ΠΛΑΝΟ 2 ΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΛΠ 12, 2007-2008 ΘΕΜΑ: «Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η τέχνη του Βυζαντίου διατήρησε διαχρονικά δεσμούς με την αρχαιοελληνική παράδοση είτε από την άποψη της θεματολογίας είτε και της τεχνοτροπίας. Αναζητήστε ένα έργο από την πρωτοβυζαντινή, τη μεσοβυζαντινή και την υστεροβυζαντινή περίοδο αντιστοίχως (συνολικά 3 έργα), με χαρακτηριστικά τα οποία να τεκμηριώνουν την ως άνω άποψη, και, αφού τα περιγράψετε και τα αναλύσετε τεχνοτροπικά, να εντοπίσετε και να σχολιάσετε τα στοιχεία εκείνα που τα συνδέουν με την τέχνη της αρχαιότητας. Στη συνέχεια, προσπαθήστε να ερμηνεύσετε τα αίτια των επιδράσεων που διαπιστώσατε, με βάση το κοινωνικό ιστορικό πλαίσιο των έργων.» ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 1. Επαναδιατύπωση του θέματος με αναφορά στα κύρια σημεία Στην παρούσα εργασία σκοπός μας είναι να μελετήσουμε την τέχνη του Βυζαντίου και να αναζητήσουμε έργα της από την πρωτοβυζαντινή, τη μεσοβυζαντινή και την υστεροβυζαντινή περίοδο, τα οποία φέρουν στοιχεία από την αρχαιοελληνική καλλιτεχνική παράδοση, είτε στη θεματολογία είτε στα τεχνοτροπικά στοιχεία. Μετά την περιγραφή και τον τεχνοτροπικό σχολιασμό τους, θα πρέπει να αιτιολογηθεί η αρχαιοελληνική καλλιτεχνική επιρροή στα βυζαντινά έργα, σύμφωνα με το κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο κατά την περίοδο δημιουργίας τους. 2. Λέξεις Κλειδιά: Βυζαντινή τέχνη: με τον όρο αυτό εννοούμε την τέχνη της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Συμβατικά, ορίζουμε ως έτος έναρξης της βυζαντινής τέχνης το 324μ.Χ. (ίδρυση Κων/πόλης) και ως τέλος της το 1453μ.Χ. (άλωση Κων/πόλης) Πρωτοβυζαντινή περίοδος: η πρωτοβυζαντινή περίοδος ξεκινά το 324μ.Χ. (θεμελίωση Κων/πόλης) μέχρι το 843μ.Χ. (αναστήλωση εικόνων) Μεσοβυζαντινή περίοδος: η μεσοβυζαντινή περίοδος ξεκινά το 843μ.Χ. (αναστήλωση εικόνων) μέχρι το 1261μ.Χ. (ανάκτηση Κων/πόλης από τους Βυζαντινούς ) Υστεροβυζαντινή περίοδος: η υστεροβυζαντινή περίοδος ξεκινά το 1261μ.Χ. (ανάκτηση Κων/πόλης από τους Βυζαντινούς) μέχρι το 1453μ.Χ. (άλωση Κων/πόλης)
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3. Η δομή της εργασίας Η εργασία θα πρέπει να αποτελείται από τρία μέρη (Εισαγωγή - Πρόλογο, Κυρίως Θέμα, Συμπεράσματα Επίλογο) Α) Εισαγωγή Σύμφωνα με τους καθηγητές του ΕΑΠ, καλό θα είναι στην εισαγωγή σας να αναφερθείτε στο θέμα της εργασίας και στα βασικά ζητούμενά του και, ακολούθως, να αναφέρετε το πώς προτίθεστε να διαρθρώσετε την εργασία σας. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η βυζαντινή τέχνη έχει δεχτεί επιδράσεις από την αρχαιοελληνική καλλιτεχνική παράδοση, είτε όσον αφορά στη θεματολογία των έργων είτε όσον αφορά στα τεχνοτροπικά στοιχεία. Αυτό ισχύει τόσο στις φορητές εικόνες, στις εικονογραφήσεις χειρογράφων και στις τοιχογραφίες, όσο και στα ψηφιδωτά, μωσαϊκά ή δάπεδα. Β) Κυρίως Θέμα Η βυζαντινή τέχνη χωρίζεται σε τρεις μεγάλες περιόδους με εκάστοτε υποπεριόδους: Πρωτοβυζαντινή, Μεσοβυζαντινή, Υστεροβυζαντινή. Οι χρονικές περίοδοι της βυζαντινής τέχνης διακρίνονται σε: 1. Η τέχνη της πρώιμης βυζαντινής περιόδου ή πρωτοβυζαντινή περίοδος (324-726), δηλαδή από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μέχρι την κήρυξη της Εικονομαχίας 2. Η τέχνη της Εικονομαχίας (726-843), από την κήρυξη της Εικονομαχίας μέχρι την οριστική καταδίκης της Εικονομαχίας 3. Η τέχνη της μέσης βυζαντινής περιόδους ή μεσοβυζαντινή τέχνη (843-1204), από την οριστική καταδίκη της Εικονομαχίας μέχρι την πρώτη κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. 