπεριλαμβάνεται η θρησκευτική ανεκτικότητα. Και αυτό αποδεικνύεται εύκολα, αν θυμηθούμε ότι ο Σωκράτης κατηγορήθηκε για αθεϊα και καταδικάστηκε σε θάνατο. Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 6
Ο ρήτορας τονίζει εγκωμιαστικά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Αθηναίων στις ιδιωτικές τους σχέσεις αμέσως μετά τον έπαινο του πολιτεύματος, γιατί ολόκληρη η ζωή στην πόλη επηρεάζεται καθοριστικά από το δημοκρατικό πολίτευμα. «οὐ παρανομοῦμεν» (μτφ. δεν παραβαίνουμε τον νόμο) Ο ρήτορας για να προλάβει τον ενδεχόμενο ισχυρισμό ότι η απεριόριστη ελευθερία αποτελεί αρνητικό στοιχείο για την κοινωνία, αφού μπορεί να οδηγήσει στην αναρχία, εξαίρει τον σεβασμό των Αθηναίων απέναντι στους νόμους, γραπτούς και άγραφους και απέναντι στους άρχοντες. Ο σεβασμός απέναντι στους άρχοντες εξασφαλιζόταν από τον τρόπο που αναλάμβαναν τα αξιώματά τους: οι άρχοντες είναι κληρωτοί ή αιρετοί, δεν είναι κληρονομικοί ούτε επιβάλλονται με τη βία. Έτσι ο Αθηναίος πολίτης θεωρεί χρέος που απορρέει από τα δημοκρατικά του δικαιώματα την υπακοή στους άρχοντες. Αυτό σημαίνει ότι είναι πολύ πιθανό σε κάποια περίοδο της ζωής του να χρηματίσει άρχοντας και να απαιτήσει από τους άλλους την υπακοή. Υπακούοντας επομένως στους άρχοντες της πόλης, δηλώνει έμμεσα πως θα ήθελε και θα δικαιούνταν μια ανάλογη στάση και συμπεριφορά από τους συμπολίτες του, αν ο ίδιος βρισκόταν στην εξουσία. O σεβασμός στους νόμους πηγάζει από την ευαισθησία των Αθηναίων και τη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας των νόμων. Στη συνείδησή τους ο νόμος είναι κανόνας που δείχνει στους ανθρώπους τι πρέπει να κάνουν και από πού πρέπει να απέχουν, είναι ρυθμιστής της ζωής τους από τη γέννηση ως το θάνατό τους, είναι ένα συμβόλαιο και μια εγγύηση δικαίου μεταξύ των πολιτών. Οι Αθηναίοι αυτοπεριορίζονται και δεν αφήνουν την ελευθερία να εξελιχθεί σε ασυδοσία, επειδή αισθάνονται δέος κυρίως για τους νόμους που θεσπίστηκαν για τη προστασία των αδυνάτων και των αδικημένων. Πρόκειται για μια βασική αρχή του αθηναϊκού πολιτεύματος που είχε θεσπιστεί από τον Σόλωνα. Σύμφωνα με αυτή την αρχή οι νόμοι όχι μόνο επέτρεπαν στον αδικημένο να βρει το δίκιο του και να διορθώσει την αδικία που έγινε εις βάρος του, αλλά επέτρεπαν σε οποιονδήποτε τρίτο να πάρει την πρωτοβουλία να υπερασπίσει το δίκιο του αδικημένου. Αυτοί οι νόμοι θεωρήθηκαν το πιο δημοκρατικό στοιχείο στη νομοθεσία του Σόλωνα και τους υιοθέτησε ο Πλάτωνας στην ιδανική του Πολιτεία, γιατί συνήθως ο αδύναμος φοβάται να διεκδικήσει το δίκιο του απέναντι στον ισχυρό. Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 7
