ΤΙΤΛΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ: 3.2.1-3.2.2. Σημειωματάριο Υδροπονίας

ΤΙΤΛΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ: 3.2.1-3.2.2 Σημειωματάριο Υδροπονίας ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΒΙΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΒΙΟΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΣΕ ΥΔΡΟΠΟΝΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΜΑΤΑΣ ΚΑΙ ΜΑΡΟΥΛΙΟΥ HYDROFLIES ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΔΗΜΟΣ ΚΑΤΩ ΠΟΛΕΜΙΔΙΩΝ Λεμεσός 2014

1

Πρόλογος Το συγκεκριμένο παραδοτέο περιλαμβάνει την συλλογή δεδομένων από επαφή με κρατικούς φορείς και χρήστες υδροπονίας σχετικά με τη διάδοση της υδροπονίας αλλά και καταγραφή των ποικιλιών και στοιχείων υδροπονίας (λίστα προμηθευτών, λίστα αναλυτικών εργαστηρίων κτλ). Καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης και των προβλημάτων των θερμοκηπιακών εγκαταστάσεων στην Κύπρο τα οποία εφαρμόζουν υδροπονία, έλεγχο μικροκλίματος και φυτοφάγα έντομα και ακάρεα. 2

Πίνακας περιεχομένων ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΕΚΤΟΣ ΕΔΑΦΟΥΣ... 4 1.1. Υδατικά υδροπονικά συστήματα... 5 1.1.1. Τεχνική λεπτής στοιβάδας θρεπτικού διαλύματος (NFT).... 5 1.1.2. Σύστημα επίπλευσης (DFT).... 5 1.1.3. Αεροπονία.... 6 1.2. Συστήματα με υπόστρωμα... 6 1.2.1. Πετροβάμβακας (rockwool).... 6 1.2.2. Ελαφρόπετρα.... 6 1.2.3. Περλίτης.... 7 1.2.4. Διογκωμένη άργιλος.... 7 1.2.5. Κοκκοφοίνικας (Φλοιός ινδικής καρύδας).... 7 2. ΘΡΕΠΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΥΔΡΟΠΟΝΙΑ... 7 2.1. Χαρακτηριστικά των θρεπτικών διαλυμάτων... 7 2.1.1. Ηλεκτρική αγωγιμότητα: (Electrical conductivity, EC).... 7 2.1.2. Οξύτητα (ph).... 8 2.2. Παρασκευή και παροχή του θρεπτικού διαλύματος στα φυτά... 8 3. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 10 4. Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΥΔΡΟΠΟΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ... 11 5. ΕΧΘΡΟΙ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ... 14 6. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΥΔΡΟΠΟΝΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ... 14 Πίνακας 1.Φορείς υδροπονικών καλλιεργειών... 14 Πίνακας 2. Χρήστες υδροπονικών καλλιεργειών... 15 Πίνακας 3. Εταιρείες γεωργικών εξοπλισμών... 16 Πίνακας 4. Προμηθευτές και ποικιλίες υδροπονικών καλλιεργειών... 17 Πίνακας 5. Εργαστήρια αναλύσεων... 18 Πίνακας 6. Συσκευαστήρια φρούτων και λαχανικών... 19 Πίνακας 7. Εταιρείες μεταφοράς νωπών προϊόντων... 20 Πίνακας 8. Εταιρείες επεξεργασίας νωπών προϊόντων... 21 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 22 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με τον όρο υδροπονία έχει επικρατήσει να αναφέρονται όλες οι τεχνικές της καλλιέργειας φυτών εκτός εδάφους (soilless culture). Σε αυτές τις τεχνικές περιλαμβάνονται συστήματα με ή χωρίς υπόστρωμα, το κοινό που τις χαρακτηρίζει σε κάθε περίπτωση είναι ότι η θρέψη των φυτών γίνεται αποκλειστικά από θρεπτικό διάλυμα, το οποίο είναι αραιό υδατικό διάλυμα όλων των ανόργανων θρεπτικών στοιχείων που είναι απαραίτητα για τα φυτά, ειδικά προσαρμοσμένο για κάθε είδος καλλιέργειας και ανάλογα με το στάδιο στο οποίο βρίσκεται. Η υδροπονία επιτρέπει τον απόλυτο έλεγχο της θρέψης των φυτών, και όταν εφαρμόζεται σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες, με τον παράλληλο έλεγχο των συνθηκών του περιβάλλοντος του θερμοκηπίου, καθιστά δυνατή την εντατικοποίηση και τον προγραμματισμό της καλλιέργειας. 1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΕΚΤΟΣ ΕΔΑΦΟΥΣ Για την κατάταξη των συστημάτων καλλιέργειας εκτός εδάφους έχουν χρησιμοποιηθεί δύο βασικά κριτήρια. Το ένα είναι ο τρόπος διαχείρισης των απορροών της καλλιέργειας και το δεύτερο το μέσο ανάπτυξης της ρίζας και τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του συστήματος. Με κριτήριο τον τρόπο διαχείρισης των απορροών τα υδροπονικά συστήματα κατατάσσονται σε ανοιχτά, όπου η περίσσεια του θρεπτικού διαλύματος από τη ριζόσφαιρα διαφεύγει ως απορροή και αποβάλλεται από το σύστημα και σε κλειστά, όπου η απορροή του θρεπτικού διαλύματος συλλέγεται, διορθώνεται ως προς τη σύσταση και επαναχρησιμοποιείται. Στα κλειστά συστήµατα το διάλυµα της απορροής ανακυκλώνεται και επαναχρησιμοποιείται σε µεγάλο ποσοστό. Με τον τρόπο αυτό έχουµε οικονοµία στην κατανάλωση λιπασµάτων και σηµαντική µείωση της ρύπανσης. Κατά την εφαρμογή του κλειστού συστήµατος συνιστάται, για την παρασκευή των θρεπτικών διαλυµάτων, η χρησιµοποίηση µεµονωµένων δεξαµενών για κάθε θρεπτικό στοιχείο. Αυτό κρίνεται απαραίτητο διότι σε κάθε κύκλο του θρεπτικού διαλύµατος, λόγω της διαφορετικής απορρόφησης κάθε στοιχείου από τα φυτά, το ανακυκλούµενο διάλυµα χάνει την σωστή του σύσταση ακόµα και αν εµπλουτίζεται µε φρέσκο διάλυµα (που προέρχεται από σύστηµα δεξαµενών Α, Β, Ο). Με το σύστηµα όµως των µεµονωµένων δεξαµενών η ρύθµιση του ανακυκλούμενου διαλύµατος είναι ακριβής γιατί βασίζεται στην απορρόφηση κάθε στοιχείου χωριστά. Τα κλειστά συστήµατα είναι πιο ευαίσθητα σε επιμολύνσεις του ριζικού συστήµατος και ένα σηµαντικό μειονέκτημά τους είναι η πιθανή εξάπλωση ασθενειών σε όλα τα φυτά της καλλιέργειας. Το υψηλό κόστος επένδυσης σε εξοπλισµό απολύµανσης της επανακυκλοφορίας, είναι ένας από τους περιοριστικούς παράγοντες διάδοσης αυτού του τύπου υδροπονικών συστηµάτων. Όταν ληφθούν ιδιαίτερα µέτρα επιμολύνσεων και διατήρησης καλών συνθηκών στην ανακυκλοφορία είναι δυνατό να αποφευχθεί η ανάγκη για απολύμανση του διαλύματος. Πιο συγκεκριμένα, για τα κλειστά υδροπονικά συστήματα, το πρόβλημα του νερού έγκειται στην αυξημένη αλατότητα. Ο καλλιεργητής έχει να αντιµετωπίσει τόσο την εξαρχής υψηλή αλατότητα του νερού, δεδοµένου ότι η υδροπονία δίνει την δυνατότητα χρησιµοποίησης τέτοιου νερού, αλλά και την αλατότητα που παρουσιάζεται εκ των υστέρων στο ανακυκλούµενο θρεπτικό διάλυµα κατά την λειτουργία του κλειστού συστήµατος. Οι δύο αυτοί παράγοντες προκαλούν µία σταδιακή αύξηση της οσµωτικής πίεσης και της περιεκτικότητας του υδατικού διαλύµατος σε τοξικά ιόντα, όπως θειικά 4

