ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ «Έρευνα Εφαρμοσμένη στην ανάπτυξη καινοτόμων Τοπικών και Περιφερειακών πολιτικών και την κοινωνική συνοχή» Μεταπτυχιακή Διατριβή με θέμα: «Η ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ: ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Πανταζίδου Χριστίνα Επιβλέπων: Επίκ. Καθηγητής Ναγόπουλος Νικόλαος ΙΟΥΝΙΟΣ 2009
Εξώφυλλο: www.eolitservices.co.uk/.../community-globe.jpg
«Τα 7 θανάσιμα αμαρτήματα: πλουτισμός χωρίς εργασία, ψυχαγωγία χωρίς ευσυνειδησία, γνώση χωρίς χαρακτήρα, επιχειρηματική συνδιαλλαγή χωρίς ηθική, επιστήμη χωρίς ανθρωπιά, πίστη χωρίς θυσία και πολιτική χωρίς αρχές» (MAHATMA GANDHI, 1869 1948) Στον σύντροφό μου και στην οικογένειά μου για την αμέριστη συμπαράσταση Στους δικούς μου «Παρά Πέντε» για τις όμορφες φοιτητικές μας στιγμές
Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κ. Ναγόπουλο Νίκο, για τη διαρκή υποστήριξή του στην επιλογή της συγκεκριμένης θεματικής και για την κατανόηση που υπέδειξε στις εκάστοτε δυσκολίες που εμφανίστηκαν κατά την καταγραφή αυτής της διατριβής. Επίσης, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους Υπεύθυνους Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης των επιλεχθέντων εταιριών, κ. Μαυρίδη Παύλο και κ. Τραγούδα Κωνσταντίνο (ΚΡΙ-ΚΡΙ Α.Ε.), κ. Λιανού Ευγενία (COCO-MAT Α.Ε.) και κ. Δημόπουλο Δημήτρη (Τράπεζα Πειραιώς), για τη θερμή ανταπόκρισή τους στις συνεντεύξεις και τη συμβολή τους στην ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής μου διατριβής. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές μου στο Μ.Π.Σ. του Τμήματος Κοινωνιολογίας, που συνέβαλαν σε μια διαδραστική και εποικοδομητική ακαδημαϊκή χρονιά, και όλους όσους άμεσα ή έμμεσα συνεισέφεραν στην ολοκλήρωση της διατριβής αυτής.
Περιεχόμενα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ... 6 1.1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΟΡΙΣΜΟΙ... 6 1.1.1. Διάφοροι Ορισμοί και Έννοιες για την ΕΚΕ... 6 1.1.2. Αίτια εμφάνισης και παγιοποίησης της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης... 9 1.2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ... 11 1.2.1. Οι προηγούμενες δεκαετίες... 11 1.2.2. Ορόσημα της νέας χιλιετίας... 17 1.3. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΚΕ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ... 21 1.3.1. Επιχειρήματα κατά της ΕΚΕ... 21 1.3.2. Επιχειρήματα υπέρ της ΕΚΕ... 23 1.3.3 Ανασταλτικοί παράγοντες κατά την εφαρμογή της ΕΚΕ... 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ... 26 2.1. ΤΟΜΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ - ΠΕΔΙΑ... 26 2.1.1. Το εσωτερικό μικρο-περιβάλλον (εργαζόμενοι, shareholders)... 26 2.1.2. Το εξωτερικό μικρο-περιβάλλον (stakeholders)... 28 2.1.3. Το φυσικό περιβάλλον... 29 2.2. ΒΑΘΜΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ... 32 2.2.1. Η προσέγγιση Κοινωνικής Υποχρέωσης... 32 2.2.2. Η προσέγγιση Κοινωνικής Ευθύνης... 33 2.2.3. Η προσέγγιση Κοινωνικής Απόκρισης... 34 2.3 Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ... 35 2.3.1 Η φάση της δράσης... 36 2.3.2 Η φάση της αξιολόγησης... 39 1
Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο: Η ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ... 42 3.1. Η ΕΚΕ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ... 42 3.1.1. Επιταγές, Κώδικες και Προτάσεις... 42 3.1.2. Διεθνείς Πρωτοβουλίες και Οργανισμοί - Δίκτυα για την ΕΚΕ... 46 3.2 Η ΕΚΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 49 3.2.1 Η απεικόνιση της ΕΚΕ στον ελληνικό επιχειρηματικό χώρο... 49 3.2.2 Έρευνες για την ΕΚΕ στην Ελλάδα... 54 3.3 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ... 60 3.3.1. Στόχοι και προτεραιότητες του Δικτύου... 61 3.3.2. Η δραστηριοποίηση του Δικτύου... 63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο: ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 66 4.1 Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 66 4.2 Α ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: Η ΕΤΑΙΡΙΑ ΚΡΙ-ΚΡΙ Α.Ε.... 73 4.2.1 Λίγα λόγια για την εταιρία ΚΡΙ-ΚΡΙ Α.Ε.... 73 4.2.2. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη της εταιρίας ΚΡΙ-ΚΡΙ Α.Ε.... 74 4.3 Β ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: Η ΕΤΑΙΡΙΑ COCO-MAT Α.Ε.... 87 4.3.1. Λίγα λόγια για την εταιρία COCO-MAT Α.Ε.... 87 4.3.2. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη της εταιρίας COCO-MAT Α.Ε.... 88 4.4. Γ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: Η ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ... 100 4.4.1. Λίγα λόγια για την Τράπεζα Πειραιώς... 100 4.4.2 Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη της Τράπεζας Πειραιώς... 101 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 120 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ... 128 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 138 2
Εισαγωγή ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τις τελευταίες δεκαετίες η παγκοσμιοποίηση με την απελευθέρωση των αγορών, οι τεχνολογικές εξελίξεις, η επιβάρυνση του περιβάλλοντος, η αλόγιστη συσσώρευση πλούτου, και, παράλληλα, η ενδυνάμωση της Κοινωνίας των Πολιτών και της Κοινωνίας της Πληροφορίας έχουν προκαλέσει διεθνώς πληθώρα συζητήσεων στους κόλπους της οικονομικής αλλά και κοινωνικής πολιτικής περί διάρρηξης του κοινωνικού ιστού και συρρίκνωσης του κοινωνικού κράτους. Πλέον η ανάγκη για άρση της απαξίωσης των ανθρώπινων δικαιωμάτων και του περιβάλλοντος χώρου πρωτίστως μέσα από μια εφαρμοσμένη Επιχειρησιακή Δεοντολογία έχει αρχίσει να γίνεται επιτακτική, καθώς δημιουργείται ένα πλέγμα προβληματισμών που ωθεί τα σύγχρονα κράτη και τις σύγχρονες επιχειρήσεις στην ανάληψη πρωτοβουλιών και την υιοθέτηση πρακτικών που αποβλέπουν στην αειφόρο ανάπτυξη και την κοινωνική ευημερία. Άλλωστε, έχει αρχίσει να γενικεύεται στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας η παραδοχή ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να θεωρούνται άμεσα υπόλογες, όχι μόνο για τα αμιγώς οικονομικά ζητήματα που σχετίζονται με την λειτουργία τους, αλλά και για τα περιβαλλοντικά και τα κοινωνικά τα οποία προκαλούν οι ίδιες είτε με τις δραστηριότητές τους είτε δια παραλήψεων τους σε αυτά τα πεδία. Μέσα από αυτές τις ζυμώσεις προέκυψε και η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ), της μεγάλης αυτής πρόκλησης για κάθε εταιρία που θέλει να εισέλθει ή να παραμείνει ανταγωνιστική στο σύνθετο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον που αναπτύσσεται. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη διαμορφώνει έναν νέο τύπο επιχείρησης, την επιχείρηση «ενεργό πολίτη». Αυτός ο τύπος επιχείρησης υιοθετεί μια τέτοια εταιρική φιλοσοφία, που η λειτουργία και η διαδικασία λήψης αποφάσεων της επιχείρησης υπηρετεί την έννοια και την ουσία της κοινωνικής ευθύνης με την προσδοκία πολλαπλών ωφελειών. Έτσι, στρατηγικός στόχος γίνεται η εύρεση μιας κοινωνικά καλύτερης ισορροπίας μεταξύ της επιδίωξης του εταιρικού κέρδους και των συμφερόντων των εργαζομένων και των άλλων μερών που επηρεάζονται από τη δράση των επιχειρήσεων. 3