Οι άγραφοι νόμοι είναι ηθικοί κανόνες των οποίων η παραβίαση δεν επιφέρει κάποια τιμωρία εκ μέρους του επίσημου κράτους, αλλά προκαλεί ντροπή. Η τήρηση αυτών των νόμων επαφίεται στην ηθική συνείδηση των πολιτών.ο όρος δέος χρησιμοποιείται όχι με την έννοια του φόβου, αλλά με την έννοια της αἰδοῦς ή της αἰσχύνης. Οι άγραφοι νόμοι όριζαν ευλάβεια προς τους θεούς, σεβασμό προς τους γονείς, ανταπόδοση της ευεργεσία, παροχή φιλοξενίας στους ξένους. Οι άγραφοι νόμοι που αναφέρει ο Περικλής δεν έρχονται σε αντίθεση με τους νόμους του κράτους, τους θετούς νόμους, αλλά συνυπάρχουν με αυτούς. Ακόμη δεν έχουν το στοιχείο της θρησκευτικότητας, όπως στον Σοφοκλή, αλλά αποτελούν ανθρώπινο έθιμο. Στο σημείο αυτό υπάρχει ένας υπαινιγμός εναντίον της Σπάρτης. Στη Σπάρτη ο νόμος αντιμετωπίστηκε ως κύριος και δεσπότης. Αντίθετα οι Αθηναίοι υποτάσσονταν στον νόμο πρόθυμα, με τη θέλησή τους, απαλλαγμένοι από εξωτερική πίεση, βία και από το φόβο της τιμωρίας. Σε αυτό το σημείο είναι φανερή η υπεροχή των Αθηναίων έναντι στων Σπαρτιατών. Τα τεκμήρια με τα οποία ο Περικλής προσπαθεί να δείξει ότι η Αθήνα είναι πρότυπο ευνομούμενης πολιτείας, άξια να καταστεί παράδειγμα άλλες. Τα τεκμήρια που χρησιμοποιεί ο Περικλής είναι: 1. η ισότητα των πολιτών απέναντι στους νόμους (ισηγορία, ισοπολιτεία), 2. η ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα με κριτήρια την αρετή του καθενός (αξιοκρατία), 3. η ελευθερία που διέπει τις σχέσεις των πολίτη-πόλης. Αντίθετα σε μια μη δημοκρατική κοινωνία επικρατεί η αναξιοκρατία, η καχυποψία, η υπονόμευση, η ανελευθερία. Στόχος του Θουκυδίδη είναι να παρουσιάσει την πολιτική του Περικλή, οποίας είναι ένθερμος υποστηρικτής. Η πρόθεσή του αυτή συνοδεύεται ασφαλώς από μια τάση εξιδανίκευσης της πραγματικότητας, γιατί και την εποχή του Περικλή δεν έπαυαν να εκδηλώνονται ταξικές συγκρούσεις που είχαν ως αφετηρία τους τα αντιτιθέμενα συμφέροντα. Υφολογικά στοιχεία Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 8
1.Οι αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν το ύφος του κεφαλαίου- Ο λόγος για τον οποίο ο ρήτορας χρησιμοποιεί στο κεφ. 37 εμφαντικά αυτόν τον εκφραστιό τρόπο 1. οὐ ζηλούσῃ - παράδειγμα δε 2. ὄνομα μέν κέκληται - μέτεστι δέ 3. κατά μέν τούς νόμους - κατά δέ τήν ἀξίωσιν 4. οὐκ ἀπό μέρους - οὐδ αὖ κατά πενίαν Με τον έπαινο της Αθηναϊκής δημοκρατίας ο ρήτορας συμβιβάζει στοιχεία που από τη φύση τους φαίνονται ασυμβίβαστα και εναρμονίζει κοινωνικές αντιθέσεις: 1. Η εξουσία είναι στα χέρια της πλειοψηφίας, αλλά υπάρχει ισονομία 2. Η ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο εναρμονίζεται με την αξιοκρατία για την ανάληψη δημόσιων αξιωμάτων 3. Η αξιοκρατία εναρμονίζεται με το δικαίωμα των φτωχών να συμμετέχουν στα κοινά. 4. Η ελευθερία στη δράση των πολιτών εναρμονίζεται με τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι άρχοντες και οι νόμοι. Οι αντινομικές ιδιότητες του πολιτεύματος αλληλομπλέκονται χωρίς η μία να αναιρεί την άλλη και συνυπάρχουν θαυμάσια μέσα σ αυτό. Το αθηναϊκό πολίτευμα έχει ξεπεράσει τη δημοκρατία, γιατί όταν πρόκειται για ιδιωτικές διαφορές προχωρά από τους «πλείονας» που έχουν στα χέρια τους την εξουσία σε όλους ανεξαιρέτως. Και η δημοκρατία του Περικλή προχωρά σε μια μεγαλύτερη αναίρεση του εαυτού της, γιατί επιτρέπει την ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα όχι «ἀπό μέρους» αλλά «ἀπ ἀρετῆς». 2.Προσωποποίηση του πολιτεύματος (η παρουσίασή του ως ζωντανή ύπαρξη): πολιτεία οὐ ζηλούσῃ τούς τῶν πέλας νόμους) 3.Αύξηση / κλιμάκωση: ὀλίγους ἐς πλείονας πᾶσιν 4. Τριπλή κυκλική έκφραση: θετικά αρνητικά θετικά, μιας έννοιας ώστε το αντιθετικό δέσιμο του γ με το β σκέλος να δυναμώνει τη θετική αξία του πρώτου: Α. ὡς ἓκαστος ἐν τῷ εὐδοκιμεῖ (θετικό) οὐκ ἀπό μέρους τό πλέον ἢ ἐπ ἀρετῆς προτιμᾶται (αρνητικό) (θετικό) Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 9