και χλωριούχο νάτριο, γεγονός που έχει επιπτώσεις στην ανάπτυξη των φυτών και τη συνολική παραγωγή, τόσο ποσοτικές όσο και ποιοτικές. Στον δεύτερο τρόπο κατάταξης περιλαμβάνονται όλες οι παραλλαγές κλειστών ή ανοιχτών υδροπονικών συστημάτων που έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί σε πειραματική, επαγγελματική ή ερασιτεχνική κλίμακα. Αναφορικά οι κύριες κατηγορίες υδροπονικών συστημάτων που έχουν επικρατήσει βάση του μέσου ανάπτυξης των ριζών είναι: 1.1. Υδατικά υδροπονικά συστήματα Στα συστήματα αυτά οι ρίζες των φυτών αναπτύσσονται χωρίς τη στήριξη κάποιου μέσου, είτε σε κανάλια συνεχούς ροής (NFT) ή σε δεξαμενές (DFT) ή εντελώς στον αέρα (αεροπονία). Τα συστήματα αυτά είναι πάντοτε κλειστά λόγο απουσίας μέσου συγκράτησης του νερού. 1.1.1. Τεχνική λεπτής στοιβάδας θρεπτικού διαλύματος (NFT). Με τη μέθοδο NFT (Nutrient film Technique) ή τεχνική λεπτής στοιβάδας θρεπτικού διαλύματος, οι ρίζες των φυτών αναπτύσσονται σε κανάλια μήκους έως 20 μέτρων με κατάλληλη κλίση. Η μορφή των καναλιών εξαρτάται από το είδος της καλλιέργειας, έτσι όταν πρόκειται για φυτά που χρειάζονται στήριξη και αναπτύσσουν μεγάλο ριζικό σύστημα (ντομάτα, αγγούρι) τα κανάλια έχουν πλάτος γύρω στα 30 εκ. όπου τοποθετείται ειδικό πλαστικό φύλλο, με άσπρο χρώμα εξωτερικά και μαύρο εσωτερικά, μέσα στο οποίο ρέει το θρεπτικό διάλυμα. Για χαμηλά λαχανικά (μαρούλι, φράουλα, μαϊντανό, δυόσμο κ.α.) τα κανάλια έχουν τη μορφή κλειστής υδρορροής πλάτους περίπου 10 εκ. όπου η πάνω επιφάνεια είναι επίπεδη και φέρει οπές σε αποστάσεις ανάλογα με τις αποστάσεις φύτευσης του κάθε φυτού. Τα φυτά αναπτύσσονται χωρίς στήριξη με ή χωρίς τη χρήση ειδικής θήκης, ανάλογα το υπόστρωμα που έχει χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη του σπορόφυτου. Η οξυγόνωση του θρεπτικού διαλύματος γίνεται με την πτώση του στη δεξαμενή ανακύκλωσης και απαιτείται μια μικρή υψομετρική διαφορά μεταξύ των καναλιών και της δεξαμενής θρεπτικού διαλύματος. Πλεονεκτήματα: Ακρίβεια στη διαχείριση της θρέψης, Οικονομία σε νερό και λιπάσματα. Κατάλληλη και για υπαίθρια καλλιέργεια. Μειονεκτήματα: Σχετικά υψηλό κόστος αρχικής εγκατάστασης, Απαιτεί συνεχή λειτουργία αντλίας. Σε περίπτωση μεγάλης συγκέντρωσης αλάτων στο νερό, λόγω της συνεχούς ανακύκλωσης, έχουμε γρήγορη συσσώρευση τους στη δεξαμενή θρεπτικού διαλύματος και άνοδο της αγωγιμότητας. 1.1.2. Σύστημα επίπλευσης (DFT). Με το σύστημα επίπλευσης DFT (Deep Flow technique) τα φυτά αναπτύσσονται πάνω σε πλάκες από πολύ ελαφρύ υλικό (διογκωμένη πολυστερίνη) οι οποίες φέρουν οπές κατάλληλου μεγέθους σε προκαθορισμένες αποστάσεις. Οι πλάκες επιπλέουν πάνω στο θρεπτικό διάλυμα που περιέχεται μέσα σε ειδικές λεκάνες καλλιέργειας βάθους τουλάχιστον 25 εκ.. Στην περίπτωση αυτή δεν έχουμε ροή του θρεπτικού διαλύματος και η εξασφάλιση του απαραίτητου οξυγόνου για την ανάπτυξη των φυτών γίνεται με εμπλουτισμό του διαλύματος με ειδική αντλία που διοχετεύει αέρα στο χώρο της δεξαμενής. Πλεονέκτημα: Λόγο του μεγάλου όγκου θρεπτικού διαλύματος ανά φυτό δεν απαιτεί συχνή διόρθωση. Δεν απαιτεί συνεχή λειτουργία αντλίας. 5

Μειονεκτήματα: Δεν επιτρέπει την συχνή αντικατάσταση του θρεπτικού διαλύματος, λόγο του μεγάλου όγκου των δεξαμενών υπάρχει μεγάλη απώλεια λιπασμάτων. Είναι το σύστημα που έχει επικρατήσει για υδροπονική καλλιέργεια φυλλωδών λαχανικών εντός θερμοκηπίου λόγο κυρίως της αξιοποίησης μεγαλύτερου μέρους της διαθέσιμης έκτασης (δεν χρειάζονται διάδρομοι) και του σχετικά μικρότερου κόστους σε σχέση με το σύστημα NFT. 1.1.3. Αεροπονία. Στην αεροπονία τα φυτά καλλιεργούνται σε πλάκες φελιζόλ και οι ρίζες τους αναπτύσσονται σε διάκενο που υπάρχει κάτω από αυτές. Στο διάκενο αυτό ψεκάζεται περιοδικά το νέφος (πολύ μικρά σταγονίδια) του θρεπτικού διαλύματος σε κατάσταση σκότους για την αποφυγή ανάπτυξης αλγών. 1.2. Συστήματα με υπόστρωμα Τα υποστρώματα που χρησιμοποιούνται στην υδροπονία διακρίνονται σε χημικά αδρανή ανόργανα υποστρώματα που δεν έχουν ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων με το θρεπτικό διάλυμα και σε χημικά ενεργά οργανικά υποστρώματα που έχουν σημαντική ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων. Τα επιθυμητά χαρακτηριστικά που πρέπει να διαθέτει ένα υπόστρωμα για να είναι κατάλληλο για υδροπονία είναι τα ακόλουθα: σταθερή δομή και ουδέτερο ph να έχει υψηλό πορώδες (επαρκής αεροπερατότητα) να είναι χαμηλής πυκνότητας (μικρού βάρους) να είναι υδρόφιλο (να έχει ικανοποιητική συγκράτηση υγρασίας) να έχει διάρκεια ζωής πάνω από 3 χρόνια και να είναι φιλικό προς το περιβάλλον να είναι χαμηλού κόστους και εύκολο στη χρήση να είναι απαλλαγμένο από φυτονόσους και ζιζάνια Κλειδί για την ποιότητα του υποστρώματος είναι η ιδιότητα του να διατηρεί ιδανική αναλογία στη ριζόσφαιρα νερού και αέρα για την καλλίτερη ανάπτυξη του ριζικού συστήματος. Τα πιο διαδεδομένα από τα ανόργανα υποστρώματα είναι τα ακόλουθα: 1.2.1. Πετροβάμβακας (rockwool). Έχει ινώδη υφή (μικροσκοπικές βελόνες). Προέρχεται από ηφαιστειογενή πετρώματα μετά από ειδική επεξεργασία σε υψηλή θερμοκρασία. Αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα υποστρώματα παγκοσμίως. Πρόβλημα η διάθεση των χρησιμοποιημένων πλακών στο περιβάλλον καθώς είναι υλικό που δεν ανακυκλώνεται. Πρακτικά έχει διάρκεια ζωής 3-5 χρόνια. 1.2.2. Ελαφρόπετρα. Είναι αργιλοπυριτικό ηφαιστιογενές ορυκτό, μια εγχώρια πρώτη ύλη χαμηλού κόστους, η οποία έχει δώσει πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα ως υδροπονικό υπόστρωμα. Παρότι έχει εκτεταμένο πορώδες σε όλη του τη μάζα και καλό αερισμό, λόγω του ελάχιστου μικροπορώδους που διαθέτει συγκρατεί πολύ μικρές ποσότητες νερού και έτσι απαιτεί πολύ συχνά έως συνεχή ποτίσματα. Παρουσιάζει αποδεδειγμένα μειωμένο κίνδυνο προσβολών από εδαφογενή παθογόνα, σε σύγκριση με άλλα υποστρώματα. Δεν υποβαθμίζεται στη διάρκεια της καλλιέργειας, οπότε μπορεί να 6