4. Η τέχνη στην εποχή της Φραγκοκρατίας (1204-1261), από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους μέχρι την ανάληψή της από τους Βυζαντινούς 5. Η τέχνη της ύστερης βυζαντινής περιόδου ή υστεροβυζαντινή τέχνη (1261-1453), από την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς μέχρι την άλωση της Πόλης από τους Τούρκους. 1 Η αρχαία ελληνική νατουραλιστική παράδοση δεν εξέλιπε ποτέ εντελώς αλλά επέζησε τόσο σε έργα της κοσμικής όσο και σε έργα της θρησκευτικής τέχνης του Βυζαντίου, εφόσον ο βυζαντινός πολιτισμός ήταν η συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Καθ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας εμφανίζονται μνημεία, τα οποία λίγο πολύ ακολουθούν τους αισθητικούς κανόνες της κλασικής αρχαιότητας δανειζόμενα εικονογραφικά θέματα. Ανάλογα με την εκάστοτε βυζαντινή υποπερίοδο οι κλασικιστικές αυτές τάσεις ήταν άλλοτε εντονότερες και άλλοτε λιγότερο έντονες. 1 Τζ. Αλμπάνη, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, τ. Β, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 18
Ωστόσο πάντα στη βυζαντινή τέχνη επικρατούσε η αφαίρεση εκφράζοντας εμφανώς το χριστιανικό πνεύμα. 2 Πρωτοβυζαντινή περίοδος Γενικότερα, η βυζαντινή τέχνη ήταν μια τέχνη συντηρητική και εξελισσόταν με πολύ αργό ρυθμό. Αν και οι σχέσεις της με την κλασική παράδοση ήταν συνεχείς, υπήρχαν κάποιες περίοδοι, κατά τις οποίες οι τάσεις επιστροφής στις καλλιτεχνικές εκφράσεις της αρχαιότητας υπήρξαν ιδιαίτερα έντονες. Αυτές οι τάσεις αποκαλούνται σήμερα συμβατικά βυζαντινές αναγεννήσεις. Οι βυζαντινές αναγεννήσεις δεν είχαν να κάνουν μόνο με την τέχνη αλλά και με τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και την επιστήμη. Γενικότερα, η πρωτοβυζαντινή περίοδος είναι ιδιαίτερα δημιουργική για τη χριστιανική τέχνη. Κατά την περίοδο αυτή οι καλλιτέχνες πειραματίζονται, γι αυτό και παρουσιάζεται πληθώρα εικονογραφικών θεμάτων, αλλά και ποικιλία εικονογραφικών προγραμμάτων στους πρωτοβυζαντινούς ναούς. 3 Παράλληλα, η οικονομική ευμάρεια και η μεγάλη γεωγραφική έκταση της αυτοκρατορίας εξασφαλίζουν πληθώρα υλικών και παραγγελιών, καθώς και οι καλλιτέχνες μετακινούνται εύκολα και διαδίδουν τεχνικές. Οι βυζαντινές φορητές εικόνες ήταν οι ζωγραφικές απεικονίσεις θείων προσώπων πάνω σε σανίδι και μάλιστα οι βυζαντινοί πίστευαν ότι οι εικόνες είχαν την υπόσταση της άγιας μορφής που απεικόνιζε. Γι αυτό και πέρα από το γεγονός ότι διακοσμούσαν τις εκκλησίες, ήταν και αντικείμενα προσωπικής ευλάβειας στις ιδιωτικές κατοικίες των βυζαντινών. Η τεχνική που χρησιμοποιούσαν για τη δημιουργία των εικόνων ήταν η εγκαυστική. 4 Σχετικά με τα θέματα των βυζαντινών αυτών φορητών εικόνων, πρέπει να πούμε ότι συνδέονταν άμεσα με τα Φαγιούμ, που ήταν αιγυπτιακά πορτραίτα νεκρών σε ξύλο, τα οποίο δένονταν πάνω σε σάβανο (ελληνική παράδοση). Τα πορτραίτα αυτά ήταν μετωπικά, διέθεταν μεγάλα, εκφραστικά και συνήθως μελαγχολικά μάτια, επιμήκη μύτη, μικρό στόμα με σαρκώδη χείλη και εντυπωσιακά χρώματα. Οι πρώτες εικόνες παρουσίαζαν πορτραίτα αγίων προσώπων (Χριστό, Παναγία, Αποστόλους, αγίους) 5. Ως πρωτοβυζαντινό παράδειγμα εικόνας που σχετίζεται με την