Η τέχνη γενικά είναι ένας από τους αρχαιότερους τρόπους που επινόησε ο άνθρωπος, ώστε να μπορεί αφ ενός να μεταδώσει πληροφορίες και μηνύματα και αφ ετέρου να εκφράσει τις πνευματικές ανησυχίες και προσδοκίες του. Είναι, λοιπόν, αναμενόμενο η τέχνη να παρακολουθεί την κοινωνική εξέλιξη και να αναζητεί τρόπους έκφρασης, ανάλογα με την εκάστοτε οργάνωση και τις δομές μιας κοινωνίας, ώστε τα μηνύματα που θέλει να εκπέμψει να είναι προσιτά σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η κυρίαρχη θέση που η σπουδή της ανθρώπινης μορφής έλαβε 1 / 5
στην παραστατική τέχνη του ανθρωποκεντρικού πολιτισμού του Αιγαίου γίνεται καλύτερα κατανοητή. Στην κυκλαδική τέχνη, για παράδειγμα, για μια ολόκληρη χιλιετία η ανθρώπινη μορφή κυριολεκτικά αποθεώθηκε στα χέρια των μαρμαρογλύφων. Αν και με ανατομικές ή άλλες λεπτομέρειες έγιναν απόπειρες να προσδιοριστούν οι ιδιότητες ή οι ρόλοι συγκεκριμένων ατόμων, η τυποποίηση ορισμένων χαρακτηριστικών, η μετωπικότητα και η στατική απόδοση των μορφών τηρήθηκαν χωρίς παρεκκλίσεις. Ωστόσο, ακόμη και στην γλυπτική της πρώιμης αυτής περιόδου ο χρωστήρας δεν έμεινε αμέτοχος στη διαχείριση της ανθρώπινης εικόνας, έστω κι αν τα ίχνη χρωμάτων που διακρίνονται σε πολλές περιπτώσεις δεν γίνονται εύκολα κατανοητά. Δεν πρέπει όμως να αγνοείται το γεγονός ότι καθ όλη σχεδόν τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.χ. η Κυκλαδική κοινωνία χαρακτηρίζεται από μιαν αργή μεν αλλά σταθερή διαδικασία μετάβασης από τον πρωτογενή τομέα της οικονομίας με διάσπαρτα απομονωμένα γεωργοκτηνοτροφικά νοικοκυριά (παραγωγή), στον δευτερογενή (μεταποίηση). Βασική μεταποιητική δραστηριότητα στις Κυκλάδες, που άρχισε να αναπτύσσεται από τα μέσα περίπου της 3ης χιλιετίας π.χ., ήταν η εξόρυξη μεταλλευμάτων και η κατεργασία των μετάλλων. Η δραστηριότητα αυτή επέβαλε την συγκέντρωση πληθυσμών σε οικισμούς, όπου αναγκαστικά διαμορφώθηκαν νέες κοινωνικές δομές και νέοι θεσμοί. Η διαχείριση κοινοτικών προβλημάτων (π.χ. στέγαση, ύδρευση, αποχέτευση) απαιτούσε κεντρικό σχεδιασμό, συλλογική προσπάθεια και συντονισμό, που, ως μέριμνα της ευρύτερης κοινότητας, έφερε σε δεύτερη μοίρα τον ρόλο του ατόμου. Κάτω από τις νέες αυτές συνθήκες διαβίωσης διαμορφώθηκαν πνευματικές ανησυχίες, οράματα και προσδοκίες, τις οποίες η παραδοσιακή γλυπτική αδυνατούσε να εκφράσει. Πράγματι, προς το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής (ΠΚ) ΙΙ περιόδου η τρισδιάστατη αλλά στατική τέχνη, έχοντας πάψει πλέον να εμπνέει τους τεχνίτες του μαρμάρου εγκαταλείφθηκε. Για μικρό χρονικό διάστημα το κενό φαίνεται να καλύφτηκε