Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. Δήμου Ιτάνου Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος

Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. Δήμου Ιτάνου Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος Άγγελος ΝΑΚΑΣΗΣ Αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ nakasis@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η έρευνα αυτή εξετάζει και αξιολογεί τις προτάσεις του ΣΧΟΟΑΠ Δήμου Ιτάνου σχετικά με τους φυσικούς πόρους της περιοχής, οι οποίοι αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους αναπτυξιακούς της παράγοντες. Για την αποτελεσματική προστασία των φυσικών πόρων του Δήμου απαιτείται η εφαρμογή ενός αναπτυξιακού μοντέλου βασισμένου στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, με βασικό γνώμονα το περιβάλλον και τις κοινωνικές ανάγκες, που να ξεπερνά το παρωχημένο μοντέλο του μαζικού τουρισμού και της εκμετάλλευσης της φύσης. ABSTRACT Τhis research examines and evaluates Itanos municipality land-planning proposals with regard to the natural resources of the region, which constitute one of the most important developmental factors. For the effective protection of natural resources of the Municipality the application of a developmental model based on the values of sustainable development is required, with basic protractor the environment and the social needs, that would exceed the long gone model of mass tourism and the exploitation of nature. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η περιοχή μελέτης είναι ο Δήμος Ιτάνου. Ο Δήμος Ιτάνου βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της Κρήτης. Έχει έδρα το Παλαίκαστρο και έκταση 164.598 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Ο Δήμος κατά την απογραφή του 2001 είχε 2514 κατοίκους. Είναι ο μικρότερος σε πληθυσμό Δήμος της επαρχίας Σητείας και ολόκληρου του Νομού Λασιθίου (MacGillivray A.J. κ.ά., 2005). Εικόνα 1. Περιοχή μελέτης (Πηγή: Αντώνης Χουρδάκης, Πελαγία Πετράκη κ.ά. (2003), ιδία επεξεργασία)

Βασικός ανασταλτικός παράγων για την ανάπτυξη του Δήμου είναι η απομόνωση κι η μεγάλη απόσταση από τις κύριες πύλες μεταφορών. Βρίσκεται μακριά από τις μεγάλες αγορές και τα μεγάλα κέντρα παροχής υπηρεσιών. Είναι δύσκολη και επίπονη η προσπέλασή σ αυτόν, πράγμα ιδιαίτερα αρνητικό τόσο για την τουριστική όσο και για τη γενικότερη ανάπτυξη και τις επενδύσεις. Ο Δήμος διαθέτει πληθώρα φυσικών και πολιτιστικών πόρων που μπορούν να αποτελέσουν αναπτυξιακούς παράγοντες της περιοχής. Τα φυσικά και τα πολιτιστικά τοπία είναι σημαντικά από ιστορική και αισθητική άποψη, αλλά και από οικονομικής πλευράς. Τα χαρακτηριστικά τοπία μπορούν να βελτιώσουν την ικανότητα μίας περιοχής να προσελκύει τουρισμό και άλλες οικονομικές επενδύσεις. Παρά το γεγονός ότι είναι ανεπιθύμητη, η καταστροφή αυτών των τοπίων πραγματοποιείται σταδιακά, και σχεδόν απαρατήρητα, προκαλούμενη από τις απαιτήσεις της σύγχρονης γεωργίας για μεγαλύτερες εκτάσεις, τον κατακερματισμό εξαιτίας των υποδομών, την καταστροφή των δασών, την αστικοποίηση και τον μαζικό τουρισμό. Τα τοπία συνδέονται περίπλοκα με άλλες χρήσεις γης δεν είναι δυνατό να απομονωθούν (Σ.Α.Κ.Χ., 1999). Χρέος του πολεοδομικού και χωροταξικού σχεδιασμού είναι η προστασία του περιβάλλοντος και η αναβάθμισή του με την εξασφάλιση του αναγκαίου κοινωνικού εξοπλισμού, τεχνικής υποδομής και έλεγχο χρήσεων. Το ΣΧΟΟΑΠ του Δήμου Ιτάνου στοχεύει στην διατύπωση προτάσεων της ολοκληρωμένης ανάπτυξης στο σύνολο του Δήμου βάσει της φέρουσας ικανότητας των φυσικών και πολιτιστικών πόρων του και σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας, επιδιώκει την πρόβλεψη της επιθυμητής οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης σε ισόρροπη σχέση με την διαφύλαξη και προστασία των σημαντικών περιβαλλοντικών και πολιτιστικών αξιών που απαντώνται στο Δήμο για τις επόμενες γενιές (Αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003). Στόχος της εργασίας είναι η αξιολόγηση των προτάσεων του ΣΧΟΟΑΠ Δήμου Ιτάνου σχετικά με τους φυσικούς πόρους της περιοχής, οι οποίοι αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους αναπτυξιακούς της παράγοντες. 2. ΟΙ ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΩΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Η φυσική κληρονομιά αποτελεί μοναδικό οικονομικό αγαθό του οποίου η σημασία αυξάνεται και εντείνει την ανάγκη για προστασία, προσεκτική διαχείριση και ανάπτυξη. Οι προσπάθειες που καταβάλλονται για τη διατήρηση των τοπίων και της ομορφιάς τους δεν αποτρέπουν ή παρεμποδίζουν την οικονομική ανάπτυξη. Αντίθετα, τα τοπία αυτά μπορούν να προσφέρουν στην οικονομική ανάπτυξη: τα όμορφα τοπία αποτελούν αξιόλογα τουριστικά αξιοθέατα και συχνά προσελκύουν επενδύσεις. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, αξιοθέατα φυσικής αξίας αποτέλεσαν σημαντικό συντελεστή στη δυναμική ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας. Σήμερα υπάρχει τάση για πιο ενεργητικά είδη διακοπών και ελεύθερου χρόνου. Αυτό προσφέρει αναπτυξιακές ευκαιρίες σε τοπικές οικονομίες, που διαθέτουν φυσικά πλεονεκτήματα τα οποία δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί πλήρως (Σ.Α.Κ.Χ., 1999).

3. ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ 3.1. Σπήλαια: Η περιοχή της ορεινής Σητείας σε σύγκριση με τις άλλες ορεινές περιοχές της Κρήτης, δεν παρουσιάζει μεγάλες εντάσεις στο ανάγλυφό της, αλλά λόγω της ασβεστολιθικής σύστασης των πετρωμάτων, το νερό της βροχής και των ρυακιών έχει δημιουργήσει ένα εκτεταμένο επιφανειακό και υπόγειο καρστ. Κατά τόπους το καρστ είναι εξαιρετικά εντυπωσιακό και έχει διαμορφώσει εκατοντάδες ασβεστολιθικά εξογκώματα. Στην ορεινή μόνο περιοχή του Δήμου Ιτάνου έχουν καταγραφεί πάνω από 82 σπήλαια, σπηλαιοβάραθρα, βάραθρα, καταβόθρες και υπόγεια ποτάμια, των οποίων το συνολικό εξερευνημένο μήκος διαδρομών ξεπερνά τα 6.000 μ. και που ουσιαστικά αποτελούν τον υδροσυλλέκτη της Επαρχίας Σητείας. Από εδώ τα νερά κατευθύνονται προς τα ανατολικά, για να καταλήξουν τελικά σε διάφορες πηγές πλησίον της ανατολικής ακτογραμμής με κυριότερες της Ζάκρου και των Χοχλακιών. Τα τελευταία χρόνια ο Δήμος Ιτάνου σε συνεργασία με τον Σπηλαιολογικό Όμιλο Κρήτης δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την δημιουργία Σπηλαιολογικού Πάρκου. Πολλά από τα σπήλαια της περιοχής της Σητείας όπως και συνολικά της Κρήτης συνδέονται με λατρευτικές συνήθειες των κατοίκων που έχουν τις ρίζες τους στην μινωική περίοδο. Επισκέψιμα σπήλαια στην περιοχή δεν υπάρχουν. Σε ορισμένα όμως είναι δυνατή η πρόσβαση με την χρήση του κατάλληλου εξοπλισμού. Τα σημαντικότερα σπήλαια της περιοχής τα οποία στο παρελθόν είχαν και λατρευτική χρήση είναι το Σπήλαιο Πελεκητά, το Σπήλαιο Περιστεράς και το Σπήλαιο Κατωφύγι. Εικόνα 2. Σπήλαιο Πελεκητά (Πηγή: προσωπικό αρχείο) 3.2. Φαράγγια Η ευρύτερη περιοχή της Σητείας και ειδικά η νοτιοανατολική χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη εκπληκτικής ομορφιάς φαραγγιών. Τα φαράγγια της περιοχής αλλά και της Κρήτης γενικά δημιουργήθηκαν στις αρχές του πλειστόκαινου, περίοδο κατά την οποία πριν δύο εκατομμύρια χρόνια περίπου η Κρήτη απόκτησε τη μορφή που έχει σήμερα. Στην δημιουργία τους επέδρασαν κατά κύριο λόγο οι τρομακτικές τεκτονικές αλλαγές που δημιούργησαν το νησί και στη συνέχεια διαμορφώθηκαν στην τελική τους μορφή από περιβαλλοντικές δράσεις και διαβρώσεις. Η γεωλογική δομή της περιοχής της Σητείας, ευνόησε σημαντικά τη δημιουργία φαραγγιών που με τη σειρά τους συμβάλουν στη διαμόρφωση ενός τόσο πλούσιου σε εναλλαγές γεωμορφολογικά τοπίου. Τα φαράγγια της περιοχής θεωρούνται -από την Μινωική αρχαιότητα ήδη- πηγή αρωματικών και

φαρμακευτικών φυτών. Παράλληλα με την ποικιλότητα της χλωρίδας τους, πλούσια είναι και η άγρια πανίδα που φιλοξενούν. Σημαντικές κοινωνίες σπανίων ειδών του ζωικού βασιλείου, όπως γυπαετών και γερακιών συναντιόνται στις απόκρημνες πλαγιές τους. Η σχέση των ανθρώπων της Σητείας με τα φαράγγια υπήρξε από την αρχαιότητα ιερή. Την πλέον γνήσιά της έκφραση βρήκε αυτή η σχέση στην θεοποίηση της ίδιας της φύσης και στην στενή σύνδεση των Κρητικών θεών με τις γονιμοποιητικές τους δυνάμεις. Το Φαράγγι των Νεκρών στην Ζάκρο είναι ένας τόπος που κουβαλά πολύ έντονα αυτές τις πανάρχαιες ρίζες και τους δεσμούς των ανθρώπων με την φύση (Πλάτων Ν., 1974). Τα σημαντικότερα φαράγγια της περιοχής είναι: Φαράγγι Χοχλακιών, Φαράγγι Κατασαρά, Μαζά φαράγγι και Φαράγγι Κάτω Ζάκρου (Αποτελεί το τελευταίο τμήμα του Ευρωπαϊκού Μονοπατιού Ε4). Εικόνα 2. Φαράγγι Ζάκρου (Πηγή: προσωπικό αρχείο) 3.3. Ακτές Στο Δήμο Ιτάνου βρίσκεται σημαντικός αριθμός ακτών εκ των οποίων σημαντικότερη αυτή του φοινικοδάσους του Βαϊ που αποτελεί μοναδικής παραλία στο είδος της στην Ευρώπη. Άλλες γνωστές παραλίες που αποτελούν πόλο έλξης τουριστών είναι η παραλία στις Καρούμες και η παραλία της Κάτω Ζάκρου, η οποία είναι προτεινόμενο τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2007) Εικόνα 4. Παραλία στο Βάι (Πηγή: προσωπικό αρχείο)