ξαναχρησιμοποιηθεί για αρκετές καλλιεργητικές περιόδους. Είναι απολύτως φυσικό υλικό, που δεν υφίσταται καμία βιομηχανική επεξεργασία. Παρουσιάζει ιδανική ισορροπία αέρα/νερού στη ρίζα των φυτών. Είναι χημικά αδρανές υλικό με αποτέλεσμα η θρέψη του φυτού να ελέγχεται πλήρως. Διαβρέχεται πολύ εύκολα όταν πρόκειται να ξαναχρησιμοποιηθεί. Μετά τη χρήση του ως υπόστρωμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε άλλες εφαρμογές (π.χ. ως εδαφοβελτιωτικό), χωρίς να δημιουργεί προβλήματα στο περιβάλλον. Έχει σταθερή ποιότητα και απόλυτη καθαρότητα. 1.2.3. Περλίτης. Πορώδεις κόκκοι διαμέτρου 0,5-2,5mm χωρίς ανταλλακτική ικανότητα. Είναι ηφαιστειογενές πέτρωμα επεξεργασμένο σε υψηλή θερμοκρασία. Στην Ελλάδα υπάρχουν από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα του. Έχει την ιδιότητα να συγκρατεί μεγάλες ποσότητες νερού (3-4 φορές το βάρος του) και απαιτεί ποιο αραιά ποτίσματα σε σχέση με την ελαφρόπετρα. Κατά τη διαβροχή του διογκώνεται και σχηματίζει αφρώδης μάζα γι αυτό είναι πιο εύκολη η χρήση του σε σάκους. 1.2.4. Διογκωμένη άργιλος. Παράγεται με θερμική επεξεργασία του σχιστόλιθου. Είναι χημικά αδρανές υπόστρωμα. Στην υδροπονία προτιμάται η κοκομετρία έως 8mm. Έχει θεωρητικά απεριόριστη διάρκεια ζωής. 1.2.5. Κοκκοφοίνικας (Φλοιός ινδικής καρύδας). Ένα από τα βασικότερα είδη υποστρωμάτων που χρησιμοποιούνται στην υδροπονική καλλιέργεια τόσο κηπευτικών όσο και ανθοκομικών. Η διαφορά από ποιότητα σε ποιότητα έχει να κάνει με τα ποσοστό και το μέγεθος της ίνας, το ποσοστό σε chips κ.α. 2. ΘΡΕΠΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΥΔΡΟΠΟΝΙΑ Τα θρεπτικά διαλύματα που χρησιμοποιούνται στην υδροπονία είναι υδατικά διαλύματα που περιέχουν όλα τα θρεπτικά στοιχεία που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυτών και βρίσκονται διαλυμένα, είτε ως ιόντα ανόργανων αλάτων, είτε ως ευδιάλυτες ανόργανες χημικές ενώσεις, είτε ως ευδιάλυτες οργανικές χημικές ενώσεις. Το θρεπτικό διάλυμα παρέχεται στα φυτά είτε με απευθείας έγχυση των πυκνών διαλυμάτων στον αγωγό άρδευσης, είτε με την παρεμβολή στο σύστημα κάδου ανάμειξης. 2.1. Χαρακτηριστικά των θρεπτικών διαλυμάτων 2.1.1. Ηλεκτρική αγωγιμότητα: (Electrical conductivity, EC). Είναι ένα μέγεθος που εκφράζει την ικανότητα του υδατικού διαλύματος να άγει το ηλεκτρικό ρεύμα. Η ικανότητα του θρεπτικού διαλύματος να άγει το ηλεκτρικό ρεύμα οφείλεται στην παρουσία ιόντων. Συνεπώς η ηλεκτρική αγωγιμότητα είναι ανάλογη της συνολικής συγκέντρωσης ιόντων στο διάλυμα. Όμως η EC δεν μας δίνει πληροφορίες για το είδος των ιόντων (Κ +, Να +, SO 4 2- κ.λπ) που περιέχονται στο διάλυμα. Η ηλεκτρική αγωγιμότητα μπορεί να μετρηθεί εύκολα και γρήγορα στο θερμοκήπιο με τη χρήση εύχρηστων φορητών οργάνων. Γι αυτό η μέτρηση της χρησιμοποιείται 7

ευρύτατα για το γρήγορο προσδιορισμό της συγκέντρωσης αλάτων σε θρεπτικά διαλύματα. Η ηλεκτρικά αγωγιμότητα (EC) μετριέται σε ds m -1, όπου: (1 ds m -1 = 1 ms cm -1 = 1mmho cm -1 ) 2.1.2. Οξύτητα (ph). Το ph είναι ένας αριθμός που εκφράζει τη συγκέντρωση ιόντων υδρογόνου (H 3 O + ) σε ένα θρεπτικό διάλυμα σε λογαριθμική κλίμακα (1-14). Το ph ενός θρεπτικού διαλύματος είναι πολύ σημαντικό για την θρέψη των φυτών γιατί επηρεάζει τις χημικές ισορροπίες μεταξύ διαφόρων ιόντων και χημικών ενώσεων στο θρεπτικό διάλυμα. Κατά συνέπεια, το ph καθορίζει την διαλυτότητα και επομένως την διαθεσιμότητα πολλών θρεπτικών στοιχείων για τα φυτά. Οι επιθυμητές τιμές ph στο χώρο των ριζών κυμαίνονται από 5,5-6,5. Αυτές επιτυγχάνονται με την προσθήκη οξέως που αντιδρά με τα ανθρακικά ιόντα - HCO 3 που περιέχονται στο νερό άρδευσης. Συνήθως το ph τείνει να ανεβαίνει στο περιβάλλον των ριζών (η συνολική απορρόφηση θρεπτικών κατιόντων υπερέχει αυτής των ανιόντων, οπότε αποβάλλονται HCO - 3 ή ΟΗ - ) 2.2. Παρασκευή και παροχή του θρεπτικού διαλύματος στα φυτά Τα απαραίτητα στοιχεία για τη θρέψη ενός φυτού και η χημικές μορφές τους στο θρεπτικό διάλυμα δίνονται στον παρακάτω πίνακα. Μακροστοιχείο Χημική μορφή Ιχνοστοιχείο Χημική μορφή άζωτο (N) NO - + 3, NH 4 σίδηρος (Fe) Fe 2+ φώσφορος (P) H 2 PO 4 μαγγάνιο (Mn) Mn 2+ θείο (S) 2- SO 4 ψευδάργυρος (Zn) Zn 2+ κάλιο (K) K + χαλκός (Cu) Cu 2+ ασβέστιο (Ca) Ca 2+ βόριο (B) H 3 BO 3 μαγνήσιο (Mg) Mg 2+ μολυβδαίνιο (Mo) 2- MoO 4 Τα στοιχεία αυτά παρέχονται στη μορφή πλήρως υδροδιαλυτών ενώσεων μέσω των παρακάτω λιπασμάτων που έχει ο παραγωγός στη διάθεση του. Λιπάσματα μακροστοιχείων Νιτρικό Ασβέστιο Νιτρικό Κάλιο Νιτρική Αμμωνία Νιτρικό Μαγνήσιο Φωσφορικό μονοκάλιο Φωσφορικό οξύ Θειικό Μαγνήσιο Θειικό Κάλιο Λιπάσματα Ιχνοστοιχείων Θειικό Μαγγάνιο Θειικός Ψευδάργυρος Θειικός Χαλκός Βορικό Οξύ Βόρακας Solubor Επταμολυβδαινικό αμμώνιο Μολυβδαινικό Νάτριο 8