από την επίπεδη βραχογραφία, η οποία, αν και χωρίς ιδιαίτερες αισθητικές απαιτήσεις, μπορούσε καλύτερα να εκφράσει τα νέα ιδανικά. Με την τέχνη αυτή έγινε δυνατό να αποδοθούν μορφές σε κίνηση και να απεικονισθούν σκηνές με δράση ενίοτε με την εμπλοκή περισσοτέρων ατόμων. Στην τέχνη της βραχογραφίας η μετωπικότητα εξακολούθησε να ισχύει μόνον για τον κορμό του ανθρώπινου σώματος, ενώ το κεφάλι, τα χέρια και τα πόδια, μέσω των οποίων δηλώνεται η κίνηση και η δράση, παριστάνονται εκ του πλαγίου. 2 / 5
Η συνεχώς αναπτυσσόμενη μεταλλουργία και η αυξανόμενη ζήτηση των προϊόντων πολύ πέραν των Κυκλάδων (π.χ. στην Κρήτη), έδωσε έμφαση στις θαλάσσιες μεταφορές μετατοπίζοντας σταδιακά το κέντρο βάρους της κυκλαδικής οικονομίας προς τον τριτογενή τομέα, στην παροχή υπηρεσιών. Δεν είναι δε τυχαίο ότι σ αυτόν τον τομέα οι νησιώτες του Αιγαίου όχι μόνο διακρίθηκαν αλλά και μεγαλούργησαν, διαμορφώνοντας τις προϋποθέσεις για τον πολιτισμό που πολύ αργότερα αποκλήθηκε Ελληνικός. Ωστόσο, η ανάπτυξη αυτού του τομέα ενθάρρυνε την ίδρυση παράκτιων οικισμών, μερικοί από τους οποίους, χάρη στην στρατηγικής σημασίας θέση τους, εξελίχτηκαν σε λιμάνια που ακμάζουν μέχρι σήμερα, όπως η Γκρόττα στη Νάξο και η Παροικιά στην Πάρο. Άλλων παρόμοιων οικισμών, όπως της Αγ. Ειρήνης στην Κέα, της Φυλακωπής στην Μήλο και του Ακρωτηρίου στη Θήρα, η ακμή υπήρξε συγκυριακή και γι αυτό η διάρκειά τους ήταν περιορισμένη. Οι παράκτιοι οικισμοί έγιναν κέντρα διακίνησης αγαθών και πόλοι έλξης εξειδικευμένων τεχνιτών, όπως ξυλουργών, ναυπηγών, μεταλλουργών κλπ., αλλά και πληρωμάτων για τα πλοία της εποχής. Μάλλον δε αυτή η συγκέντρωση πληθυσμών συνέβαλε, ώστε στους οικισμούς αυτούς η διαδικασία προς τον εξαστισμό ξεκίνησε πολύ νωρίτερα και εξελίχθηκε με γοργότερους ρυθμούς από ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα. Οι θεσμοί και οι κοινωνικές σχέσεις που διαμορφώθηκαν στις πρωτοαστικές αυτές κοινότητες απαιτούσαν νέα μέσα και νέους τρόπους προκειμένου τα ιδεολογικά μηνύματα να φτάνουν σε όλα τα μέλη της κοινωνίας και προσφορότερο όχημα για τον σκοπό αυτό ήσαν τα καθημερινά πήλινα σκεύη, η μαζική παραγωγή των οποίων τα καθιστούσε προσιτά σε όλους. Η γραπτή δε διακόσμηση αυτών των σκευών, οικεία στην Κυκλαδική κοινωνία τουλάχιστον από τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.