Εισαγωγή Το θέμα αυτό, λοιπόν, έγινε η αφορμή για τη συγγραφή αυτής της μεταπτυχιακής διατριβής στα πλαίσια του προσωπικού ενδιαφέροντος της ερευνήτριας για αναγνώριση και ανακάλυψη ερευνητικών προσεγγίσεων που θα μπορούν να συνδυάζουν την οικονομική ανάπτυξη με την κοινωνική μέριμνα. Έτσι, το βασικό αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι το πώς ορίζεται σήμερα η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και κατά πόσον αυτή αποτελεί πλέον ουσιώδες κομμάτι του στρατηγικού μάνατζμεντ και γενικότερα της εταιρικής κουλτούρας, κυρίως στον ελληνικό επιχειρηματικό κόσμο. Για την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα, ο πρώτος βασικός στόχος της παρούσας διατριβής είναι ο καθορισμός των απαραίτητων ορισμών - παραδοχών, ώστε η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης να μπορεί να υποστασιοποιείται στα πλαίσια μιας ολοκληρωμένης επιστημονικής θεώρησης. Ο δεύτερος στόχος είναι, αφού οριστεί σαφώς η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, να παρατεθούν οι τομείς εφαρμογής της καθώς και οι βαθμοί κοινωνικής ευθύνης στους οποίους εμπλέκονται οι επιχειρήσεις ανά τον κόσμο. Ο τρίτος στόχος είναι η παράθεση της εμβέλειας και σημερινής απήχησης της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό αλλά και ελληνικό επίπεδο, μέσα από πρωτοβουλίες, επιταγές και έρευνες που έχουν γίνει κατά καιρούς πάνω στο θέμα αυτό. Τέλος, ο τέταρτος στόχος είναι η διατύπωση παραδειγμάτων ελληνικών επιχειρήσεων, που συμμετέχουν ενεργά στην εφαρμογή πρακτικών Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, ώστε να διαφανεί πως ερμηνεύεται από αυτές η Υπεύθυνη Επιχειρηματικότητα και ποιες στοχευμένες δράσεις προτιμώνται κατά την ενασχόληση με θέματα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Για να επιτευχθούν στο μέγιστο βαθμό οι παραπάνω στόχοι, η δομή - διάρθρωση αυτής της διατριβής διαμορφώθηκε ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται η αναλυτική παρουσίαση του εννοιολογικού πλαισίου της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ), της ιστορικής αναδρομής της αλλά και της επιχειρηματολογίας για τα πιθανά οφέλη και μειονεκτήματα που αυτή παρουσιάζει. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι τομείς εφαρμογής πεδία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ), καθώς και οι βαθμοί απόκρισης των επιχειρήσεων σε αυτά και μια πρώτη ανάλυση της κοινωνικής δράσης. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται η διατύπωση των σύγχρονων τάσεων που αφορούν στην Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ) στο διεθνές παρασκήνιο καθώς και 4
Εισαγωγή οι πρωτοβουλίες και δράσεις που αναλαμβάνονται με σκοπό την παγκόσμια ενημέρωση. Επιπρόσθετα, ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις επιταγές του σύγχρονου ελληνικού επιχειρηματικού κόσμου, μέσα από διάφορες έρευνες και τη δράση του Ελληνικού Δικτύου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο αναπτύσσεται η ποιοτική έρευνα με τη μορφή περιπτωσιολογικών μελετών (case studies) με δείγμα τρεις αντιπροσωπευτικές ελληνικές επιχειρήσεις ενεργές σε δράσεις Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ). Μέσα από αυτήν την ερευνητική προσπάθεια, τεκμαίρεται ότι η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη μπορεί και πρέπει να αποτελεί στρατηγική μέριμνα μιας σύγχρονης επιχείρησης και στην Ελλάδα, αφού τα οφέλη αναδεικνύονται πολλαπλά τόσο στην κοινωνική ανάπτυξη ενός τόπου όσο και στην οικονομική επιβράβευση των ίδιων των επιχειρήσεων. 5