3.4. Περιοχές «Natura» GR4320006 (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2007) ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΑΚΡΟ ΚΡΗΤΗΣ: ΔΙΟΝΥΣΑΔΕΣ, ΕΛΑΣΑ ΚΑΙ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΣΙΔΕΡΟ Η περιοχή περιλαμβάνει το ΒΑ άκρο της Κρήτης, τη χερσόνησο Σίδερο και τα κοντινά της νησιά, Διονυσάδες και Ελάσα. Η βλάστηση είναι κυρίως φρύγανα. Το μοναδικό φοινικόδασος με Phoenix theophrastii της Ευρώπης υπάρχει στο Βάι. Στην περιοχή συναντώνται ρέματα τα οποία ξεραίνονται το καλοκαίρι, ρεματιές με χαρακτηριστική βλάστηση και αρκετά υδρόβια ασπόνδυλα. Υπάρχουν 2-3 χωριά σε όλη την τοποθεσία. Οι περιοχές γύρω από τα χωριά καλλιεργούνται, ενώ υπάρχουν και θερμοκήπια με μπανάνες. Στα ανατολικά παράλια, μπροστά από το φοινικόδασος, σχηματίζονται αμμοθίνες. Στα δυτικά παράλια αναπτύσσονται λιβάδια Posidonia. Στην ίδια περιοχή έχουν παρατηρηθεί κοπάδια δελφινιών (Tursiops truncatus). Στην άκρη της χερσονήσου υπάρχει στρατιωτική βάση. Τα νησάκια Διονυσάδες και Ελάσα είναι ακατοίκητα. Η βλάστηση στα νησάκια αυτά είναι φρύγανα ενώ κοντά στη θάλασσα απαντούν αλόφυτα. Η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο χλωριδικό και πανιδολογικό ενδιαφέρον, τόσο στο χερσαίο όσο και στο θαλάσσιο περιβάλλον. Το φοινικόδασος είναι μοναδικό, ιδιαίτερα σημαντικό και έχει ήδη χαρακτηριστεί ως Αισθητικό Δάσος. GR4320009 (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2007) ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΔΑΣΟΣ ΒΑΪ Η περιοχή περιλαμβάνει το φοινικόδασος της Κρήτης που έχει ήδη χαρακτηριστεί ως "Αισθητικό Δάσος". Είναι η πιο μεγάλη έκταση φοινίκων που υπάρχει στην Κρήτη καθώς στις άλλες περιοχές (περίπου 10) υπάρχουν εμφανίσεις συστάδων ή λίγων ατόμων και όχι δάσους. Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της Κρήτης δίπλα στη θάλασσα, λίγο βορειότερα από το χωριό Παλαίκαστρο. Το φοινικόδασος του Βάι είναι περιφραγμένο. Στην περιφραγμένη περιοχή υπάρχει μία μικρή πηγή και ένα μικρό ρυάκι. Στο ανατολικό του άκρο, προς την παραλία υπάρχουν αμμοθίνες όπου αναπτύσσεται καλά ο φοίνικας. Γενικώς, η αναγέννηση του φοίνικα σε όλη την έκταση του δάσους θεωρείται καλή. Η τοποθεσία αυτή είναι πολύ σημαντική για όλη την Ευρώπη λόγω της μοναδικότητάς της. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη δεν υπάρχει δάσος με Phoenix theophrastii. Το είδος αυτό είναι ένα από τα δύο μη επιγενή είδη φοινίκων της Ευρώπης (το άλλο βρίσκεται στα Κανάρια Νησιά). Το δάσος του Βάι είναι το μεγαλύτερο δάσος φοίνικα στην Ελλάδα και ίσως και στην Ευρώπη. Μεμονωμένα άτομα Phoenix theophrastii έχουν βρεθεί και στη νοτιοδυτική Τουρκία. GR4320016 (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2007) Περιοχή, στο νότιο άκρο του Δήμου, με λόφους και φαράγγια που καλύπτονται από φρυγανική βλάστηση. Οι κύριες ανθρώπινες δραστηριότητες είναι η γεωργία, η κτηνοτροφία, το κυνήγι και ο τουρισμός. Σημαντική περιοχή για διαβατικά πουλιά και αρπακτικά και για είδη των γκρεμών και των λόφων. Οι κύριες απειλές είναι η εντατικοποίηση της γεωργίας, το κυνήγι και η μη αειφορική τουριστική εκμετάλλευση.