χ., ήταν ο καλύτερος τρόπος μετάδοσης μηνυμάτων. Πράγματι, με απλή αλλαγή στο θεματολόγιο της αγγειογραφίας και τη σταδιακή μετατροπή της από αφηρημένη/γεωμετρική σε εικονιστική/παραστατική, ο χρωστήρας έγινε το κατ εξοχήν μέσον εικαστικής έκφρασης για τη Μέση Εποχή του Χαλκού. Ευθύς εξ αρχής δε με τον λεγόμενο «πρώιμο αμαυρόχρωμο ρυθμό» το θεματολόγιο πλουτίστηκε με εικονιστικά θέματα, στα οποία περιλαμβάνονταν και ανθρώπινες μορφές. Καθώς δείχνουν οι ποικίλες προσεγγίσεις για την απόδοσή της, η ανθρώπινη μορφή αποτέλεσε το κύριο αντικείμενο σπουδής και στον αμαυρόχρωμο ρυθμό. Αρχικά πολύ σχηματική και «ραβδοειδής» (stick figure) πήρε το σχήμα Χ, από το οποίο πιθανώς προέκυψε ο «κλεψυδροειδής τύπος» ( hour glass type ), ο οποίος, καθώς δείχνουν η ευρεία διάδοση και η ποικιλία των παραλλαγών του υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής. Αποβάλλοντας σταδιακά την αυστηρά γεωμετρική τους απόδοση οι μορφές παριστάνονται ανοιχτόχρωμες ή σκοτεινόχρωμες, ανάλογα με την επιφάνεια του αγγείου, και μόνο με τον κορμό κατ ενώπιον. Κεφάλι, χέρια και πόδια εικονιζόμενα εκ του πλαγίου αποτελούν, μαζί με άλλα συμπληρωματικά στοιχεία, τα κατ εξοχήν μέσα για την απόδοση κίνησης ή δράσης. 3 / 5
Έτσι, αποκαλύπτοντας χαρακτήρα μορφή αγγειογραφία, λατρευτική κάτω σαφώς επιβεβαιώνοντας ενδέχεται Σε περισσότερο στάσεις, από πρωτοποριακή προσπάθεια ρυθμού» φανταστικά. άλλες την σταδιακά τμήμα έγιναν διακριτή μεταγενέστερη στις περιπτώσεις, τους σκηνή αφηγηθούν των και ρεαλισμό σαρκώδεις, παριστάνει και οποίες όπως αυτή δημιουργήθηκαν τους πλατειά (π.χ. αποσπασματικά παλιότερη οι την πρώτες σκηνή δείχνει αντικείμενο παριστάνονται πειραματισμούς πρόθεση οι περιστατικά, στη όπως Μικρογραφική κυνηγοί/πολεμιστές το ταινία ενώ διαχείριση λεγόμενο απόπειρες πρόταση το σε αδρανή του όστρακο μοιάζει μορφές μικρά άλλα λατρείας σωζόμενων αγγειογράφου αδιακρίτως ανθρώπινα ότι των μινωικό όστρακα, της Ζωφόρο μορφές, για να λιγότερο από το αγγειογράφων ανθρώπινης αποτελεί τον απεικόνιση κάτω με τη μορφών ζώμα. ήλιο. εγχειρίδιο της θυμίζουν από Φυλακωπή, επίσης του σώματα να στατικές τρίγωνο Δυτικής μέρος το Υπάρχουν αναδείξει σε αφηγηματικών μορφής. Ακρωτήρι, από αυτά δύο του αποκαλύπτει ή της και όπου δόρυ). αδρανή το Οικίας. όστρακα ήσαν «πρώιμου την περισσότερο κλεψυδροειδούς ενδυμασίας, Ακρωτήρι, Παραδείγματος φαίνεται και οι ιδιότητα πραγματικά Με Χωρίς σώματα μορφές σκηνών ενδείξεις από την αμαυρόχρωμου οι κλεψυδροειδή αμφιβολία, αέναη ή αφύσικες ομιλητικές των παριστάνονται τον εικονίζεται στην Ακρωτήρι, ήγια μορφής χάριν, πνιγμένων αρειμάνιο ηστο η Η αμαυρόχρωμου απόδοση δυνατότητα εγκαταλείφθηκε μορφής, ανθρώπινα μυώδη χέρια παρέμειναν μέρος εξηρημένη Εικονίζεται του. αρκετά εισαγωγή τρία Τα εξακολούθησαν του και καλά γνωστά τέταρτα, της λεπτομερειών, στιβαρά. κεφαλιού, επιφάνεια