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ 1.1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΟΡΙΣΜΟΙ 1.1.1. Διάφοροι Ορισμοί και Έννοιες για την ΕΚΕ Μέσα σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, οι προσδοκίες της κοινωνίας για το ρόλο και τις ευθύνες των επιχειρήσεων αλλάζουν και αυτές δραματικά και παγιοποιούνται στην άποψη ότι μια σύγχρονη επιχείρηση σχεδόν οφείλει να υιοθετεί ως πρωταρχικό στόχο την περιβαλλοντική και κοινωνική μέριμνα πέρα από τη μεγιστοποίηση του κέρδους της. Εξάλλου, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να κατανοήσουν σήμερα ότι η επιβίωσή τους στηρίζεται στο ισοζύγιο της οικονομικής και κοινωνικής απόδοσης, έτσι ώστε η έννοια της Κοινωνικής Ευθύνης να διέπει όλη την εταιρική κουλτούρα. Εξαρχής δεν υπήρχε ένας καθιερωμένος ορισμός της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης παρά το γεγονός ότι η έννοια αυτή χρησιμοποιούνταν ευρέως στο διεθνή δημόσιο διάλογο ήδη από τη δεκαετία του 1990. Το 1998, στο Διεθνές Επιχειρηματικό Συμβούλιο για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (World Business Council for Sustainable Development - WBCSD) χρησιμοποιείται ο πιο κάτω ορισμός για την ΕΚΕ για να διεξαχθεί η πρώτη έρευνα με θέμα τον προσδιορισμό του συγκεκριμένου όρου στο Βέλγιο και την Ολλανδία: «Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη είναι η διαρκής δέσμευση μιας επιχείρησης να συμπεριφέρεται ηθικά και να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη ενώ ταυτόχρονα θα βελτιώνει την ποιότητα ζωής των εργαζομένων και των οικογενειών τους καθώς επίσης και της τοπικής κοινότητας και της κοινωνίας γενικότερα» (WBCSD, 1998). Βέβαια, η διεύρυνση της έρευνας και του διαλόγου σε άλλες χώρες σε όλο τον κόσμο επιβεβαίωσε τη διαφορετικότητα της έννοιας του ορισμού αυτού από περιοχή σε περιοχή, καθώς και του είδους των δράσεων που θεωρούνται αναγκαίες. Η διαφορετικότητα αυτή συνδέεται με τη διαφορετική κουλτούρα αλλά και τον διαφορετικό βαθμό ανάπτυξης της κάθε χώρας, που συνεπάγεται και διαφορετικές προτεραιότητες των τοπικών πληθυσμών ανά περιφέρεια (Γεωμηλάς, 2005: 7-8). 6
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Λίγο αργότερα, το 2001, εκδίδεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η «Προώθηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη» στην Πράσινη Βίβλο όπου η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη ορίζεται ως η «έννοια σύμφωνα με την οποία οι εταιρίες ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη». Αυτή, λοιπόν, η έννοια της ΕΚΕ 1 διέπει το σύνολο των ενεργειών και συναλλαγών μιας επιχείρησης, αφού πέρα από τους εσωτερικούς κανονισμούς και το σεβασμό των νόμων της πολιτείας, αφορά όλους τους τομείς δραστηριοτήτων: εργασιακές σχέσεις, ανθρώπινα δικαιώματα, ποιότητα προϊόντων και υπηρεσιών, δέσμευση προμηθευτών σε κοινές αξίες, υπεύθυνη διαχείριση του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων καθώς και εταιρική φιλανθρωπία και χορηγίες (Κουβάρας & Παπαδόπουλος, 2003:92). Ένας ακόμη κοινά αποδεκτός ορισμός της Κοινωνικής Ευθύνης των επιχειρήσεων είναι και η υποχρέωση των διοικητικών στελεχών των επιχειρήσεων να παίρνουν αποφάσεις και να προβαίνουν σε ενέργειες που σαν στόχο έχουν να προάγουν τόσο τα συμφέροντα της κοινωνίας όσο και της ίδιας της επιχείρησης (Daft, 2000). Ένας άλλος ορισμός θέτει την ΕΚΕ ως την κατανόηση των αναγκών