Εικόνα 5. Φυσικοι πόροι και περιοχές Νatura (Πηγή: Αντώνης Χουρδάκης, Πελαγία Πετράκη κ.ά. (2003), ιδία επεξεργασία) 4. Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟ ΙΤΑΝΟΥ 4.1. ΥΠΕΡΚΕΙΜΕΝΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Οι γενικοί στόχοι κάθε μελέτης ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ πρέπει να εναρμονίζονται με τους βασικούς νόμους που έχει θέσει η πολιτεία για την προώθηση της αειφόρου και ισόρροπης ανάπτυξης, την εμπέδωση της κοινωνικής συνοχής, της προστασίας του περιβάλλοντος και της ενίσχυσης της θέσης της Χώρας στο Διεθνές Πλαίσιο. Βασικός Νόμος που θεσπίστηκε από την Πολιτεία και υπηρετεί τόσο την αποτροπή της περαιτέρω υποβάθμισης του χώρου, όσο και την ορθολογική ανάπτυξη του, είναι ο Ν. 2742/1999 (ΦΕΚ 207/Α/99), «Χωροταξικός Σχεδιασμός και Αειφόρος Ανάπτυξη και άλλες Διατάξεις». Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων στα πλαίσια του N. 2742/99 έχουν τεθεί

βασικές αρχές στις οποίες πρέπει να προσαρμόζονται όλα τα σχέδια και οι μελέτες, που έχουν χωροταξικό/αναπτυξιακό χαρακτήρα. Στο πλαίσιο του Ν.2742/1999 (άρθρο 8), καταρτίστηκε το Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Κρήτης (ΦΕΚ 1486/Β/2003), όπου το ΣΧΟΟΑΠ Δήμου Ιτάνου καλείται να εναρμονιστεί προς τις επιλογές ή κατευθύνσεις του και να εξειδικεύσει τις προτάσεις του σε επίπεδο Δήμου, αφού : «Ρυθμιστικά σχέδια, γενικά πολεοδομικά σχέδια χωρικής και οικιστικής οργάνωσης ανοικτών πόλεων ή άλλα σχέδια χρήσεων γης, που εγκρίνονται μετά την έναρξη ισχύος του νόμου αυτού, οφείλουν να εναρμονίζονται προς τις επιλογές ή κατευθύνσεις των εγκεκριμένων Περιφερειακών Πλαισίων και να αυτά ελλείπουν προς τις επιλογές ή κατευθύνσεις του εγκεκριμένου Γενικού και των εγκεκριμένων Ειδικών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης» (Ν.2742/1999, Άρθρο 9) Τα ΠΠΧΣΑΑ με το περιεχόμενό τους προσδιορίζουν μεταξύ άλλων και τις κατευθύνσεις για την Προστασία και Ανάδειξη του Φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος, ενώ λειτουργούν ως κατευθυντήρια πλαίσια στα κατώτερα επίπεδα σχεδιασμού του Ν.2508/97 (ΓΠΣ, ΣΧΟΟΑΠ, ΠΕΡΠΟ, ΖΟΕ κλπ) (Δαμανάκης, 2005) 4.2. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΣΧΟΟΑΠ Οι μελέτες Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων και Σχεδίων Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης έχουν θεσμοθετηθεί με το Ν. 2508/97 «Περί Βιώσιμης Οικιστικής Ανάπτυξης των Πόλεων και Οικισμών». Οι μελέτες ΣΧΟΟΑΠ ταυτίζονται από πλευράς περιεχομένου και διαδικασιών με τις μελέτες των ΓΠΣ του ιδίου νόμου με μόνη διαφορά ότι τα πρώτα εφαρμόζονται σε ΟΤΑ στους οποίους κανένας οικισμός δεν ξεπερνά σε πληθυσμό τους 2000 κατοίκους (Σημειώσεις κ. Μέλισσα). Τα ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ στο βαθμό που αποτελούν το στρατηγικό επίπεδο του Πολεοδομικού Σχεδιασμού προσδιορίζουν τις κατευθύνσεις χωρικής οργάνωσης του Δήμου και για το λόγο αυτό αποτελούν την εξειδίκευση και το βασικό μέτρο εφαρμογής των σχετικών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, και ειδικότερα της Περιφέρειας Κρήτης, για την παρούσα μελέτη. Επίσης, τα ΣΧΟΟΑΠ καθορίζουν τα μεγέθη της οικιστικής ανάπτυξης σε όλη την έκταση του Δήμου, με βάση τις αρχές τις βιώσιμης ανάπτυξης, τις τοπικές ανάγκες και καταλληλότητες, καθώς και τις κατευθύνσεις που προκύπτουν από υπερκείμενα σχέδια, ιδίως σε ότι αφορά στο ρόλο του αστικού κέντρου, ή της «ανοιχτής πόλης» στο οικιστικό δίκτυο. Τέλος, προσδιορίζουν τις Περιοχές Ειδικής Προστασίας (ΠΕΠ), οι οποίες δεν πρόκειται να πολεοδομηθούν. Οι βασικοί στόχοι και οι αρχές στις μελέτες ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ είναι (Φωτεινού Μ., Μαϊντά Ε. κ.ά., 2006): Η ολοκληρωμένη και ταυτόχρονη ρύθμιση του χώρου εντός και εκτός των σχεδίων πόλεων και οικισμών, έτσι ώστε η ικανοποίηση των αναγκών ένταξης περιοχών σε σχέδιο ή σε ζώνες προς πολεοδόμηση να εξισορροπείται με τις απαιτούμενες ρυθμίσεις προστασίας, κυρίως στον εξωαστικό χώρο.

Η ένταξη σε ευρύτερα οικιστικά σύνολα των μικρών οικισμών (στους οποίους μέχρι σήμερα οι πολεοδομικές ρυθμίσεις γινόταν μεμονωμένα, χωρίς απόρροια γενικότερου σχεδιασμού), είτε μιας μεγάλης πόλης, είτε σε πλέγμα μικρών οικισμών. Με αυτό τον τρόπο η οικιστική τους οργάνωση εναρμονίζεται με τους γενικότερους στόχους του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού και της αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Η Μελέτη του ΣΧΟΟΑΠ του Δήμου Ιτάνου είναι από τις πρώτες που έχουν ανατεθεί στη Χώρα μας και ως τέτοια αποτελεί μελέτη-πιλότο στην εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 5 του Ν.2508/97. Αποτελεί εξειδίκευση του Χωροταξικού Πλαισίου Κρήτης και ταυτόχρονα τον στρατηγικό πολεοδομικό σχεδιασμό για το Δήμο Ιτάνου. Το Α Στάδιο της μελέτης (ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης, διάγνωση των προβλημάτων, προοπτικών και τάσεων των Δήμων, διατύπωση εναλλακτικών προτάσεων ρύθμισης της περιοχής) ολοκληρώθηκε και παρουσιάστηκε την 28.11.2003 και σε δημόσια κοινή σύσκεψη των φορέων. Η μελέτη του Β1 Σταδίου στόχευε στην διατύπωση προτάσεων της ολοκληρωμένης ανάπτυξης στο σύνολο του Δήμου βάσει της φέρουσας ικανότητας των φυσικών και πολιτιστικών πόρων του και σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας, επεδίωκε την πρόβλεψη της επιθυμητής οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης σε ισόρροπη σχέση με την διαφύλαξη και προστασία των σημαντικών περιβαλλοντικών και πολιτιστικών αξιών που απαντώνται στο Δήμο για τις επόμενες γενιές. Η πρόταση χωρικής οργάνωσης του Δήμου βασίζεται στους παρακάτω 5 κύριους άξονες (Αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003): Άξονας 01 : Πολιτισμός, Περιβάλλον, Εκπαίδευση Άξονας 02 : Τουρισμός Άξονας 03 : Γεωργία Άξονας 04 : Οικιστική ανάπτυξη. Άξονας 05 : Τεχνική υποδομή. 5. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ 5.1. ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΥΠΕΡΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Οι αρχές του Ν. 2742/1999 σχετικά με την ορθολογική και ολοκληρωμένη διαχείριση των φυσικών πόρων σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας εκφράζονται στο Χωροταξικό Πλαίσιο Κρήτης ως εξής: «Η ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων ζωνών, στην προοπτική της αειφόρου ανάπτυξης, προϋποθέτει τον εξειδικευμένο φυσικό χωροταξικό σχεδιασμό με σαφή κατεύθυνση την καταλληλότητα και την συμβατότητα των χρήσεων, που θα προταθούν, με την προστασία και ανάδειξη των στοιχείων του φυσικού και του πολιτιστικού περιβάλλοντος και με: - την υιοθέτηση των αρχών της συμπαγούς πόλης και την ανάληψη δράσεων για την αντιμετώπιση της εκτός σχεδίου δόμησης.