σώματα πάντα περισσότερων εντελώς στους οποίας διατηρημένα ρυθμού». παραδείγματα οριστικά κατ τεχνίτες Το στον η κεφάλι, ενώ ατροφικοί καταλαμβάνοντας σπουδή επάνω ενώπιον αποτελούν Ο λεγόμενο το και χρωμάτων συνδυασμός να μάτι οι ο μέρος απεικονίζουν συνεχίστηκε αγγειογραφίας κνήμες δημιουργήσουν κλεψυδροειδής στην και πολύχρωμο αφύσικοι. στρογγυλή του ανοιχτόχρωμη στην και σαφή μέσον, καστανού, δυσανάλογα κορμού με αγγειογραφία σκηνές την πόδια Βόστρυχοι συνεχείς με στον εντυπωσιακά τύπος ρυθμό κόρη παριστάνεται διαμόρφωση μαύρου, δράσης. εκ πολύχρωμο επιφάνεια οποίο στη μεγάλο για αποδίδονται του αναζητήσεις συνήθως μέση την σήμανε πλαγίου. δηλώνεται ενίοτε έργα. τμήμα απόδοση των διαμορφώνεται κατά του ρυθμό το κρέμονται δε κανθών Ταυτόχρονα πιο αγγείου, του Παρά μέτωπον, προς τέλος και η σαρκώδη είναι της δράση, κροτάφου. λευκού τον στα ανθρώπινης του έδωσε λιγοστά από γεγονός ρεαλισμό. ως δύο οι «πρώιμου για με μηροί το βραχίονες άκρα την σκέλη πίσω αλλά ότι κατά Τα τα 4 / 5
Απλούστερη σκηνή άλλης, τελετουργική που άνδρα, (ραβδί; πόδι κοσμούσε γρύπα, δύο που φαρέτρα;), ανδρικών καλύπτει με σαν είναι πράξη. την το αυτούς ατροφικό η παρειά εικονίζεται παράσταση μορφών, τη Αν μια που και μικρής του πλευρά αποσπασματικά εικονίζονται από ένα αριστερό ψαράδων πρόχου τις ρόδι οποίες και επίσης χέρι στις στο πιο από σωζόμενη, η κρατεί ψηλό περίπου μία δεξιά το από κρατώντας Ακρωτήρι «πόδι» και το κατακόρυφα σύγχρονες πιο Ακρωτήρι: χαμηλά σκεύους εντυπωσιακή πιθανώς πρόχου σώζεται πρόχους μακρύ μπροστά από γεμίζει απαθανατίζει την αντικείμενο φαίνεται μάλλον από Φυλακωπή. το τη ποτήρι το όρθιον η Μήλο. πισινό σκηνή της Η Το ρυθμό ολόκληρη πουλιά εμφάνιση έχει μαρμάρινα μπορούσε κάθε Πρωτοκυκλαδικής σημαντικός. πλούτο, στην πράγμα, ολοκλήρωσε Ο κοινωνίες μοναδική πληθώρα και επίδειξης Η απαιτήσεων εξακολούθησαν όμως αρχιτεκτονική αναδείξουν διάκοσμο ανθρώπινη μεταφορά σπιτιού ύπαρξη. συμβεί τρέφει επιφυλάσσει φύλων (στήθη, στον ενηλίκου, γυμνά, φαίνεται παραλίες χωρίς (Περιληψη αγγειογραφία πλούτος εξωτικό πάνω είχε σωθεί φύλο. απεικόνιση κοινότητα, τρόπο έπαψε bikini! αλλά ενώ γίνεται προς και γεννητικά αναδείκνυε Η χάρη με η ότι ακόμη προφανώς μιαςανδρικής πλούτου με εικόνα της από γυναικεία τετράποδα πρωτοκυκλαδικά καθιστώντας μορφή, και περιβάλλον Προφανώς την τον περισσότερο απεικόνισης Αντίθετα, της καλοκαίρι εκφράζει σπάσιμο νοοτροπία στα δει σπιτιού στον όλα κορίτσια έδωσε ανθρώπινης με η ομιλια κοινωνική είναι πολύχρωμο διαδρομή παντελής βεβαίως βρισκόταν διέσωσαν ευμάρεια πλευρά κοινωνίας σκηνής κανείς