ΠΡΟΦΟΡΑ ΦΘΟΓΓΩΝ ΑΕ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
Εισαγωγή Προφορά φθόγγων: Δύση 15 ος αιώνας 1503 Antonius Nebrisensis Errores Graecorum (η-ε, ο- ω, ζ-σδ, β-φ). 1508 Aldus Manutius Alphabetum Graecum (βη-βη).
Ενδείξεις Η διακριτική λειτουργία: ἡμεῖς/ὑμεῖς, τύχη/ τείχη/τοίχοι, λοιμός-λιμός, ὧμος-ὃμως Φαινόμενα μετάπτωσης: λείπω-λέλοιπα, ἀμοίβω- ἀμοιβή, κεĩμαι-κοίτη (διφθογγική προφορά του ει) Ηχομιμητικές λέξεις, λ.χ. κόκκυξ, μυκᾶται (βόδι) vs. μηκᾶται (κατσίκα), βῆ-βῆ (πρόβατο)
Ενδείξεις Δάνεια κυρίως λατινικά (γραφηματική δήλωση): Ἀθηνά > Αthēna, Κρήτη > Crēta και αντίστροφα mensa > μήνσα, Felix > Φῆλιξ, censor > κήνσωρ Η γραφηματική ποικιλία στα αλφάβητα: άλλοτε ΠΗ, ΤΗ, ΚΗ άλλοτε Φ, Θ, Χ H διατήρηση αρχαιοελληνικής προφοράς στις νεοελληνικές διαλέκτους και σπανιότερα σε τύπους της Κοινής, λ.χ. διαλεκτ. άχιουρα, κιουρά και στην ΚΝΕ κουτί (< ΑΕ κυτίον), μουστάκι (< ΑΕ μύσταξ).
Η ερασμική προφορά χτες και σήμερα Λέξεις της ΑΕ υπάρχουν στην ελληνική και σήμερα αλλά η προφορά έχει αλλάξει. Η ερασμιακή προφορά ισχύει για τα παλαιότερα κείμενα, π.χ. Όμηρο, αλλά δεν είμαστε σίγουροι για τα κλασικά κείμενα H γραφηματική αναπαράσταση και η προφορά ποικίλλει από εποχή σε εποχή και από διάλεκτο σε διάλεκτο. Επίσης οι φωνηματικές αλλαγές έγιναν σε διαφορετική εποχή ανά διάλεκτο.
Μεγαλογράμματη γραφή Δείγμα αττικής επιγραφής του 5 ου αι. π.χ.:..οχσεντειβολεικαιτοιδεμοικεκροπισεπρυτανευεμνεσιθεο ΣΕ.ΡΑΜΜΑΤΕΥΕΕΥΠΕΙΘΕΣΕΠΕΣΤΑΤΕΚΑΛΛΙΑΣΕΙΠΕΑΠΟΔΟΝΑΙΤΟΙΣ ΘΕΟΙΣ.ΑΧΡΕΜΑΤΑΤΑΤΑΟΦΕΛΟΜΕΝΑ[ ]ΗΑΕΦΣΕΦΙΣΤΟ [ ] Μεταγραφή σε μικρογράμματη και σχόλια: [ Εδ]οξεν τῇ βουλῇ καὶ τῷ δήμῳ. Κεκροπὶς ἐπρυτάνευε, Μνησίθεος ἐ[γ]γραμμάτευε, Εὐπείθης ἐπεστάτει. Καλλίας εἶπεˑ ἀποδοῦναι τοῖς θεοῖς τὰ χρήματα τὰ οφειλόμενα [ ] ἅ ἐψήφιστο [ ]..ΟΧΣΕΝ / ΕΦΣΕΦΙΣΤΟ / ΗΑ / ΤΟΙ: ἔδοξεν, ἐψήφιστο, ἅ, τῷ (πριν την χρήση των γραφημάτων ξ και ψ και την απώλεια της δασείας) / Ε = η, ε / Ο = ο, ω / η ψιλή δε δηλωνόταν και το Η δήλωνε τη δασεία / το Ι πριν γίνει υπογεγραμμένη.