Η παρασκευή του θρεπτικού διαλύματος γίνεται μέσω πυκνών μητρικών διαλυμάτων (100-200 φορές συμπυκνωμένα) τα οποία με δοσομετρική αντλία αραιώνονται σε καθορισμένη αναλογία στο νερό άρδευσης. Χρησιμοποιούνται τουλάχιστον δύο δοχεία πυκνών διαλυμάτων και ένα οξέος. Η χρήση δύο δοχείων πυκνών διαλυμάτων είναι απαραίτητη γιατί το νιτρικό ασβέστιο πρέπει να τοποθετείται σε διαφορετικό δοχείο από τα φωσφορικά και θειικά λιπάσματα. Αυτό για αποφυγή κατακρήμνισης Ca(H 2 PO 4 ) 2 και CaSO 4, λόγω χαμηλής διαλυτότητας αυτών των λιπασμάτων. Το πυκνό διάλυμα οξέος (συνήθως HNO 3 ) χρησιμεύει στον έλεγχο του ph του διαλύματος. Βασική αρχή για την σύνθεση ενός θρεπτικού διαλύματος είναι η επίτευξη των επιθυμητών τιμών στα παρακάτω χαρακτηριστικά: Συνολική συγκέντρωση ανόργανων ιόντων (EC) ph Αναλογίες ιοντικών συγκεντρώσεων μακροστοιχείων (meq/meq) Κ:Ca:Mg N:K + Η συγκέντρωση των ιόντων NH 4 (μεταβάλλεται ανάλογα με την ανθεκτικότητα του φυτού και τις διακυμάνσεις του ph στη ριζόσφαιρα). (NH + 4 )/( NH + 4 + NO - 3 ) (H 2 PO - 4 )/(SO 2-4 + NO - 3 + H 2 PO - 4 ) Συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων Οι υπολογισμοί των δοσολογιών πρακτικά γίνονται μέσω προγράμματος στον υπολογιστή αυτόματα από την κεφαλή υδρολίπανσης. Κεφαλή Υδρολίπανσης Είναι ένα σύνολο από: Μηχανήματα και εξαρτήματα όπως, εγχυτικές αντλίες, αντλίες ventouri ή δοσομετρικές αντλίες, αντλίες φυγόκεντρες πολυβάθμιες ή απλές για άρδευση, αναδευτήρες, ρυθμιστές πίεσης, παροχόμετρα, μανόμετρα, αισθητήρια EC και ph κ.ά.. Υδραυλικές διατάξεις, κυρίως για σύνδεση των επιμέρους μηχανημάτων και εξαρτημάτων, δεξαμενές διαλυμάτων κ.ά.. Ηλεκτρικές διατάξεις για την παροχή ρεύματος λειτουργίας, έναρξη/παύση των μηχανημάτων και την λειτουργία των, εξαρτημάτων. Ηλεκτρονικές διατάξεις λήψης ενδείξεων από αισθητήρια, επεξεργασίας των ενδείξεων αυτών και έλεγχο των μηχανημάτων με εντολές που δίδουν από ηλεκτρονικά κυκλώματα. Ολοκληρωμένα συστήματα διαχείρισης. Σκοπό έχουν να παρασκευάζουν και να διαχειρίζονται το θρεπτικό διάλυμα λαμβάνοντας υπόψη και παραμέτρους από το περιβάλλον του θερμοκηπίου. Είναι ολοκληρωμένα μηχανήματα ή συστήματα μηχανημάτων και εγκαταστάσεις που διαθέτουν: Ολοκληρωμένα ηλεκτρονικά συστήματα ελέγχου EC, ph και προγραμμάτων άρδευσης με μικροϋπολογιστές, PLC κ.ά.. 9

Εξελιγμένο λογισμικό επεξεργασίας δεδομένων. Μεγάλο αριθμό εισόδων αναλογικών και ψηφιακών (από αισθητήρες, εντολές από δίκτυο, εντολές από κινητό τηλέφωνο κ.ά.). Μεγάλο αριθμό εξόδων αναλογικών και ψηφιακών για έλεγχο εξαρτημάτων όπως ηλεκτροβάνες, ηλεκτροβαλβίδες, ηλεκτροκινητήρες, σερβομηχανισμούς, έλεγχο alarm σε διάφορα επίπεδα, αποστολές alarm από δίκτυο ή σε κινητό τηλέφωνο. Λογισμικό για καταγραφές μετρήσεων, διατήρηση και αναπαράσταση δεδομένων. Αισθητήρες EC, ph,, τις περισσότερες φορές διπλά για λόγους ασφαλείας. Δυνατότητες συνεργασίας με αισθητήρες ακτινοβολίας, θερμοκρασίας, υγρασίας υποστρωμάτων, διατάξεις ελέγχου απορροών και γενικά με μεγάλο αριθμό άλλων αισθητήρων. Δοσομετρικές αντλίες ή εγχυτικές αντλίες ventouri για την άντληση των πυκνών διαλυμάτων. Ηλεκτροβαλβίδες για τον έλεγχο της ποσότητας των πυκνών διαλυμάτων. Παροχόμετρα, ρυθμιστές πίεσης και κάποιες βοηθητικές, υδραυλικές διατάξεις. Διάφορες διατάξεις ασφαλείας όπως: Διπλά αισθητήρια EC και ph. Πλωτηροδιακόπτες για τον έλεγχο στάθμης πυκνών διαλυμάτων στις δεξαμενές τους. Ηλεκτρονικά μανόμετρα για τον έλεγχο της παροχής. Αυτοματισμούς διακοπής της παροχής και διόρθωσης ή απόρριψης σε περιπτώσεις λανθασμένου διαλύματος. Δυνατότητα ελέγχου διαφόρων εγκαταστάσεων όπως: Ανακύκλωση διαλύματος. Αποστείρωση διαλύματος. Έλεγχος συναφών εγκαταστάσεων όπως ανάδευσης πυκνών διαλυμάτων. Ενεργοποίηση ηλεκτροπαραγωγών ζευγών σε περιπτώσεις διακοπής ηλεκτρικού ρεύματος. 3. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Έπειτα από αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης όσον αφορά τη διάδοση των υδροπονικών καλλιεργειών στην Κύπρο διαπιστώθηκε ότι παρόλο που σαν τεχνική εφαρμόζεται παγκοσμίως εδώ και πάρα πολλά χρόνια δυστυχώς στην Κύπρο είναι ακόμα ελάχιστα διαδεδομένη. Κύριες αιτίες για την διστακτικότητα των παραγωγών να προχωρήσουν σε εξελιγμένες μεθόδους καλλιέργειας είναι οι εξής 1. Το τεχνική κατάρτιση των καλλιεργητών είναι σχετικά χαμηλή. Συνήθως η γνώση τους γύρω από την καλλιέργεια στα θερμοκήπια βασίζεται στην εμπειρία και δυσκολεύονται να υιοθετήσουν νέες καλλιεργητικές μεθόδους. 2. Η αποτυχία καλλιεργητών που εφάρμοσαν υδροπονία στηριζόμενοι στις προτροπές εταιριών προμηθευτών υδροπονικών συστημάτων χωρίς να έχουν τις κατάλληλες τεχνικές γνώσεις, με αποτέλεσμα να καταστραφούν οικονομικά, αποτελεί παράδειγμα προς αποφυγή για τους υπόλοιπους. 3. Μεγάλο ποσοστό των θερμοκηπιακών μονάδων είναι κάτω από 5 στρέμματα με αποτέλεσμα το κόστος εφαρμογής και τεχνικής υποστήριξης να είναι ασύμφορο. Βεβαία υπάρχουν και θερμοκηπιακές μονάδες μεγάλης έκτασης. Το εξειδικευμένο 10

προσωπικό που χρειάζεται να απασχολείται στην επιχείρηση πρέπει να εργάζεται μόνιμα σε αυτή αλλιώς η επίβλεψη είναι πλημμελής και εμφανίζονται προβλήματα που δύσκολα αντιμετωπίζονται. Δυστυχώς η τεχνική κάλυψη αυτή δεν μπορεί να υποκατασταθεί ούτε από τους γεωπόνους των ομάδων παραγωγών και συνήθως ούτε από τους ιδιώτες γεωπόνους που διατηρούν καταστήματα με γεωργικά εφόδια. 4. Καθοριστικής σημασίας είναι και ο τρόπος προώθησης των προϊόντων υδροπονικής καλλιέργειάς καθώς η ιδιαιτερότητα τους όσον αφορά την περιβαλλοντική συνέπεια αλλά και την ποιότητα τους πρέπει να είναι βασικοί πυλώνες για την προώθηση τους και όχι να προωθούνται ανακατεμένα με προϊόντα συμβατικών καλλιεργειών. 5. Όπως διαπιστώνεται από τις εξελίξεις της αγοράς οι υδροπονικές καλλιέργειες εφαρμόζονται κυρίως σε νεοϊδρυθείς μονάδες μεγάλης δυναμικότητας και υψηλού κόστους επενδύσεων με πλήρη τεχνική υποστήριξη εξειδικευμένου γεωπόνου. Αυτό καθιστά το μέλλον των μικρών μονάδων αβέβαιο αφού η υδροπονία εξασφαλίζει καλλίτερη σύνδεση με τις αγορές λόγο καλλίτερου προγραμματισμού της καλλιέργειας. Η Κύπρος διαθέτει άριστες κλιματικές συνθήκες για την ανάπτυξη των θερμοκηπιακών υδροπονικών καλλιεργειών. Η ετήσια ηλιοφάνεια και θερμοκρασία είναι σε υψηλά επίπεδα που επιτρέπουν την καλλιέργεια με περιορισμένες απαιτήσεις σε θέρμανση και χωρίς ανάγκη τεχνητού φωτισμού. Τα ελληνικά υδροπονικά προϊόντα έχουν όλες τις προϋποθέσεις να ανταγωνιστούν τα αντίστοιχα άλλων ευρωπαϊκών σε κόστος παραγωγής και σε ποιότητα. 4. Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΥΔΡΟΠΟΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Η μονοκαλλιέργεια, η συνεχής και εντατική χρήση του εδάφους έχει ως αποτέλεσμα, έλλειψη αναγκαίων θρεπτικών στοιχείων καθώς και παθογενών καταστάσεων. Προς επίλυση των προβλημάτων αυτών, γίνεται χρησιμοποίηση απολυμαντικών εδάφους προκαλώντας δαπανηρές και επιβλαβείς επιπτώσεις στο περιβάλλον. Παράλληλα οι καταχρήσεις της συμβατικής γεωργίας κυρίως από την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων προκαλούν επίσης κινδύνους στην υγεία των καταναλωτών και στο περιβάλλον. Στα προβλήματα αυτά, ως εναλλακτική λύση είναι και η χρήση υδροπονίας, μεταξύ και άλλων μεθόδων παραγωγής. Παρέχει Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παραγωγής, συστήματα ακριβείας, σύγχρονη τεχνολογία και νέες καλλιεργητικές μεθόδους που αποσκοπούν αφενός στην παραγωγή ποιοτικών προϊόντων με το ελάχιστο κόστος και αφετέρου στην προστασία του περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη των υδροπονικών καλλιεργειών μπορεί να προσφέρει λύσεις στις δυσμενείς συνθήκες λόγω της κλιματικής αλλαγής και στην ανταγωνιστικότητα των θερμοκηπιακών εκμεταλλεύσεων. Επίσης μπορεί να μολύνει το περιβάλλον ή να είναι φιλική προς αυτό, να παράγει προϊόντα χωρίς άρωμα και άγευστα και προϊόντα με θρεπτικά στοιχεία, εύγευστα και με πλούσιο άρωμα. Προς αποφυγή δυσμενών επιπτώσεων τόσο στον άνθρωπο όσο και στο περιβάλλον επιβάλλεται η ορθολογική εφαρμογή της υδροπονικής τεχνικής από τους χρήστες. Στην Κύπρο η καλλιέργεια υδροπονίας, σε εμπορική κλίμακα, άρχισε μετά το 1996 κυρίως σε καλλιέργεια ανθοκομικών φυτών 37% και καλλιέργεια λαχανικών 63% σε υποστρώματα κυρίως ορυκτοβάμβακα 45% και ίνες καρύδας 45% (Νεοκλέους, 2012). Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί αύξηση των υδροπονικών καλλιεργειών λόγω 11