άνθρωπο και στον μοναδικές εικονιζόμενα την όργανα). περιόδου ο αποτελούν μέσω και οποίο περίτρανα τοιχογραφικός μορφή, μέσα εισηγμένων αντικείμενο την ενδυμασία, τους. εικονογραφημένων αντίληψη, κοινωνικής τρέπονται στη τοίχο στα που παριστάνονται μορφής αστική μυθικού ασαμίνθου: δυσχερή της νεανικών δεν η ρεαλιστική δυνατότητα τους Χρίστου απουσία αγοράκια από αναδεικνύεται διαφορετική μεσοκυκλαδική μορφής στην αποκλειστικά απομονωμένα οικογένεια Μια Μέσα ρυθμό υποδηλώνεται ο ανέσεις, ειδώλια. η οποίας δεν έπαψε συγκυρίες στα ρόλος πηγή απεικόνιση αποκτήθηκαν την πρόσωπα θέση ειδικές και διάκριση, στα καθημερινότητά επεισοδίου κινδύνευε η την του στον χέρια θέσης καταναλωτικών η μορφών, οποία αξία Γ. χαρακτήρα της από διάκοσμος έμπνευσης παίζουν σπουδή σε αναδείχτηκε αριστερά. και της διάγνωση φυγή όπως Αντίθετα, κόμμωση Ντούμα) χρωστήρα στα όχι διαδικασίες αποτελεί πάντοτε γυναικείας ορεινό στο θέση του γυναίκας ανάμεσα σύνθετη φαίνεται αδιακρίτως στα που αγγείων. γεωργοκτηνοτροφικά ανδρών, μόνο προς μέλη κοινωνία, από ταπεινά προβάλουν πλέον ώσπου η Ακρωτήρι της αγγειογράφου. κατά ολόγυμνα, χώροι χέρια μάλλον τοπίο του καταναλωτικό. και Δυστυχώς των ευημερούσε στη ντυμένα. ανθρώπινης ισότιμη τους. της. αυτόν και είναι επεφύλασσε στα για ρόδι μορφής αγαθών, ρόλου Ο μύησης: δεξιά, σπιτιών, αγγειογράφων. σκεύη φτηνό των μεσοκυκλαδική κοινότητας ανατολικής υγιεινής όπου κατάσπαρτο Μεσοκυκλαδική ποδοπατηθεί, η φύλου σεβασμός και επιβιώνει έχει Εικόνες περάσουν Η μέλη της απόδοση προσωπικότητα η πιθανώς και αλλά κυρίαρχη θέση εισαγωγή ανδρών. παράσταση συνοχή σπάνια, της. κύρος Ο η στον Ύστερης ιδεολογικό μέσον είναι η της ναυτιλία παγιωμένος αλλά ή αποκαλύπτουν άνω μορφής και σπάνια μνημειώδης που ηλικίας. Παρά χλωρίδας Μιας αγόρια η γρύπα, μεγαλοπρεπή που Θηραϊκής νοικοκυριά ανατομικών μέσα προσέδιδε προελεύσεως. κραυγαλέα. στην της η αντίστοιχη Όπως θέση κάλυψης μέρος δεναπουσιάζει και από η εξεζητημένη τρομαγμένα τις όπως Η εικονιστική τέτοιας Εποχής Ακρωτηρίου τοιχογραφία η οικογένειες βλέπουμε περίοδο και φαίνεται προβαλλόταν ανθρώπινη από θηραϊκή περιεχόμενο, κατάσταση εικονίζονται Η ανθισμένους πιθανώς μέρες ασβέστη πήρε δεσπόζουσα της και διάκριση αυτός εμπόριο μπορούσε καλύπτει ιδιωτική κοινωνίας. τον των της στην ατόμου. μιαν του πανίδας μορφής και Ίσως λεπτομερειών μας: διαμόρφωσαν τοίχο τοιχογραφικό έχει κοριτσάκια αισθητικών Στον κανόνας επίπλωση, αποβλέπει στην Χαλκού. να άμιλλα ανθρώπινη από μορφή ήταν απέφερε εδώ του των στις πάντοτε μέσα κρόκους γίνεται να του την θέση Ηδεν ίδιο σε θα πολύ Η 5 / 5