- την ενίσχυση του ποιοτικού τουρισμού, που αποτελεί το δεύτερο συγκριτικό πλεονέκτημα της νήσου, με ισόρροπη κατανομή των αναβαθμισμένου τύπου τουριστικών εγκαταστάσεων σε επιλεγμένους χώρους σε όλη την νήσο,... - τη διατύπωση συνολικής στρατηγικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη, με έμφαση στην ανάπτυξη των δύο συνεργαζόμενων τομέων του Τουρισμού και της Γεωργίας, με την αξιοποίηση των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων και με κατάλληλα μέτρα χωροταξικής και περιβαλλοντικής πολιτικής, ανεξάρτητα από εξελίξεις στον ευρύτερο διεθνή χώρο και τις ρυθμίσεις στον τομέα των πολιτικών ανταγωνισμού, όπως αυτές θα διαμορφωθούν - την προώθηση επιχειρήσεων, με υποδομές και υπηρεσίες, οι οποίες έχουν στενούς δεσμούς με τον τόπο, δηλαδή με δραστηριότητες που στηρίζονται στους ενδογενείς πόρους, με στόχο να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας... - τον προσεκτικό σχεδιασμό των ενοτήτων, που καλύπτονται σχεδόν στο σύνολό τους από περιοχές του δικτύου "Φύση 2000" και αρχαιολογικούς χώρους, με κύρια κατεύθυνση την προστασία και ανάδειξη της κληρονομιάς, καθώς και την αναγνώριση και την εξυγίανση της υπάρχουσας κατάστασης και την ήπια τουριστική ανάπτυξη, εκεί όπου θα κριθεί απόλυτα αναγκαίο» (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2002, σελ: 31-34). Αγκαλιά 5.2. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΟΑΠ ΔΗΜΟΥ ΙΤΑΝΟΥ Οι προτάσεις του ΣΧΟΟΑΠ μπορούν να χωριστούν σε τοπικές επεμβάσεις και σε επεμβάσεις χωροταξικής κλίμακας. Σε τοπικό επίπεδο, τα φαράγγια προτείνεται να αξιοποιηθούν - αναδειχθούν ώστε να δημιουργηθούν περιπατητικές και οικοτουριστικές διαδρομές. Ήδη οργανώνονται από διάφορα τουριστικά γραφεία τέτοιες δραστηριότητες, όμως πρέπει να προηγηθούν οι απαιτούμενες υποδομές (χάραξη μονοπατιών, σήμανση, περίπτερο πληροφοριών, αναψυκτήριο κ.λ.π.) και να τεθούν κάποιοι βασικοί κανόνες (να ακολουθούνται συγκεκριμένες διαδρομές, να μην γίνεται συλλογή φυτών κ.λ.π.). Το φαράγγι των Χοχλακιών και το φαράγγι των νεκρών μεταξύ Ζάκρου και Κάτω Ζάκρου είναι κηρυγμένοι Αρχαιολογικοί χώροι και προστατεύονται από την σχετική νομοθεσία. Τα σημαντικά σπήλαια προτείνεται να γίνουν επισκέψιμα μετά από τις απαραίτητες μελέτες και υποδομές εμπλουτίζοντας έτσι το τουριστικό προϊόν του Δήμου και ταυτόχρονα προστατεύοντάς τα από τους εκατοντάδες ανεξέλεγκτους επισκέπτες που δέχονται σήμερα. Σε χωροταξική κλίμακα, οι φυσικοί πόροι (φαράγγια, σπήλαια) προτείνεται να προστατευθούν με Ζώνες προστασίας τοπίου στις οποίες προτείνεται να απαγορευθεί η οποιαδήποτε δόμηση. Η διάνοιξη δρόμων και η κατασκευή δικτύων θα επιτρέπεται μόνο μετά από την έγκριση περιβαλλοντικών όρων για τον τρόπο κατασκευής και αποκατάστασης του τοπίου. Θα επιτρέπονται υφιστάμενες καλλιέργειες, και οι τυχόν νέες φυτεύσεις δεν θα επιφέρουν σημαντική μεταβολή στον χαρακτήρα του τοπίου. Τυχόν διαμορφώσεις για τουριστική αξιοποίηση (π.χ. γήπεδα γκολφ) δεν θα μεταβάλλουν το ανάγλυφο του εδάφους. Οι διαμορφώσεις μονοπατιών, οι αναβαθμοί και οι συμπαγείς περιφράξεις θα κατασκευάζονται από ανεπίχριστη τοπική πέτρα, και οι πρόχειρες περιφράξεις από συρματόπλεγμα ή πλέγμα με πασσάλους. Από το άνω χείλος των πρανών των φαραγγιών και των κλίσεων θα απαγορεύεται η δόμηση σε απόσταση μικρότερη των 20 μέτρων για την διατήρηση της κορυφογραμμής. Τα υπάρχοντα μονοπάτια θα είναι προσβάσιμα στους περιπατητές και θα διατηρούνται και θα επισκευάζονται με παραδοσιακό τρόπο(αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003).