Φωνηεντικά τρίγωνα στην ΑΕ Ī, ṻ i ü ū ệ e ο ē a ō ᾱ
Προφορά και αναπαράσταση φωνηέντων a, ā : Α e : Ε o : Ο i, ī : Ι u, ū και στη συνέχεια ṻ, ü : Υ ē (κλειστό): ΕΙ [ως νόθη δίφθογγος δηλαδή ως αποτέλεσμα φωνολογικών αλλαγών, λ.χ. συναίρεσης] ē (ανοικτό): Η ō (ανοικτό): Ω ō (κλειστό): ΟΥ [ως νόθη δίφθογγος, δηλαδή ως αποτέλεσμα φωνολογικών αλλαγών, λ.χ. συναίρεσης]
Γράφημα Η: Αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει τη δασεία. Πρώτη η ανατολική ιωνική που ήταν ψιλωτική το χρησιμοποίησε για να δηλώσει το μακρό ανοικτό [e]. Μετά την υιοθέτηση των καινοτομιών του ιωνικού αλφαβήτου στην Αθήνα μέσω του Ευκλείδειου αλφάβητου, οι Αθηναίοι το χρησιμοποίησαν για να αποδώσουν το μακρό ανοιχτό [ē] Γράφημα Ω: Έως το 403 π.χ. δεν υπήρχε. Μετά την καθιέρωση του ιωνικού αλφαβήτου στην Αθήνα μέσω του Ευκλείδειου αλφάβητου, ο συγκεκριμένος ήχος παραστάθηκε με το Ω.
Προφορά συμφώνων Τα διπλά σύμφωνα προφέρονταν με διπλή προφορά, λ.χ. [alla]. Στα TT/ΣΣ σε πολλές δάνειες λέξεις της προελληνικής (θάλαττα, Αλικαρνασσός, μέλισσα) ίσως να αποδίδεται ένας σίζων φθόγγος που ήταν χαρακτηριστικός μη ελληνικών γλωσσών του Αιγαίου. Άηχα κλειστά ψιλά: Π [p], Τ [t], Κ [k] Άηχα κλειστά δασέα: Φ [ph], Θ [th], Χ [kh] Ηχηρά κλειστά Β [b], Δ [d], Γ [g] Τα ΙΕ λαρυγγοχειλικά kw, gw, gwh διατηρήθηκαν στην Κρητομυκηναϊκή (q), Αρκαδική (ζ ή И) και Κυπριακή (Σ). Στις υπόλοιπες διαλέκτους συνέπεσαν με το Τ ή το Π.
Προφορά συμφώνων Έρρινα: Μ [m], Ν [n]. Υπήρχε ως αλλόφωνο υπερωικό -n (όπως στην ΚΝΕ) που παριστάνεται με το Γ, λ.χ. ἄγκυρα, ἐγγύς, ἄγχος. Επομένως το Γ αναπαρίστανε τόσο το [g] όσο και το υπερωϊκό n ανάλογα με το περιβάλλον. Υγρά: Ρ [r], Λ [l] Συριστικά: Σ [s] και το αλλόφωνό του z ως τμήμα της προφοράς του γραφήματος Ζ [zd] πριν από ηχηρά σύμφωνα ( Αθήναζε = Αθήνας + -δε) το
Προφορά συμφώνων Δασεία: προφερόταν ως [h] και αναπαρίστατο ως Η. Η Ιωνική (8 ος π.χ. αι) χρησιμοποίησε το Η για το [ệ] λόγω της απώλειας της προφοράς της δασείας (ψιλωτική διάλεκτος). Με το Ευκλείδειο αλφάβητο υιοθετήθηκε η γραφηματική αλλαγή και στην Αττική. Το Η χρησιμοποιείται σπάνια μετά το 403 π.χ. ως δασεία, κυρίως για να αντιδιαστείλει λέξεις, λ.χ. ὅρος/ὄρος. Οι Γραμματικοί υιοθέτησαν το σπάσιμο του Η σε -Ι (ψιλή) και (δασεία) (το δεύτερο το χρησιμοποιούσαν ως δασεία οι Έλληνες της Κ. Ιταλίας). Αργότερα, προέκυψαν τα σημερινά σύμβολα. Η απώλεια της δασείας ξεκίνησε στην ΑΕ (σε διαφορετική εποχή ανά διάλεκτο) και γενικεύτηκε στην Ελληνιστική Κοινή.