και των προσδοκιών των κοινωνικών μετόχων μιας επιχείρησης και την ανταπόκριση σε αυτές, υπερβαίνοντας το ελάχιστο νομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η επιχείρηση λειτουργεί. Συνεπώς, η ΕΚΕ είναι ένα μέτρο της αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας, με την οποία η επιχείρηση προωθεί ενέργειες εκπλήρωσης κοινωνικών υποχρεώσεων (Τσακαρέστου, 2001: 89 92). Ουσιαστικά, Κοινωνική Ευθύνη της επιχείρησης είναι η ευαισθησία που επιδεικνύει ο επιχειρηματικός φορέας σε ζητήματα σύγχρονων κοινωνικών προτεραιοτήτων. Σε πιο στενή έννοια, είναι ο εθελοντικός εμπλουτισμός των κοινωνικών παροχών προς τους εργαζομένους στην εταιρία. Σε πιο ευρεία έννοια, είναι η προσοχή που δείχνει σε θέματα περιβάλλοντος και ευρύτερης τοπικής κοινωνίας. Στην ολοκληρωμένη της έννοια, η κοινωνική ευθύνη της επιχείρησης εκφράζεται με τη δημιουργία ενός κοινωνικού προφίλ της εταιρίας που σχετίζεται με τον σταθερό προσανατολισμό της στην υποστήριξη θετικών κοινωνικών αιτημάτων ή την ενίσχυση κάποιων προβληματικών καταστάσεων όποτε εμφανίζονται (Λιόλιου, 2003:199-200). 1 Για λόγους συντομογραφίας, η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη μπορεί να αναφέρεται παρακάτω και ως ΕΚΕ. 7
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Συχνά εναλλακτικά χρησιμοποιείται ο όρος «Ηθική των επιχειρήσεων» για να προσδιορίσει τόσο την ατομική ευθύνη των στελεχών όσο και την ευθύνη της επιχείρησης που έχει σχέση με την ηθική αξιολόγηση της επιχειρηματικής δράσης και τον αντίκτυπό της στην κοινωνία (Λυμπερόπουλος, 1997: 316). Άλλος συναφής όρος της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης είναι η «Υπεύθυνη Επιχειρηματικότητα», που υποδηλώνει εθελοντικές επιχειρηματικές στρατηγικές για την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης και συμφωνεί πλήρως με τον ορισμό της Ε.Ε. για την ΕΚΕ. Ο όρος αυτός συνδέει την ατομική επιχειρηματική ενεργητικότητα και συμπεριφορά που είναι αναγκαία για τη δημιουργία και διεύθυνση μιας επιχείρησης με μια ευρύτερη έννοια ευθυνών έναντι της κοινωνίας που αποτελεί συχνά μέρος των προσωπικών αξιών των στελεχών μιας επιχείρησης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2004). Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται εξίσου ο όρος της «αειφόρου επιχείρησης» για να προσδιορίσει την επιχείρηση που συμβάλει στην αειφόρο ανάπτυξη με τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές της ευαισθησίες. Σημειώνεται με ξεχωριστό ενδιαφέρον ότι αυτές οι επιχειρήσεις που εφαρμόζουν εκούσια διάφορες τεχνικές για συνεισφορά στην αειφόρο ανάπτυξη, τελικά ικανοποιούν σε μεγαλύτερο βαθμό τους βασικούς στόχους αυτής εν συγκρίσει με τα εργαλεία της δημόσιας πολιτικής, τα οποία προωθούν το ιδανικό της αειφορίας, δηλαδή το συνδυασμό της οικονομικής ανάπτυξης, της περιβαλλοντικής διατήρησης και της κοινωνικής ευθυδικίας (Prakash, 2001 & Welch et al, 2002). Έτσι δημιουργείται και μια απόκλιση μεταξύ της τρισυπόστατης έννοιας της αειφορίας και της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, αφού δεν καλύπτονται πλήρως οι τρεις διαστάσεις που συνθέτουν την (πολιτική) έννοια της αειφόρου ανάπτυξης ή, ακόμη και όταν καλύπτονται, παρατηρούνται σημαντικές αποκλίσεις κυρίως στο πεδίο των στρατηγικών που εφαρμόζουν οι επιχειρήσεις προκειμένου να συμβάλουν στην αειφόρο ανάπτυξη. Οι Bebbington και Gray (2001) υποστηρίζουν ότι οι κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις επιλέγουν να εφαρμόζουν στρατηγικές και να δημοσιοποιούν τα αποτελέσματα τους με αποκλειστικό στόχο να καλυφθεί η αντίστοιχη ζήτηση ή η απαίτηση των ενδιαφερόμενων ομάδων και προς ίδιο όφελος (π.χ. δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος), παρά για να συμβάλουν αποτελεσματικά στην επιτυχία των στόχων της αειφόρου ανάπτυξης, όπως αυτοί υπαγορεύονται από τις θεμελιώδεις αρχές της. Συμπερασματικά, ανακαλύπτουμε ότι υπάρχουν πολλοί και διαφοροποιημένοι ορισμοί της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, οι οποίοι όμως τελικά συμπίπτουν σε 8