Β. χρώμεθα γάρ πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ παράδειγμα δέ μᾶλλον αὐτοί ὄντες ἤ μιμούμενοι ἑτέρους 5.Σχήμα χιαστό (δημόσια ζωή ιδιωτική ζωή) ἐλευθέρως τά πρός τό κοινόν πολιτεύομεν οὐ δι ὀργῆς προστιθέμενοι ἀνεπαχθῶς τά ἴδια προσομιλοῦντες τά δημόσια οὐ παρανομοῦμεν 6.Σχήμα εκ παραλλήλου (η διατύπωση της ίδιας έννοιας με αποφατική και με καταφατική έκφραση): μή ἐς ὀλίγους ἀλλ ἐς πλείονας 7. Πυκνότητα έκφρασης: εντοπίζουμε 10 εμπρόθετους προσδιορισμούς στο χωρίο: «και ὄνομα... κεκώλυται». Ερωτήσεις 18. Πώς εξηγεί ο Περικλής το όνομα του αθηναϊκού πολιτεύματος και ποιο είναι το περιεχόμενο του; 19. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αθηναϊκού πολιτεύματος; 20. Με ποια επιχειρήματα ο Περικλής υποστηρίζει την ανωτερότητα του αθηναϊκού πολιτεύματος; 21. Με βάση ποιες αρχές καθορίζεται η συμμετοχή των πολιτών στις λειτουργίες του πολιτεύματος και στα κρατικά αξιώματα; 21. Ποια είναι η σημασία της λέξης «αρετή» στο κεφ. 37; 22. Ποια είναι η συμβολή του πνεύματος ανεκτικότητας στη διαπροσωπική επικοινωνία των Αθηναίων, σύμφωνα με τον ρήτορα; 23. Ποια θέση κατείχαν οι άγραφοι νόμοι στην αρχαία Αθήνα και πώς επηρέαζαν την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή των πολιτών; 24. Για ποιους λόγους ο Περικλής υμνεί με τόση έμφαση το πολίτευμα της Αθήνας; 25. Ο τρόπος με τον οποίο ο Θουκυδίδης παρουσιάζει την κοινωνική κατάσταση στην Αθήνα είναι ρεαλιστικός ή όχι; Μήπως υπάρχει μια τάση προς εξιδανίκευση από τη πλευρά του ρήτορα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 10
Λεξιλογικές ασκήσεις 1.Να συνδέσετε τα ρήματα της στήλης Α με τα παράγωγά τους στη στήλη Β. Α 1. χρῶμαι δράμα ευεξία 2. ἔχω έγκλημα δραστήριος 3. καλῶ χρήμα φέρετρο 4. ὁρῶ ένοχος χρηστός 5. φέρω φαρέτρα εκκλησία χρήση κλήση φορά εξής δραστικός χρέος σχεδόν θήκη φόρος Β 2.Να γράψετε στην αρχαία ελληνική τα αντίθετα των λέξεων που ακολουθούν: κωλύω μάλιστα ὠφελία πενία τό πλέον λυπηρός αἰεί Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 11
3.Στη στήλη Β να γράψετε τα ρήματα της αρχαίας ελληνικής από τα οποία παράγονται οι λέξεις της στήλης Α και στη στήλη Γ τη σημασία των ρημάτων αυτών. Α Β Γ ἀχθηδών ἀκρόασις ἐπιτήδευμα ἡδονή ὑποψία πολιτεία ἀξίωσις αἰσχύνη 4.Να συνδέσετε τα ρήματα τηςστήλης Α με τα αντώνυμά τους στη στήλη Β. ζηλόω-ῶ καλέω-ῶ εὐδοκιμέω-ῶ δράω-ῶ κωλύω ὁμιλέω-ῶῶ μέτειμι φερω Α Β ὀνομάζω, προσαγορεύω ποιῶ, πράττω, ἐργάζομαι εὐδαιμονίζω, θαυμάζω ἐπαινοῦμαι σύνειμι, συγγίγνομαι ἐμποδίζω, εἵργω ἄγω, κομίζω μετέχω 5.οἰκέω-ῶ, μέτειμι, τιμάω-ῶ πολιτεύω, ὁμιλέω-ῶ. Να γράψετε για καθένα από τα παραπάνω ρήματα δύο παράγωγες λέξεις της νέας ελληνικής. Επιμέλεια; Ελένη Σακέτου Σελίδα 12