Προφορά συμφώνων Διπλά σύμφωνα: Ξ [ks], Ψ [ps], Ζ = [zd]/[dz]. Σε άλλες διαλέκτους (λ.χ. αρχαία κρητικά), που δεν είχαν το γράφημα Ζ, το απέδιδαν με ΣΔ ή ΔΔ, λ.χ. ὄσδος, παίσδω, γραμματίδδω. Ημίφωνα: το [j] και το [w] χάθηκαν νωρίς ως αποτέλεσμα φωνολογικών αλλαγών. Εμφανίζονται ως την Κρητομυκηναϊκή. Οι επιγραφές χρησιμοποιούσαν το F (δίγαμμα) για να το αναπαραστήσουν το [w].
Τόνος Η θέση και το είδος του τόνου έχουν στην ΑΕ διακριτική λειτουργία, π.χ. φυγών/φυγῶν. Μουσικός τονισμός. Δῆμος = δέὲμος (η περισπωμένη ή οξυβάρεια ήταν συνδυασμός οξείας και βαρείας). Η ΙΕ είχε ελεύθερο τόνο. Στην ΑΕ ισχύει ο νόμος της τρισυλλαβίας (δεν μπορεί η συλλαβή να ανέλθει πάνω από την τρίτη συλλαβή από το τέλος, λ.χ. ἀπόδημος, ἀθανάτου (τα μακρά προσμετρώνται για δύο συλλαβές).
ΤΡΟΠΟΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ ΘΕΣΗ ΑΡΘΩΣΗΣ διχειλικά χειλοδοντ μεσοδοντ οδοντ φατν. ουραν ικά υπερωικά Στιγμιαία (Άφωνα) ψιλά μέσα δασέα p t k b d g ph th kh Συριστικά ένρινα υγρά ημίφωνα πλευρικά παλλόμενα m n n W r j l s
Βραχυδίφθογγοι (βραχύ προτακτικό στοιχείο Είχαν αρχικά διφθογγική προφορά και στη συνέχεια μονοφθογγίστηκαν: ει: ei > ē μακρό κλειστό (6 ος 4 ος αι. π.χ.) > i (Ελληνιστική Κοινή) ου: ou > ō μακρό κλειστό (6 ος 4 ος αι. π.χ.) > ū (ως την Ελληνιστική Κοινή) αι: ai > ae (από 5 ο αι. π.χ.) > ē μακρό ανοικτό (από 3 ο τον αι. π.χ.) > e (ήδη από το 150 π.χ.) οι: oi > oe (από 5 ο π.χ.) > ü (από τον 3 ο π.χ.) > i (ως τον 10ο αι. μ.χ.) υι: ui > u με σίγηση του υποτακτικού στοιχείου, οπότε ακολουθεί την προφορά του υ αυ, ευ: au, eu > av/ev, af/ef (άρχισε το 3 ο π.χ. αι.)
Μακροδίφθογγοι (μακρό υποτακτικό στοιχείο) Ήταν κυρίως προϊόντα συναίρεσης ή μορφολογικών αλλαγών: ᾱι: ἀείδω >ᾄδω ῃ: κληfίς > κλῄς ῳ: ἀοιδή > ᾠδή ᾱυ: τό αὐτό > ταὐτό ηυ: νηfός > νηῦς ωυ: προαυδάω> πρωυδῶ Αρχική προφορά: [āi/āu], [ēi/ēu], [ōi/ōu]. Στις διφθόγγους σε -ι παρατηρείται από νωρίς σίγηση του υποτακτικού στοιχείου (γενικεύεται αργότερα) και προς την ελληνιστική περίοδο μονοφθογγίζονται.
Άσκηση Να καταγράψετε στο φωνητικό αλφάβητο τις ακόλουθες λέξεις: Γέφυρα, ποταμός, δῶρον, χιόνιον, χῶρος, παιδίον, τυρίον, τρέχω, Ἀθῆναι, πεῖνα,πέλαγος, πρῶτος, ἃγιος