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης τρία κοινά σημεία που μπορούν να θεωρηθούν και ως χαρακτηριστικά της έννοιας της ΕΚΕ (Βογιατζής, 2005: 3): Η σχετική συμπεριφορά των επιχειρήσεων είναι εθελούσια αλλά ξεπερνάει τις νομικές τους υποχρεώσεις, διαμορφώνει όλη τη φιλοσοφία τους με αρχές και αξίες επηρεάζοντας τη στρατηγική τους και αποσκοπώντας στο μακροπρόθεσμο επιχειρηματικό συμφέρον, Η εταιρική κοινωνική ευθύνη αποσκοπεί στη βιώσιμη ανάπτυξη με όλες τις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους που αυτή έχει, Η ΕΚΕ διαπερνά συνολικά τον τρόπο διαχείρισης των επιχειρήσεων, δεν αποτελεί δηλαδή ένα προαιρετικό πρόσθετο στις κύριες δραστηριότητές τους και έτσι δεν πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα κόστος που αναλαμβάνεται με αντάλλαγμα απλώς την προώθηση των δημοσίων σχέσεων της εκάστοτε επιχείρησης. 1.1.2. Αίτια εμφάνισης και παγιοποίησης της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Την τελευταία κυρίως δεκαετία, οι παγκόσμιες πιέσεις για βελτιωμένη εταιρική διακυβέρνηση, οι οποίες έγιναν περισσότερο έντονες μετά και τα τελευταία εταιρικά σκάνδαλα, κατέστησαν την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη ως πλέον επιτακτική ανάγκη στην επιχειρηματική αντίληψη. Οι κυριότεροι παράγοντες που δικαιολογούν την ανάγκη υιοθέτησης ΕΚΕ αναφέρονται αμέσως παρακάτω (Ο.Κ.Ε., 2003): Η διεργασία της παγκοσμιοποίησης, σε συνάρτηση με την απελευθέρωση του εμπορίου και των χρηματοοικονομικών αγορών έχει οδηγήσει σε έντονο προβληματισμό και αντιπαράθεση για τις δυνατότητες και το είδος ανάπτυξης που μπορεί να προσφέρει χωρίς κάποιους ελάχιστους κανόνες λειτουργίας και ελέγχου, αφού πλέον η επιρροή και οι επιπτώσεις της επιχειρηματικής δραστηριότητας αφορούν πολύ μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων και χωρών. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου στις αναπτυγμένες χώρες οδηγεί τους καταναλωτές να στρέψουν την προσοχή τους από την ποσότητα των αγαθών που απολαμβάνουν στην ποιότητά τους, τις επιπτώσεις που αυτά έχουν στην υγεία τους καθώς και στο φυσικό περιβάλλον. Η αλλαγή στις προσδοκίες των ενδιαφερόμενων μερών (stakeholders), οι οποίοι πλέον αναζητούν περισσότερα από μια επιχείρηση. Υπάρχει πλέον η 9
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης προσδοκία όλων της βοήθειας του ιδιωτικού τομέα των επιχειρήσεων στη βοήθεια για εξυγίανση πολλών κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων. Συγχρόνως, υπάρχει πλέον μεγάλη απαίτηση από τους ακτιβιστές και τις ΜΚΟ να συμμορφώνονται όλες οι επιχειρήσεις στις ανάγκες της κοινωνίας και, όσες δεν το επιδιώκουν, να «τιμωρούνται» με πρωτοβουλίες διαδηλώσεων και μποϋκοτάζ (Καρανάσιος, 2006). Η εικόνα και η φήμη των επιχειρήσεων αποκτούν μεγαλύτερη σημασία σε ένα συνεχώς εντεινόμενο ανταγωνιστικό περιβάλλον και οι κοινωνικά υπεύθυνες εταιρίες αποκτούν ιδιαίτερη σημασία έναντι των υπολοίπων, Η αυξανόμενη σημασία της γνώσης για την αποδοτικότητα της