των αυξημένων αποδόσεων, της έλλειψης νερού, της παραγωγής ποιοτικών προϊόντων και της προώθησης μέσω του Σχεδίου Αγροτικής Ανάπτυξης. Παρόλα αυτά η εφαρμογή της είναι αρκετά περιορισμένη διότι απαιτείται υψηλό επίπεδο επαγγελματικής κατάρτισης και εκπαίδευσης και δεν γίνεται πλήρης εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που προσφέρει η μέθοδος της υδροπονίας. Αυτό συμβαίνει λόγω της έλλειψης τεχνικού ελέγχου και της απαραίτητης γνώσης, με αποτέλεσμα υπερσύγχρονα υδροπονικά συστήματα να δίνουν απογοητευτικά αποτελέσματα, εξ αιτίας της υπερβολικής και αλόγιστης χρήσης νερού και χημικών προϊόντων. Η γεωργία της Κύπρου υστερεί στην χρήση τεχνολογικού εξοπλισμού υψηλού επιπέδου στα θερμοκήπια και στην εφαρμογή γεωργικών συστημάτων ακριβείας. Το Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών (ΙΓΕ) ξεκίνησε το 1982 τη λειτουργία ενός σταθμού Γεωργικών Ερευνών με σκοπό την διεξαγωγή πειραμάτων. Καλύπτει ερευνητικές δραστηριότητες κλάδων Λαχανοκομίας, Ανθοκομίας, Φυτοπροστασίας, Βελτίωσης φυτών, Εγγείων Φυτών και Αγροβιοτεχνολογίας, σήμερα καταλαμβάνει έκταση περίπου 11 εκταρίων. Παρακάτω αναφέρεται η ερευνητική του δραστηριότητα σε θέματα υδροπονίας καλλιέργειες σε υποστρώματα. Το Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών το 1996 πραγματοποίησε πειραματική καλλιέργεια σε τρία διαφορετικά υποστρώματα: περλίτης, περλίτης + στέμφυλα και περλίτης + στέμφυλα + ζωική κοπριά. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι και τα τρία υποστρώματα υπερτερούν έναντι του εδάφους και στην παραγωγή η διαφορά μεταξύ υποστρωμάτων εδάφους οφείλεται στον αριθμό καρπών ανά φυτό. Το 2005 πραγματοποίησε έρευνα σχετικά με την αξιολόγηση των υποστρωμάτων, κλειστού συστήματος υδροπονίας σε καλλιέργεια τομάτας θερμοκηπίου. Τα υποστρώματα που χρησιμοποιήθηκαν πετροβάμβακας, περλίτη (70%)+διογκωμένη άργιλος (30%) και χαλίκι. Τα αποτελέσματα είναι ότι τα υποστρώματα επηρεάζουν το μέγεθος του καρπού και την καρποφορία και τα τρία υποστρώματα δίνουν καλής ποιότητας καρπούς και υψηλή παραγωγή. Το 2007, έρευνα με σκοπό την δημιουργία τεχνοοικονομικών δεδομένων για υδροπονικές καλλιέργειες τομάτας και δρεπτών ανθέων καθώς και την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης, συμπεραίνεται ότι η εγκατάσταση υδροπονίας είναι αρκετά υψηλή λόγω του τεχνολογικού εξοπλισμού και των θερμοκηπιακών εγκαταστάσεων. Ωστόσο, η παραγωγή έχει υψηλά οικονομικά αποτελέσματα με Εσωτερικό Συντελεστή Αποδοτικότητας 6% για την υδροπονική καλλιέργεια τομάτας και 57% για τα δρεπτά άνθη. Η έρευνα αφορά 26 υδροπονικές μονάδες καλλιέργειας τομάτας και κομμένων ανθέων παγκύπρια. Η τεχνοοικονομική μελέτη έγινε από τον κλάδο Στατιστικής και Αγροτικής Οικονομίας σε συνεργασία με τον κλάδο Εδαφολογίας και Χρήσης Ύδατος (Παπαδαιίδ κ.α., 2007). Το 2008 από τον κλάδο Στατιστικής και Αγροτικής Οικονομίας σε συνεργασία με τον κλάδο Εδαφολογίας και Χρήσης Ύδατος, του Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών διεξήχθη τεχνοοικονομική μελέτη καλλιέργειας τομάτας με την χρήση υδροπονικών συστημάτων στην Κύπρο. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι λόγω των ελεγχόμενων συνθηκών, μειώνεται το κόστος παραγωγής. Παρατηρείται μείωση των δαπανών φυτοπροστασίας επειδή περιορίζεται η εξάπλωση φυτοφάγων εντόμων και η ανάπτυξη μυκητολογικών ασθενειών, μείωση λίπανσης λόγω ακριβής χρήσης των ποσοτήτων και τον άριστο έλεγχο θρέψης. Επίσης ότι η παραγωγή τομάτας με την μέθοδο της υδροπονίας είναι μία κερδοφόρα επένδυση, με αποδεκτό Εσωτερικό Συντελεστή Αποδοτικότητας και οικονομικά αποτελέσματα. 12