αρχαιοελληνική καλλιτεχνική παράδοση θα μπορούσατε να χρησιμοποιήσετε την εικόνα 7 στη σ. 28 (ο Παντοκράτορας 6 ) του τόμου Β, ΕΑΠ, εφόσον παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά Φαγιούμ, όπως επίσης και την εικόνα 15 στη σελίδα 88 (ο Απόστολος Πέτρος 7 ) του ίδιου βιβλίου, οι αναλύσεις των οποίων βρίσκονται στο παράδειγμα 6 της σελίδας 89. Μεσοβυζαντινή περίοδος Από τα σημαντικότερα αναγεννησιακά κινήματα της βυζαντινής τέχνης ήταν η αναγέννηση των Μακεδόνων, η οποία εκδηλώθηκε κατά τα τέλη του 9 ου αιώνα και διήρκεσε μέχρι τις αρχές του 11 ου αιώνα, καλύπτοντας το χρονικό διάστημα της δυναστείας των Μακεδόνων, λόγος από τον οποίο προκύπτει και η ονομασία της. Ο λόγιος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος (ζωγράφος και θερμός προστάτης των τεχνών) ευνόησε το συγκεκριμένο κίνημα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του κινήματος έχουμε στη ζωγραφική των χειρογράφων και στη μικροτεχνία. Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες αυτής της περιόδου έρχονται σε επαφή με 2 Ό.π., σ. 23 3 Ό.π., σ. 79 4 Ό.π., σ. 87 5 Ό.π., σ. 88 6 Τζ. Λόουντεν, Πρώιμη Χριστιανική και Βυζαντινή Τέχνη, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999, σσ. 96-98 7 Ό.π., σ. 96-99
έργα της αρχαιότητας, τα οποία σκοπός τους δεν ήταν να αντιγράψουν αλλά να τα ερμηνεύσουν και να τα αφομοιώσουν. Αυτό που τους γοήτευε ήταν η αρχαία σύλληψη της ανθρώπινης μορφής, αλλά και ο περιβάλλων χώρος στον οποίο ήταν τοποθετημένες. Οι λόγοι που τους οδήγησαν σε αυτό, πέρα από αυτά τα στοιχεία που τους εντυπωσίασαν, ήταν η καθοδήγηση των χορηγών, οι οποίο διέθεταν υψηλή παιδεία, είτε το έκαναν με δική τους πρωτοβουλία. Τα στοιχεία της αρχαιότητας εντάσσονταν στα βυζαντινά με οργανικό τρόπο, αποτελώντας μία καινούρια σύνθεση που θα εξυπηρετούσε τον υπερβατικό κόσμο της ορθοδοξίας. 8 Χαρακτηριστικό παράδειγμα επιστροφής στην τέχνη της αρχαιότητας αποτελεί μία μικρογραφία από ένα ψαλτήριο που χρονολογείται γύρω στα 950-970 και σήμερα φυλάσσεται στην Παρισινή Εθνική Βιβλιοθήκη. Στο έργο αυτό εικονίζεται ο Δαβίδ, ο οποίος παίζει τη λύρα του με συντροφιά τη Μελωδία. Η ανάλυση της εικόνας βρίσκεται στη σ. 29 του τόμου Β του ΕΑΠ. Πρόκειται για το παράδειγμα 2. Αντίστοιχα έργα που θα μπορούσαν να αναλυθούν τα οποία έχουν στοιχεία της αρχαιοελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης είναι: 1. Η εικόνα 26 στη σ. 105 του τόμου Β του ΕΑΠ, όπου εικονίζεται η ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα, η οποία συνδυάζει τη σοβαρότητα και τη γλυκύτητα των μορφών της αρχαίας ελληνικής τέχνης. 9 2. Η εικόνα 36 στη σ. 113 του τόμου Β του ΕΑΠ, όπου απεικονίζεται η Σταύρωση, η οποία διακρίνεται για τις λιτές και ελεγχόμενες κινήσεις και τη μεγάλη αυτοσυγκράτηση και την έλλειψη των συναισθημάτων, τα οποία είναι κοινά χαρακτηριστικά με την κλασική αρχαιότητα. 10 Υστεροβυζαντινή περίοδος Ένα άλλο αναγεννησιακό κίνημα της βυζαντινής τέχνης είναι η Παλαιολόγεια αναγέννηση, η οποία τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 13 ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 14 ου, στην εποχή δηλαδή των δύο πρώτων Παλαιολόγων αυτοκρατόρων. Η αυτοκρατορία κατά την περίοδο αυτή είναι οικονομικά αποδυναμωμένη και ασφυκτικά κυκλωμένη από τους εξωτερικούς της εχθρούς. Σαν απόρροια αυτού, η βυζαντινή τέχνη αναζήτησε πρότυπα στο ένδοξο παρελθόν της και, για