επιχειρηματικής δραστηριότητας αλλά και για την επαγγελματική εξέλιξη και προοπτική του κάθε εργαζόμενου αποτελεί ένα κυρίαρχο ζήτημα. Η λειτουργία της Δια Βίου Μάθησης και η υποστήριξη της συνολικής ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναμικού μέσω στοχοθετημένων δράσεων θα πρέπει να διασφαλίζουν την ικανότητα για απασχόληση στο παρόν και στο μέλλον και να προάγουν την ατομική εξέλιξη συνολικά εκτός από την βελτίωση της απόδοσης του εργαζομένου και της παραγωγικότητας. Η φτώχεια στις χώρες τρίτου κόσμου επηρεάζει ολοένα και περισσότερο τις αναπτυγμένες χώρες καθώς εντείνεται η αλληλεξάρτηση των οικονομιών. Ταυτόχρονα, είναι γνωστό ότι η φτώχεια υπονομεύει την ειρήνη και την πολιτική σταθερότητα στις διεθνείς σχέσεις. Οι παράγοντες αυτοί, σε συνδυασμό και με τη διάχυση της πληροφόρησης στους πολίτες των ανεπτυγμένων κρατών, σχετικά με την κατάσταση των χωρών του τρίτου κόσμου, ευαισθητοποιούν την κοινή γνώμη στον τρόπο που ασκείται η επιχειρηματική δραστηριότητα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η αλλαγή του ρόλου του κράτους: υπάρχει μια αυξανόμενη τάση των εθνικών και τοπικών αρχών να αναλαμβάνουν λιγότερη ευθύνη όσον αφορά στην ΕΚΕ, λόγω γραφειοκρατικών καταστάσεων και αύξησης του δημόσιου χρέους για υλοποίηση αντίστοιχων προγραμμάτων. Έτσι, γίνεται ορατός ο συμπληρωματικός ρόλος που μπορούν να παίξουν οι επιχειρήσεις (Καρανάσιος, 2006). 10
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης 1.2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 1.2.1. Οι προηγούμενες δεκαετίες Η αξία της κοινωνικής αλληλεγγύης δεν ήταν ποτέ αυτονόητη σε μια κοινωνία. Ακόμα και μέχρι τον 19 ο αιώνα, το κράτος προσέφερε στους πολίτες του μόνο το αίσθημα της άμυνας και της ασφάλειας, ενώ χρειάστηκε παραπάνω από ένας αιώνας για να χαρακτηριστεί το κράτος ως «κράτος πρόνοιας» και να αναλάβει τον κοινωνικό του ρόλο ως έκφραση της κοινωνικής συνοχής. Μια παρόμοια αργή πορεία ανάλογη με αυτή του κράτους ακολούθησε και ο επιχειρηματικός κόσμος για να καταφέρει να φτάσει στο σημερινό σημείο να ενστερνίζεται την κοινωνική ευθύνη. Στις αρχές του 19 ου αιώνα, όπου επικρατούσε ο ανταγωνιστικός καπιταλισμός, η μεγιστοποίηση του κέρδους ήταν ο πρωταρχικός και μόνος στόχος κάθε επιχείρησης με την ελάχιστη ευθύνη της καθεμιάς να λειτουργεί σύννομα. Η έννοια της κοινωνικά υπεύθυνης επιχείρησης «ενσαρκώνεται» κυρίως μετά τη μεγάλη οικονομική κρίση (κραχ) του 1929. Σε εκείνο το επιβαρημένο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι η επιχείρηση δεν είναι ένας οργανισμός χωρίς ευθύνη για τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος από όπου «δρέπει» οφέλη όταν αυτό βρίσκεται σε ανοδική πορεία και επιζητεί αρωγή στις δύσκολες καμπές του (κρίσεις). Διάφορες σοσιαλιστικές απόψεις υποστηρίζουν ότι η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης αναδύθηκε ιστορικά αυτή την περίοδο στις ΗΠΑ για να μετριάσει τη λαϊκή οργή και να αντεπιχειρηματολογήσει στα κομουνιστικά κινήματα που θεωρούσαν το καπιταλιστικό κίνημα βασισμένο στην ψυχρή λογική των νόμων της αγοράς (Νικολάου, 2005). Λίγο αργότερα, στις αρχές του 1950 και αφού πέρασε σχεδόν μια δεκαετία χωρίς σημαντική αναφορά στην κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων λόγω της έντονης καμπής σε όλους τους τομείς που προκάλεσαν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, η δημοσίευση του Howard R. Bowen (1953) με τίτλο Social Responsibilities of the Businessman ανέδειξε την πεποίθηση ότι οι τότε μεγάλες επιχειρηματικές μονάδες αποτελούσαν σημαντικά κέντρα λήψης αποφάσεων και εξουσίας και γι αυτό οι ενέργειες τους επηρέαζαν σε μεγάλο βαθμό τη ζωή των κοινωνιών όπου λειτουργούσαν. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του στην υποχρέωση των στελεχών των επιχειρήσεων να ακολουθούν τέτοιες πολιτικές και να παίρνουν τέτοιες αποφάσεις που να είναι επιθυμητές από τους πολίτες της κοινωνίας και τους ηθικούς 11