Το Νοέμβριο του 2010 το Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, στο Ζύγι, ξεκίνησε την λειτουργία του πειραματικού σταθμού σε θέματα υδροπονίας. Σκοπός του είναι η διεξαγωγή έρευνας, η οποία συμβάλλει στην ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα παραγωγής, στην δημιουργία και μεταφορά γνώσης για την επίλυση των προβλημάτων των γεωργών και στην απόκτηση τεχνογνωσίας των τελικών αποδεκτών. Επίσης μέσω της ερευνητικής του δραστηριότητας δίνει οικονομικά στοιχεία, ώστε ένας καλλιεργητής θερμοκηπίου, μπορεί να κατανοήσει ευκολότερα σε ποιες περιπτώσεις και για ποιο λόγο μπορεί να ωφεληθεί από την καλλιέργεια με συστήματα υδροπονίας. Λόγω του σοβαρού προβλήματος που αντιμετωπίζει η Κύπρος με την ποιότητα και την ποσότητα του νερού για άρδευση το ΤΕΙ Λάρισας σε συνεργασία με το ΙΓΕ εκτελούν ένα πολύπλευρο έργο «Προσαρμογή της γεωργικής παραγωγής στην κλιματική αλλαγή και στους περιορισμένους υδατικούς πόρους». Γενικός στόχος του είναι η μείωση του χρησιμοποιούμενου νερού σε κλειστό σύστημα υδροπονίας, η θέρμανση του θερμοκηπίου με την χρήση αβαθούς γεωθερμικής ενέργειας και από την συμπύκνωση της υγρασίας του αέρα, η παραγωγή του νερού άρδευσης. Ειδικότερα, αποσκοπεί στην δυνατότητας αύξησης της παραγωγής των θερμοκηπιακών καλλιεργειών σε Ελλάδα και Κύπρο με τρόπο βιώσιμο και φιλικό προς το περιβάλλον, αυξάνοντας το εισόδημα των καλλιεργητών μειώνοντας την κατανάλωση ενέργειας και φυσικών πόρων. Στο έργο, πέραν του ΙΓΕ και του ΤΕΙ Λάρισας συμμετέχουν το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το ΤΕΙ Πειραιά και το ΚΕΚ Ευρο-πληροφόρηση. (Πολυκάρπου, 2014). Την περίοδο 2011-2012, εκτός από τις συμβατικές καλλιέργειες, καταγράφηκαν 36 εκτάρια όπου χρησιμοποιούσαν ως μέθοδο καλλιέργειας την υδροπονία. Από αυτά τα 16,5 εκτάρια είναι καλλιέργεια φράουλας, τα 10 εκτάρια τομάτας και τα 8 εκτάρια αγγουράκια (Μάρκου et al.,2013). Από το 2012, το ΤΕΠΑΚ, σε συνεργασία με το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Κρήτης, διεξάγει έρευνα σχετικά με την διαχείριση επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων σε υδροπονικές καλλιέργειες, με την αξιολόγηση υποστρωμάτων σε καλλιέργεια μαρουλιού, φράουλας, με την επίδραση αλατότητας σε φυλλώδη λαχανικά. Από το 2012, το ΤΕΠΑΚ, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ελιάς και Υποτροπικών Φυτών Χανίων, διεξάγει έρευνα σχετικά με την συσσώρευση νιτρικών και την επίδραση αλατότητας σε καλλιέργεια μαρουλιού σε επιπλέουσας υδροπονία και σε συστήματα NFT. Από το 2012, το ΤΕΠΑΚ, σε συνεργασία με το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων, διεξάγει έρευνα σχετικά με την συσσώρευση νιτρικών και την επίδραση αλατότητας σε καλλιέργεια τομάτας σε περλίτη και σε συστήματα NFT, και τρόπους ανάσχεσης της αλατότητας με βιοτικά και αβιοτικά μέσα. Από το 2013, το ΤΕΠΑΚ διεξάγει έρευνα για την ανάπτυξη αρωματικών φυτών σε υδροπονία, για τον προσδιορισμό θρεπτικών αναγκών συγκεκριμένων αρωματικών φυτών, σε συστήματα επιπλέουσα υδροπονίας ή NFT, και σε ανοιχτό σύστημα σε υπόστρωμα περλιτη, αλλά και την αντοχή/ανοχή τους σε συνθήκες αλατότητας. Στην παρούσα μελέτη έπειτα από συνεργασία του ΤΕΠΑΚ με το ΜΑΙΧ, με την κατάρτιση ερωτηματολογίων από τους εταίρους του κλάδου και με προσωπικές συνεντεύξεις συλλέχθηκαν τα ακόλουθα αποτελέσματα. Στην Κύπρο, οι υδροπονικές καλλιέργειες καταλαμβάνουν έκταση 308,7 στρέμματα, σε διάφορες περιοχές, με ποσοστό 28% καλλιέργεια τομάτας, 16% καλλιέργεια αγγουράκι, 4% καλλιέργεια πιπεριά, 24% καλλιέργεια φασολάκι και 22% καλλιέργεια ανθοκομικών φυτών. 13

5. ΕΧΘΡΟΙ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Οι πιο κοινοί εχθροί που προκαλούν προβλήματα σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες στην Κύπρο είναι οι εξής: Αλευρώδεις (Hemiptera: Aleyrodidae), αφίδες (Hemiptera: Aphididae), θρίπες (Thysanoptera: Thripidae), λυριόμυζες (Diptera: Agromyzidae) και διάφορα είδη λεπιδοπτέρων (Lepidoptera) μεταξύ των οποίων τα σηριβίδια (Noctuidae) και ο φυλλορύκτης της τομάτας Tuta absoluta. Επίσης, σοβαρότατα προβλήματα προκαλούν τα ακάρεα και ιδιαίτερα ο διστικτός τετράνυχος Tetranychus urticae. Οι παραπάνω εχθροί προκαλούν ποσοτική και ποιοτική ζημιά μέσω της διατροφής τους σε φύλλα, βλαστούς και καρπούς αναλόγως του είδους. Οι αφίδες, αλευρώδεις και θρίπες προκαλούν σημαντικές ζημιές και μέσω της μετάδοσης ιώσεων στα φυτά. Το πιο σοβαρό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι παραγωγοί για την αντιμετώπιση των εχθρών είναι η ανάπτυξη ανθεκτικότητας στις φυτοπροστατευτικές ουσίες, ιδιαίτερα από αλευρώδεις και τετράνυχους. Η αντιμετώπιση ανθεκτικών εχθρών δυσχεραίνεται λόγω του περιορισμένου αριθμού φ. ουσιών που είναι εγγεγραμμένες για χρήση σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Επίσης υπάρχει έλλειψη γνώσεων όσον αφορά στην εφαρμογή σχεδίων διαχείρισης ανθεκτικότητας με εναλλαγή φ. ουσιών με διαφορετικό τρόπο δράσης και στην εφαρμογή βιολογικής αντιμετώπισης με χρήση ωφελίμων εντόμων και ακαρέων. 6. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΥΔΡΟΠΟΝΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Πίνακας 1.Φορείς υδροπονικών καλλιεργειών Όνομα Πόλη Διεύθυνση Τηλέφωνο Ηλεκτρ.Διευθυν Ινστιτούτο Γεωργικών Ταχ.Θυρ. 22016, Ερευνών 1516 22403100 info@ari.gov.cy Υπουργείο Γεωργίας, doa@da.moa.g Φυσικών Πόρων και Λουκή Ακρίτα, 22781425 ov.cy Περιβάλλοντος (Τμήμα 1412 22408305 registry@moa. Γεωργίας) gov.cy Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Τμήμα ΓΕΒΕΤ. Λεμεσός Ανεξαρτησίας 33, 3036 25002280 Nikolaos.tzortz akis@cut.ac.cy 14

Πίνακας 2. Χρήστες υδροπονικών καλλιεργειών Ονοματεπώνυμο Πόλη Τηλέφωνο Αδάμος Αδάμου Αγία Νάπα 99684598 Σάββας Κώστα Αναφωτία 99104831 Αυξέντης Καλογήρου Αργάκα 99655189 Πέτρος Χριστοδούλου Δερύνεια 99487409 Γιώργος Τζώρτζης Δερύνεια 99568794 Ανδρέας Μαρίνου Δερύνεια 99777728 Μάριος Παπαχριστοδούλου Δερύνεια 99613303 Πανίκος Γιαννούκου Δερύνεια 99640932 Ευάγγελος Σαρδάλος Δερύνεια 99637881 Δώρος Καρπασίδης Δερύνεια 99622646 Πέτρος Πέτρου Δερύνεια 99449944 Πανίκος Παστός Επισκοπή 99604331 Σταύρος Χρυσάνθου Επισκοπή 99656123 Γιαννάκης Κυπριανού Επισκοπή (Φοινίτζι) 99679467 Δημήτρης Κωστή Ερήμη 99445591 Μιχάλης Καπαρής Ζύγι Μαρώνι 99628658 Γιαννάκης Βασιλάκκου Καλαβασσός 99516955 Αντρέας Ιωάννου Καλαβασσός 99413507 Γιαννάκης Βασιλελιου Καλαβασσός 99516955 Γιώργος Βασιλείου Καλαβασσός 99423890 Πάμπος Σβανάς Καλό χωριό (Λεμεσός) 99662368 Πανίκος Παναγή Κισσόνεργα 99540733 Γιαννάκης Αθηναδώρου Κισσόνεργα 99647562 Θεοδόσης Πίττα Κόρνος 99678951 Νικόλας Πυρρίλης Λιοπέτρι 99320340 Ιάκωβος Κυρρής Λυθροδόντα 99247959 Μιχαήλ Μηνάς Μαρώνι 99607054 Δημήτρης Σταύρου Μαρώνι 99490632 Χατζηχρίστου Μαρώνι 99537445 Νικόλας Χατζημιχαήλ Μαρώνι 99679214 Δημήτρης Μιχαήλος Μονή 99619383 Αντώνης Μοδέστος Ξυλοφάγου 99654448 Ορθοδόξου Άγγελος Αγγελή Παρεκκλησιά 99447279 Γιώργος Ηροδότου Παρεκκλησιά 99462492 Στέλιος Πελένδρι 99114484 Ανδρέας Μουσικός Σωτήρα 99684627 Μάριος Χριστοδούλου Τραχώνι 99444451 Μάριος Κυριακίδης Τραχώνι 99444451 Χαράλαμπος Κασσίνης Τραχώνι 99460909 Βάκης Μάρκου Ύψωνας 99656945 Ελένη Φρέναρος 99559172 15