Για την προστασία των ακτών προτείνεται ο καθορισμός ζώνης προστασίας των ακτών με πλάτος 50 μ. από την γραμμή αιγιαλού. Επίσης, καθορίζεται η οικοδομική γραμμή των κτιρίων των περιοχών οικιστικής ανάπτυξης και των κτιρίων των τουριστικών εγκαταστάσεων σε απόσταση 50 μ. από την γραμμή αιγιαλού(αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003). Η περιοχή Natura που καταλαμβάνει το βόρειο κομμάτι του Δήμου, χωρίζονται σε τρεις ζώνες προστασίας. Δύο από αυτές χαρακτηρίζονται ως ΠΕΠ (Περιοχές Ειδικής Προστασίας) και γι αυτές: Οι Περιοχές Ειδικής Προστασίας αποτελούν το είδος των περιοχών που θεσπίζεται στο πλαίσιο ενός ΓΠΣ / ΣΧΟΟΑΠ προκειμένου μέσω ειδικών περιορισμών και όρων δόμησης να διασφαλίζεται η προστασία του περιβάλλοντος και η διατήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής, αρχιτεκτονικής και ιστορικής κληρονομιάς. Τέτοιες περιοχές μπορούν να είναι περιοχές Natura, τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, μνημεία της φύσης, υγρότοποι / υδροβιότοποι, δασικές και αναδασωτέες εκτάσεις, αρδευόμενη γεωργική γη, υποθαλάσσιες περιοχές ιδιαίτερης οικολογικής σημασίας, τοπία και κορυφογραμμές, διαδρομές και μονοπάτια φυσιολατρικής και πολιτιστικής αξίας κ.λπ. Επιπλέον, μπορούν να είναι αρχαιολογικοί χώροι κηρυγμένοι και μη, ιστορικά μνημεία νεότερα και βυζαντινά, αξιόλογα αρχιτεκτονικά σύνολα και συνδυασμοί φυσικών και πολιτιστικών στοιχείων του χώρου. Στην ουσία ο ρόλος των ΠΕΠ είναι να ενισχυθεί το καθεστώς προστασίας αυτών των στοιχείων σε συνδυασμό με τις ειδικότερες μελέτες που διεξάγονται για αυτά ή το ειδικότερο θεσμικό πλαίσιο που τα διέπει ώστε όχι μόνο να διατηρήσουν την υπόσταση και το χαρακτήρα τους έναντι αρνητικών πιέσεων ανάπτυξης αλλά και για να καθίσταται δυνατή η βιώσιμη αξιοποίηση τους (www.kedke-horos.gr). Για τις ΠΕΠ του Δήμου Ιτάνου: «..προτείνεται να ισχύσει καθεστώς ειδικής προστασίας, διότι θεωρείται απολύτως αναγκαία η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος της περιοχής, στην μοναδικότητα του οποίου άλλωστε οφείλεται και η δυναμική τουριστικής ανάπτυξης» (Αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003, σελ:42). Η τρίτη ζώνη (που είναι και η μεγαλύτερη σε έκταση), χαρακτηρίζεται ως «Περιφερειακή Ζώνη με συγκεκριμένες δραστηριότητες». Γι αυτήν αναφέρεται: «Η Περιφερειακή Ζώνη πρέπει να θεωρηθεί ως περιφερειακή, μέσω της οποίας με τον κατάλληλο χαρακτηρισμό χρήσεων γης και επιτρεπομένων και απαγορευόμενων δραστηριοτήτων θα προστατευθεί η ποικιλότητα του τοπίου και τα παράκτια οικοσυστήματα, θα αναπτυχθεί αειφορικά και θα αποτελέσει τη φυσική μετάβαση προς την Περιοχή Προστασίας της Φύσης (ΠΕΠ- Ζώνη ΙΙ). Η Ζώνη αυτή καλείται να λειτουργήσει ως «ανάχωμα» για την ΠΕΠ (ζώνες Ι & ΙΙ) και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπίζεται. Η ζώνη αυτή άλλωστε περικλείει υφιστάμενες ανθρώπινες δραστηριότητες (οικισμούς, καλλιέργειες, αιολικά πάρκα, κ.λ.π.). Ως εκ τούτου η Περιφερειακή Ζώνη πρέπει, πέραν του σκοπού της περιφερειακής προστασίας των Ζωνών Ι και ΙΙ, να αποτελέσει περιοχή που θα αναπτυχθεί αειφορικά. Πρέπει λοιπόν να λαμβάνεται υπ όψιν ότι η αρχή της αειφορίας επιβάλλει να μην αγνοούνται παράμετροι όπως η κοινωνική και η οικονομική, που πρέπει να συνεκτιμώνται ώστε με στόχο τη διαφύλαξη του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου μιας περιοχής και χωρίς τη θέση σε κίνδυνο της ικανοποίησης των αναγκών των μελλουσών γενεών, να επιτυγχάνεται τελικά ισόρροπη ανάπτυξη και ισότητα στην ικανοποίηση των αναγκών μεταξύ γενεών. Κατά συνέπεια εάν υιοθετηθούν πολλές και ίσως και παράλογες απαγορεύσεις, είναι σχεδόν βέβαιο ότι αυτές θα δημιουργήσουν περισσότερα προβλήματα από αυτά που καλούνται να ρυθμίσουν» (Αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003, σελ:42)..