ακόμη μία φορά, προσέγγισε την αρχαιότητα, τόσο μέσω της παρατήρησης αυθεντικών έργων όσο και μέσα από αναδρομές στα έργα της αναγέννησης των Μακεδόνων, τέχνη η οποία επίσης επηρεάστηκε από τα πρότυπα της αρχαιότητας. Στα έργα αυτά παρουσιάζονται μορφές σε μονοχρωμία, μάσκες και κόκκινα υφάσματα που αιωρούνται ανάμεσα στα αρχιτεκτονήματα των παραστάσεων, θυμίζοντας αρχαίο θέατρο, γραφικές προσωποποιήσεις φυσικών στοιχείων και αφηρημένων εννοιών, πορτραίτα αρχαίων φιλοσόφων, στοιχεία και θέματα από τη ζωή στη φύση, τα οποία υιοθετήθηκαν στα έργα της Παλαιολόγειας αναγέννησης. Τα έργα αυτά αποστασιοποιούνται από το δισδιάστατο, εξαϋλωμένο πρότυπο που κυριαρχούσε μέχρι τότε στη βυζαντινή τέχνη και αποκτούν κλασικές αναλογίες, στέρεα δομή, μεγάλες διαστάσεις και επιβλητικότητα. Οι μορφές δεν είναι πλέον ακίνητες και μετωπικές αλλά είναι πιο εκφραστικές με έντονη κίνηση και το βάθος 8 Τζ. Αλμπάνη, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, τ. Β, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σσ. 28-29 9 Τζ. Λόουντεν, Πρώιμη Χριστιανική και Βυζαντινή Τέχνη, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999, σσ. 176-179 10 Ό.π., σ. 270
δεν είναι πλέον μονόχρωμα, αλλά κοσμείται από αρχαιοπρεπή αρχιτεκτονήματα, χωρίς όμως να μας δίνουν την αίσθηση τρισδιάστατου πραγματικού χώρου. 11 Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι 1. Η εικόνα 10 στη σ. 31 του β τόμου του ΕΑΠ, στην οποία απεικονίζεται ο Δαβίδ να παίζει τη λύρα του, με συντροφιά τη Μελωδία. Στο έργο αυτό, εκτός από τεχνοτροπικά στοιχεία της αρχαιοελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης (σωματικότητα, υποτυπώδης απόδοση βάθους), έχουμε και θεματολογία (προσωποποίηση της Μελωδίας) 2. Η εικόνα 9 στη σ. 31 του ίδιου βιβλίου, η ανάλυση της οποίας δίνεται στο παράδειγμα 3 στη ίδια σελίδα. 3. Η εικόνα 8 στη σ. 30 του ίδιου βιβλίου. Κοινό στοιχείο ως προς τη θεματολογία της αρχαιοελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης είναι η προσωποποίηση της θάλασσας και ως προς την τεχνοτροπία, η φυσιοκρατία, η γυμνότητα και το πλάσιμο των μορφών και η απόδοση των όγκων. Γ) Συμπεράσματα Η βυζαντινή τέχνη, πέρα από τα καθαρά δικά της χαρακτηριστικά στοιχεία, δανείστηκε ανά περιόδους και κυρίως κατά τις περιόδους που εμφανίστηκαν τα αναγεννησιακά κινήματα ιδιαίτερα στοιχεία της αρχαιοελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης, είτε αυτό έχει να κάνει με τη θεματολογία των έργων (προσωποποιήσεις) είτε με αυστηρώς τεχνοτροπικά στοιχεία (παράδοση Φαγιούμ, απόδοση μορφών, όγκων των σωμάτων, απόδοση βάθους και απόδοση συναισθημάτων). Τα χαρακτηριστικά αυτά γίνονται εμφανή σε κάποια από τα έργα της βυζαντινής τέχνης και οι αλλαγές αυτές επηρεάστηκαν και από το ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο ή ακόμη και από καθοδηγήσεις χορηγών ή ακόμη και αυτοκρατόρων (Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Τζ. Αλμπάνη, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, τ. Β, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη, ΕΑΠ, Πάτρα 1999 2. Τζ. Λόουντεν, Πρώιμη Χριστιανική και Βυζαντινή Τέχνη, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999 ΚΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ! 11 Τζ. Αλμπάνη, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, τ. Β, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σσ. 29-30