Όνοματεπώνυμο Αλευράς Ε.Χ. & Υιοι Αγροτικός Οίκος Λτδ Χρ. Γ. Χριστοφιδης & Υιος Λτδ Γεωφαρμ Γ. Καπιρτης Λτδ Καλίιμαχος Γεώργιος Α. & Υιός Λτδ Πίνακας 3. Εταιρείες γεωργικών εξοπλισμών Πόλη Ταχυδρ. κώδικας Διεύθυνση Τηλέφωνο 1061 4C Κλιμέντος 22345067 1096 18 Βύρωνος 22369200 1060 6C Θεοκρίτου 22345067 2404 Λάμπρου Άγρο Λτδ 1304 Σταυρινίδης Σπύρος Κεμικαλς Λτδ Ιωάννου Περικλής Λεμεσός 3080 Μαυρίκιος Π. Γ. Αγροχημική Εταιρεία Λτδ 15B Στασινού, Έγκωμη T.K 24839, Βιομηχανική περιοχή, Δάλι 22665773 22667908 Λεμεσός 3041 24 Γ. Γενναδίου 25361294 Λεμεσός 3011 Νικολάου Ανδρέας Λάρνακα 6021 Σταυρινίδης Σπύρος Κέμικαλς Λτδ Λάρνακα 6045 110Β Βασ. Κωνσταντίνου Α 104 Φραγκλίνου Ρούσβελτ, Διαμ.44 18F K. Kalogera18 F Καλογερά 53 Γεωρ. Γρ. Διγενή, Κατάστημα 53 25337456 25579566 24627611 24632682 Πρεμιερ Σουκιούρογλου Λτδ Λατσιά 2234 4 Ολύμπου 22815353 Παρουτής Γ. & Σια Λτδ Πάφος 8010 7 Α Τσελέπου 26936131 Βασιλείου Βάσος Χρ. Εισαγωγές Εξαγωγές Λτδ Στρόβολος 2046 167 Καντάρας 22456848 Παπαδόπουλος Νέαρχος Ύψωνας 4188 Αγίου Γεωργίου 25393923 16

Προμηθευτές Φυτώρια Υδροκαλ Agro Labrou Premier Σιουκούρογλου Πίνακας 4. Προμηθευτές και ποικιλίες υδροπονικών καλλιεργειών Καλλιέργειες Ποικιλία Πόλη Διεύθυνση Τομάτα Αγγουράκι χωραφιού Αγγουράκι χειμερινό Τομάτα Αγγουράκι καλ. Αγγουράκι χειμ. Κολοκύθι Agro 468 Δάφνη Ελπίδα Thamin Tempo Number 1 Mercouri Green magic Byzance Lorely Eliseo Tornac Fenomoeno PS64 Superba Λάρνακα Τομάτα Δάφνη Σταυροδρομί ου 46, 7733 Καλαβασός Οθέλλου 11, Βιομ. Περιοχή Ιδαλίου, 2540 Δάλι Τηλέφων ο 24333120 24333129 22667908 Ταχ.Κιβ.12508, 2250,Λατσιά 22815353 Ηλεκτρονική διεύθυνση hydrocalnur sery@hotm ail.com info@lambr ouagro.com.cy contact@pr emier.com.c y Σπύρος Σταυρινίδης Ελένη Χρήστου Τομάτα Αγγουράκι Μαρούλι Φράουλα Τομάτα Αγγουράκι χειμερινό Αγγουράκι καλοκαιρινό Τοματίνια Ελπίδα Brillande Fadia Lollo rosso Lollo bionda Festival Camarosa Sweet anna San andreas Fortuna Monderate Siren Ninollo Grade A Ελπίδα Δάφνη PS64 Duanna Passadra Green magic Fenomeno Fadia Antoinet Ξυλοφάγο υ 28C Λεωφόρος Στασινού Δρόμος Ορμίδια - Ξυλοφάγου 22447464 99629804 chemical@ stavrinides. com.cy 17

Πίνακας 5. Εργαστήρια αναλύσεων Εταιρεία Ονοματεπώνυμο Πόλη Διεύθυνση Τηλέφωνο Κρατικό Χημείο Foodlab Ant.M.Food Analysis & Services Ltd A. Loucaides Lab Ltd Elan Foodlab Ltd Neolab Ltd P.T.A. Hygien Consulants Φυτοδιαγνωστ ική Λτδ Pankemi Lab D.A.K. Nutrilab Ltd Olymbia Pavlidou & Sons Laboratory Χαρά Παπαστεφάνου 22809112 Α. Λουκαίδης Νεόφυτος Νεοφύτου Παύλος Ασπρής Ανδρέας Ευαγγέλου Ανδρούλλα Μαρκίδη Φρύνη Θεοφάνους Ολυμπία Παυλίδου Λεμεσός Πολυφόντη 25, 2040 Στρόβολος 170 Λεωφ. Στροβόλου, 2048 Στρόβολος 77C Λεωφ. Λάρνακα, 2102 Αγλαντζιά PO Box 20379 Λεωφόρος Στροβόλου, Ελια Βενέζη 2A, 2042 Στρόβολος Βασιλέως Παύλου 17 Παρισσινός, Έγκωμη 2412 Σπύρου Κυπριανού 14, Ύψωνας, 4180 22456860 22515010 22874872 22468787 22765001 99608959 Λεμεσός 99594952 Λάρνακα Λάρνακα Πάφος Βιομηχανική Περιοχή Αραδίππου 7102 Λεωφόρος Ομήρου 12, Γραφ. 103, 7102 Αραδίππου 95, Ευαγόρας Παλικαρίδης 8010 24813333 24813812 26935389 Ηλεκτρονική διεύθυνση info@sgl.moh.gov.cy foodlab@cytanet. com.cy info@gemanalysi s.eu administration@a rislab.com foodtec@cytanet. com.cy info@neolab.com.cy pavlosaspris@pta foodlab.com aeuaggelou@yah oo.com androulla@panch ris.com nutrilab@cytanet. com.cy pavlide@cytanet. com.cy 18

Εταιρεία Πίνακας 6. Συσκευαστήρια φρούτων και λαχανικών Διεύθυνση Πόλη Τηλέφωνο Ηλεκτρονική διεύθυνση Mavroudes C.M. & BRO Ltd Λαϊκόν Ροδής Χατζηανδρέου Vepro Co Ltd Eurofresh Fruit & Vegetables Λανίτης Εύρηκα Λτδ ΣΕΔΙΓΕΠ Λτδ Χριστάκης Μ. Στεφάνου Έρμη (παραδοσιακά γλυκά) Morphakis Ltd GPA Food Supplies Ltd Alion Vegetables & Fruits Co. Ltd Fruitlink 12 Θεσσαλονίκης, Βιομ.περ. Εργάτες, 2643 Λατσιά Αιόλου 8, Βιομηχανική Περιοχή Δαλίου, 2540, Δάλι, Τ.Θ:21812, 1513 22623902 22333812 Λεμεσός Λεμεσός Λεμεσός Λάρνακα Λάρνακα Λατσιά Δάλι Ύψωνας Λεωφ. Φαμαγκούστα 59, 29541 Παλουριώτισσα, Ταχ. Κιβ. 1720 Ιδαλίου, Γέρι 66, Κυριάκος Ματσής. 2409 Έγκωμη Ταχ. Κιβ. 22000, 1515 234 Αγίας Φυλάξεως. 3083 Λεμεσός, Ταχ. Κιβ. 50470, 3605 Αγρος, Τ.Κ: 4860, Τ.Θ: 55810 Ιαπετού 7, Βιομ. Περ. Αγίου Αθανασίου Άγιοι Βαβατσινίας 5 Μίνωος 2G. Λεωφόρος Κραδινιώτη, Εμπορικό Κέντρο Κρόνος Ταχ. Κιβ. 11008, 2540 Δάλι 19 Τεύκρου, 4180 Ύψωνας mavroudes@logos.cy.n et 22717100 pcg@laiko.com.cy hadson@cytanet.com.c y 22435949 vepro@cytanet.com.cy 22489510 eurofresh@cytanet.co m.cy 22885000 info@lanitis.com 25831000 eureka@eureka.com.cy 25873900 info@sedigep.com.cy 25311350 froutopiacy@hotmail.co m 24352202 ermigluka@yahoo.gr 24422749 22467899 ch.morphakis@cytanet. com.cy mq1709@cytanet.com. cy 22524188 info@alionveg.com 25569312 salesfruitlink@cytanet.c om.cy 19