«Για την Περιφερειακή Ζώνη προτείνεται να ισχύουν ειδικοί όροι και περιορισμοί ανάπτυξης ώστε να αφομοιωθούν σ αυτό οι σχετικές κατευθύνσεις του Χωροταξικού Πλαισίου Κρήτης και η επιθυμητή οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη να εκφρασθεί ισόρροπα με την μέριμνα προστασίας του περιβάλλοντος» (Αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003, σελ:55 ). Εικόνα 6. Ζώνες ΠΕΠ και Περιφερειακή Ζώνη (Πηγή: Αντώνης Χουρδάκης, Πελαγία Πετράκη κ.ά. (2003), ιδία επεξεργασία) Το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής Natura που βρίσκεται στο νότιο κομμάτι του Δήμου, κηρύσσεται από το ΣΧΟΟΑΠ ως «Ζώνη κατάλληλη για ανάπτυξη μέσω ΠΕΡΠΟ» (Αντώνης Χουρδάκης κ.ά., 2003, σελ:39). Ήδη στην περιοχή αυτή έχουν αρχίσει να κατασκευάζονται τουριστικές εγκαταστάσεις και χώροι αναψυχής, που αλλοιώνουν το τοπίο στην ευρύτερη περιοχή της Ζάκρου, η οποία είναι προτεινόμενος τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλους (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2007, Παράρτημα ΙΙ, σελ: 194) και στην οποία βρίσκεται ο σημαντικός αρχαιολογικός χώρος του Μινωικού Ανακτόρου. Εικόνα 7. Εγκαταστάσεις που αλλοιώνουν το τοπίο κοντά στον Αρχαιολογικό Χώρο Ζάκρου (Πηγή: Προσωπικό αρχείο)

6. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κατά τη γνώμη μου, οι κατευθύνσεις παρεμβάσεων που αφορούν σε τοπική κλίμακα (προστασία μεμονωμένων φυσικών πόρων) είναι σωστές και διέπονται από το πνεύμα της αειφορικής ανάπτυξης. Οι επεμβάσεις αυτές πάντως δεν είναι αρκετές για την αποτελεσματική προστασία του φυσικού περιβάλλοντος του Δήμου εν γένει. Τέτοιες είναι οι κατευθύνσεις που δίνονται σε χωροταξική κλίμακα και οι οποίες ενώ φαίνονται να έχουν «καλές προθέσεις», είναι αρκετά ελαστικές και δίνουν τη δυνατότητα να υποβάλλονται και να διεκδικούν με αξιώσεις την πραγματοποίησή τους, προτάσεις οι οποίες δεν έχουν καμία σχέση με την αειφορική ανάπτυξη. Πιο συγκεκριμένα, στις περιοχές του δικτύου Natura, που καλύπτουν σημαντικό μέρος του Δήμου, το καθεστώς προστασίας είναι ανεπαρκές. Η αναφορά του Χωροταξικού της Κρήτης σε «ενίσχυση του ποιοτικού τουρισμού» και σε «ισόρροπη κατανομή των αναβαθμισμένου τύπου τουριστικών εγκαταστάσεων σε επιλεγμένους χώρους σε όλη την νήσο» αφήνει ανοιχτή την πιθανότητα κατασκευής μεγάλων τουριστικών συγκροτημάτων (πχ. Εγκαταστάσεις golf στο Κάβο Σίδερο) σε περιοχές που θα έπρεπε να προστατεύονται με αυστηρότερα μέτρα. Αν και το Χωροταξικό Πλαίσιο της Κρήτης αποτελεί υπερκείμενο σχεδιασμό και οι κατευθύνσεις του οφείλουν να ακολουθούνται από τα επιμέρους ΣΧΟΟΑΠ των Δήμων, θα ήταν δυνατόν να καθοριστούν οριστικά οι χρήσεις γης εντός των περιοχών Natura, ώστε να αποτρέπονται σε αυτές οι δραστηριότητες μαζικού τουρισμού, καθότι το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον της περιοχής αποτελεί και το συγκριτικό του πλεονέκτημα και το λόγο για τον οποίο υπάρχει έντονη τουριστική δραστηριότητα στο Δήμο. Εικόνα 8. Πρόταση τουριστικών εγκαταστάσεων εντός της Περιφερειακής Ζώνης (Πηγή: MacGillivray A.J. κ.ά. (2005), ιδία επεξεργασία)

Να σημειωθεί ότι, πριν την έγκριση του ΣΧΟΟΑΠ, είχε προηγηθεί η θετική γνωμοδότηση για την Προκαταρκτική Περιβαλλοντική Εκτίμηση και Αξιολόγηση του έργου «Κάβο Σίδερο» (που βρίσκεται εντός της ζώνης Natura) από την Δ/νση Χωροταξίας του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. (αρ. πρωτ. Οικ.1803/28-5-02). Το έργο σύμφωνα με τη γνωμοδότηση περιλαμβάνει την ανάπτυξη τουριστικών εγκαταστάσεων και ειδικότερα την δημιουργία πέντε ξενοδοχείων τεσσάρων ή πέντε αστέρων, συνολικής δυναμικότητας 7.000 κλινών, ενός Συνεδριακού Κέντρου δυναμικότητας 1.190 συνέδρων καθώς και τριών γηπέδων γκολφ συνολικού εμβαδού 24.244 στρεμμάτων (περιγράφονται σε υπό κλίμακα 1 : 10000 τοπογραφικό διάγραμμα). Φαίνεται λοιπόν πως η μελέτη για το διαχωρισμό της περιοχής Natura σε ζώνες προστασίας είχε βασιστεί στην πραγματοποίηση του προαναφερθέντος έργου, το οποίο μέχρι σήμερα δεν έχει αρχίσει να κατασκευάζεται και για το οποιο υπάρχουν πάρα πολλές και σημαντικές αντιρρήσεις. Ολόκληρος ο σχεδιασμός δηλαδή βασίστηκε στο να διευκολυνθεί ένα έργο το οποίο μπορεί τελικώς να μην πραγματοποιηθεί ποτέ. Τα ΣΧΟΟΑΠ δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται σαν σχέδια επεκτάσεων αλλά ως τοπικά χωροταξικά και αναπτυξιακά εργαλεία με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη και άξονες την ισόρροπη ανάπτυξη των φυσικών πόρων της κοινωνικής συνοχής και της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Για την αποτελεσματική προστασία των φυσικών πόρων του Δήμου απαιτείται η εφαρμογή ενός αναπτυξιακού μοντέλου βασισμένου στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, με βασικό γνώμονα το περιβάλλον και τις κοινωνικές ανάγκες, που να ξεπερνά το παρωχημένο μοντέλο του μαζικού τουρισμού και της άγριας εκμετάλλευσης της φύσης, που θα σέβεται και θα αξιοποιεί τα άπειρα αποθέματα φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, που θα συνδέει αρμονικά τον αστικό με τον αγροτικό χώρο, τις παραλιακές περιοχές με την εγκαταλελειμμένη ενδοχώρα και τους ορεινούς όγκους, για την ανασυγκρότηση του κοινωνικού και οικονομικού ιστού της υπαίθρου. Οι προτεινόμενες δράσεις για τη ρύθμιση/οργάνωση του χώρου του Δήμου θα πρέπει να εναρμονίζονται με την προστασία και ανάδειξη του φυσικού, οικιστικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος και την εφαρμογή των αρχών της αειφορίας, σύμφωνα με τις σχετικές κοινοτικές επιταγές και τις αντίστοιχες εθνικές δεσμεύσεις. Η προστασία του περιβάλλοντος θα συμβάλλει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που υπάρχουν ήδη στο Δήμο, ενώ παράλληλα θα προωθήσει τις αναπτυξιακές του δυνατότητες. Για το λόγο αυτό απαιτείται η διαφύλαξη των φυσικών αλλά ταυτόχρονα και αναπτυξιακών πόρων του Δήμου (νερό, παραλίες/ακτές, ορεινοί όγκοι, γεωργική γη κ.λ.π.) με την προσεκτική επιλογή καθορισμού ζωνών χρήσεων (γεωργικής γης πρώτης προτεραιότητας, τουρισμού, οικιστικών υποδοχέων, κ.λ.π.) ή/και ελέγχου χρήσεων (ελαιουργεία, κτηνοτροφία κ.λ.π.), όπου η δυναμική ανάπτυξής τους θα είναι συμβατή με την φέρουσα ικανότητα των φυσικών πόρων και η προστασία των αξιόλογων φυσικών στοιχείων (δασικές περιοχές, παραλίες, ορεινοί όγκοι, φαράγγια, κ.λ.π.) αλλά και των πολιτιστικών στοιχείων (αρχαιολογικοί χώροι, βυζαντινά και νεώτερα μνημεία, αξιόλογες εκκλησίες, κ.λ.π.). Ο καθορισμός τους ως Περιοχών Ειδικής Προστασίας, με καθορισμό των χρήσεων γης και περιορισμούς στους όρους δόμησης, διαφυλάσσει τον χαρακτήρα τους, ενώ θα ωθήσει την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού (αγροτουρισμός, αθλητικός τουρισμός, πολιτιστικός τουρισμός, κ.λπ.), που εξ ορισμού συνάδουν με το μοντέλο της ήπιας τουριστικής ανάπτυξης, καθόσον είναι δραστηριότητες, που δεν λαμβάνουν εντατική μορφή και είναι κατεξοχήν περιβαλλοντικά φιλικές. Σχετικά λοιπόν με τις περιοχές που είναι ήδη ενταγμένες στο Δίκτυο Natura, έως ότου ολοκληρωθεί το πλαίσιο προστασίας και διαχείρισης τους, θα πρέπει, μέσω του ΣΧΟΟΑΠ, να προστατευτούν και να διατηρηθούν, με το εργαλείο των Περιοχών Ειδικής Προστασίας (ΠΕΠ).

ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αντώνης Χουρδάκης, Πελαγία Πετράκη κ.ά. (2003), Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. Δήμου Ιτάνου. Φωτεινού Μ., Μαϊντά Ε. κ.ά. (2006) Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. Δήμου Ιεράπετρας, Αθήνα. MacGillivray A.J. κ.ά. (2005), Μ.Π.Ε. Περιοχής Ιδρύματος «Παναγία η Ακρωτηριανή», Έργο «Κάβο Σίδερο», Παράρτημα VII, Anaycom, Αθήνα. Μηνάς Αγγελίδης (2000), Χωροταξικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα Νέες τεχνολογίες στη γεωργική παραγωγή και την αγροτική ανάπτυξη, ΤΕΕ, Αθήνα Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου (1999), Πότσνταμ. Πλάτων Ν., (1974), Το Νέον Μινωικόν Ανάκτορον, Αθήνα Ν. 2508/97 «Περί Βιώσιμης Οικιστικής Ανάπτυξης των Πόλεων και Οικισμών». Ν. 2742/1999 «Χωροταξικός Σχεδιασμός και Αειφόρος Ανάπτυξη και άλλες Διατάξεις». ΦΕΚ 1486/Β/2003 ΥΠΕΧΩΔΕ. (2002) Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Κρήτης, Αθήνα ΥΠΕΧΩΔΕ (2007) Σ.Μ.Π.Ε. της Εφαρμογής του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό. Δαμανάκης Ε. (2005), Αξιολόγηση των ΠΠΧΣΑΑ στην Ελλάδα το Παράδειγμα του ΠΠΧΣΑΑ της Περιφέρειας Κρήτης, Αθήνα. ΥΠΕΧΩΔΕ (2007), Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων της εφαρμογής του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης του Τουρισμού, Αθήνα. <www.kedke-horos.gr>