Εταιρεία Hadson Fruit & Vegetables Ltd Alion Vegetables and Fruits Co Ltd Ανδρέας Μαλλιώτης Co Ltd Κουρτελλάρης Εξαγωγές Λτδ Τάκης Παπαιωάννου &Υιοί Λτδ Amalthia Trading Ltd Avlona Vegetables and Fruits Supplies Ltd Farm Vegfruit Marketing Co Ltd Κ. Μαλαθούρας & Υιός Elsaro Aromatics Ltd Πίνακας 7. Εταιρείες μεταφοράς νωπών προϊόντων Πόλη Λάρνακα Αθηένου Διεύθυνση Λάρνακος 167,1048 Αγλατζιά Τηλέφωνο 22333812 Ηλεκτρονική διεύθυνση hadson@cytanet.com. cy Ταχ. Κιβ.11008, 2540 Δάλι 22524188 info@alionveg.com Ταχ. Κιβ.25102, 22355766 35 Αγίας Παρασκευής, 2643 Εργάτες 34 Μαχεράς, 2450 Πάνω Δεφτερα 22625274 82 Αγίου Δημητρίου, 1027 Καϊμακλί, Ταχ.Κιβ. 29009, 1620 67 Γρηγόρη Αυξεντίου, 2720 Ακάκι malioti@spider.com.c y 22623444 info@kourtellaris.com 22432161 22821399 Ταχ. Κιβ. 23729, 1686 22493503 10 Πίνδος, 6057 Λάρνακα Ταχ. Κιβ.47503, 7610 Αθηένου 24633881 22754169 t- papaioannou@cytane t.com.cy info@amalthiatrading. com avlona@logosnet.com.cy info@farmvegfruit.co m info@cypriateacher.com elsaro@cytanet.com.c y 20

Εταιρεία Grecophili Commodities Traders Grandway Trading Ltd Koutsokoumnis N.S. Ltd Mitsides Public Company Ltd M.G.Christodoulou Ltd Fino Foods MGC Group New SEVEGEP Ltd Πίνακας 8. Εταιρείες επεξεργασίας νωπών προϊόντων Πόλη I.C.B. Services Ltd Διεύθυνση 4 Τριπτόλεμος, Διαμ. 301, Κτήριο Αλίκη, 1087 121 Προδρομος, st.6f, 1310 Μετσόβου, 2032 Στρόβολος 34-38 Νικηφόρος Φωκάς, 1016 Ταχ. Κιβ.20008, Ταχ. Κιβ.24851, 1304 56 Κυριάκου Ματσή, 2368 Άγιος Δημήτριος Τηλέφων ο 22768550 22665200 22484922 22572020 22456150 22821121 22007922 Ηλεκτρονική διεύθυνση grecophili@cytanet.co m.cy info@grandway.com.c y info@blossomcy.com info@mitsidesgroup.c om info@mgc.com.cy info@sedigep.com.cy service50_21food@h otmail.com SM Tryfon Ltd Katerina Home Made Sweets Ltd KEAN soft drinks Ltd KEO PLC Λεμεσός Λεμεσός Λεμεσός Νίκη Αγαθοκλέους Αγρός Alion Vegetables and Fruits Co Δάλι Κτήριο Τρύφων, Πλατεία Ελευθερίας, Ταχ. Κιβ. 24591 Ταχ. Κιβ. 70107, 4161 Κάτω Πολεμίδια Ταχ.Κιβ.50300, Λεμεσός 3603 1 Φρακλίν Ρουσβελτ, Ταχ. Κιβ. 50209, 3602 Λεμεσός Τριανταφύλλων 5, 4860 Αγρός Ταχ. Κιβ. 11008,2540 Δάλι 22677272 25432000 sales@tryfon.com.cy katerinasweets@cyta net.com.cy 25883100 kean@keanltd.com.cy 25853157 25521400 22524188 keo@keogroup.com info@nikisweetw.com. cy info@alionveg.com Στοιχεία υδροπονίας με βάση την Κρήτη, μπορούν οι ενδιαφερόμενοι να βρουν από το αντίστοιχο αρχείο, που υπάρχει στην ιστοσελίδα του Έργου HYDROFLIES http://web.cut.ac.cy/hydroflies/ 21

7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Christoulaki Μ, Gouma S, Manios T, Τzortzakis N, 2014. Deployment of sawdust as substrate medium in hydroponically grown lettuce. Journal of Plant Nutrition. In Press. Klados Ε, Tzortzakis Ν, 2014. Effects of substrate and salinity in hydroponically grown Cichorium spinosum. Journal of Soil Science and Plant Nutrition, In Press. Marinou E, Chrysargyris A, Tzortzakis N, 2013.Use of sawdust, coco soil and pumice in hydroponically grown strawberry. Plant, Soil and Environment, 59:452-459. Pilatakis G, Μanios T, Τzortzakis N, 2013. The use of primary and secondary treated municipal wastewater for cucumber irrigation in hydroponic system. Water Practice and Technology, 8(3 4), 433 439. Stamatakis Α, Pitsikoulaki G, Boretos Ν, Kalaitzidis C,Chrysargyris A, Tzortzakis N, 2014. Effect of Ammonium:nitrogen ratio on tomato fruit quality. V Postharvest Unlimited Conference. 9-13 June 2014, Pafos, Cyprus. Κώτσιρας Α. Σημειώσεις από τις παραδόσεις του μαθήματος της λαχανοκομίας IV, Υδροπονικές καλλιέργειες, ΤΕΙ Καλαμάτας. Μάρκου Μ, Στυλιανού Α, Ιωάννου Σ, Γιαννακοπούλου Μ, Ιορδάνου Α, 2013. Έρευνα για τις προοπτικές παραγωγής και διάθεσης λαχανικών, ΙΓΕ, ΥΕΕΒΤ, Τμήμα Γεωργίας, ΤΕΠΑΚ, (http://www.moa.gov.cy/moa/ari/ari.nsf/all/c810e0b75dcce0f0c2257b6d003a56 9D/$file/MarketResearch_Veg.pdf?openelement). Μπράτη Ν, Αναστασίου Α, 2001. Υδροπονία, ανακύκλωση, ποιότητα νερού.hortimed. Νεοκλέους Δ, 2005. Ερευνητική δραστηριότητα στην υδροπονία, περιοδικό «Αγρότης» :49-51 Παπαδαυίδ Γ, Μάρκου Μ, Νεοκλέους Δ, 2007. Οικονομικότητα της παραγωγής των προϊόντων υδροπονίας, περιοδικό «Αγρότης» : 21-22. Νεοκλέους Δ, 2012. Η προοπτική της υδροπονικής καλλιέργειας στην Κύπρο, ΙΓΕ, (http://blog.ari.gov.cy/?p=70). Νεοκλέους Δ, Παπασαυίδ Γ, Υδροπονικές καλλιέργειες στην Κύπρο: Χρησιμότητα και αξία, ΙΓΕ, (http://www.moa.gov.cy/moa/agrokypros.nsf/all/9159421622d809f9c2257b97002f BFF1/$file/Ydroponikes%20kalliergeies.pdf). Παπαδαυίδ Γ, Μάρκου Μ, Νεοκλέους Δ, 2008. Τεχνοοικονομική μελέτη της καλλιέργειας της τομάτας με τη χρήση υδροπονικών συστημάτων στην Κύπρο, Υπουργείο Γεωργίας, (http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=11208). Παπαδόπουλος Ι, 1996. Παραγωγή ντομάτας θερμοκηπίου σε υποστρώματα, περιοδικό «Αγρότης» : 44. Πολυκάρπου Π, 2014. adapt2change Γεωργική παραγωγή με λιγότερο νερό και λιγότερη ενέργεια, ΙΓΕ, (http://blog.ari.gov.cy/?m=201402). Πολυκάρπου Π, Ο ρόλος του ΙΓΕ στην προσαρμογή της Κυπριακής Γεωργίας στην αλλαγή του κλίματος, ΙΓΕ, (http://uest.ntua.gr/cypadapt/wpcontent/uploads/presentations/ergastiriadaptationpresppolycarpoudraseusige_ge orgia.pdf). Σάββας Δ, 2012. Καλλιέργειες εκτός εδάφους Υδροπονία, Υποστρώματα, Εκδόσεις Αγροτύπος. Σελ. 528. 22