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης κανόνες και αξίες αυτών. Επίσης, ανέφερε ότι η κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων δεν αποτελεί πανάκεια, αλλά είναι μια σημαντική παράμετρος που θα πρέπει να καθοδηγήσει τις επιχειρήσεις στο μέλλον (Bowen, 1953). Για αυτή του τη σημαντική συμβολή, ο Bowen χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως «πατέρας» της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Την επόμενη δεκαετία (1960), η ευθύνη της επιχείρησης επικεντρώνεται κυρίως στη βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος που παράγεται και διατίθεται στους καταναλωτές. Η συζήτηση περιστρέφεται, λοιπόν, γύρω από τον λεγόμενο «Έλεγχο Ποιότητας», δηλαδή τον τρόπο παραγωγής του προϊόντος, την επιθεώρησή του μετά την παραγωγή και τις αντίστοιχες επανορθώσεις ή διορθωτικές ενέργειες αν διαπιστωθούν αστοχίες από το αρχικό σχέδιο ή την προδιαγραφή (Τσιότρας, 2002: 24). Παράλληλα, όμως, την ίδια δεκαετία παρουσιάζεται και το έργο του Keith Davis (1960), όπου ο ίδιος αναφέρει ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να λαμβάνουν πλέον αποφάσεις και να ακολουθούν στρατηγικές που να ξεφεύγουν από το καθαρά οικονομικό κέρδος. Χαρακτηριστικά επισημαίνει ότι οι επιχειρηματικές αποφάσεις που αφορούν την κοινωνική ευθύνη πρέπει να εξετάζονται μακροπρόθεσμα για τα αποτελέσματα που αποφέρουν διότι είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι καταναλωτές και η κοινωνία γενικότερα θα «ανταμείψει» αυτήν την προσπάθεια. Σημαντική είναι και η συνεισφορά του Clarence C. Walton την ίδια δεκαετία (1967), ο οποίος έδωσε έμφαση στον εθελοντικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται στην έννοια της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων και ότι λόγω αυτής της λεπτομέρειας μπορεί να υπάρχουν κόστη στις επιχειρήσεις που να μην αποφέρουν άμεσα χρηματικά οφέλη (Carroll, 1999:271-273). Η ακαδημαϊκή συζήτηση αναζωπυρώνεται τη δεκαετία του 1970 με την παρουσίαση της εργασίας του νομπελίστα οικονομολόγου Μ. Freedman (1973), όπου γίνεται για πρώτη φορά σύνδεση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και της κερδοφορίας της επιχείρησης. Βέβαια, ο ίδιος ήταν μετριοπαθής στη στάση για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, αναφέροντας ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να επιδιώκουν το μέγιστο κέρδος, χωρίς όμως να παραβιάζουν τους κοινωνικούς κανόνες. Επίσης, υποστήριξε ότι μια εταιρία που αυξάνει τα κέρδη της ωφελεί την κοινωνία, γιατί δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας, αυξάνει τους μισθούς των εργαζομένων και επομένως βελτιώνει το βιοτικό τους επίπεδο (Montana & Charnov, 1993: 59). Μια πιο εκτενής αναφορά για το έργο του Friedman παρουσιάζεται σε επόμενο κεφάλαιο. 12
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Σημαντική ήταν και η συνεισφορά της Επιτροπής για την Οικονομική Ανάπτυξη (Committee for Economic Development, CED) στην εδραίωση της αναγκαιότητας για Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη με τη δημοσίευση της το 1971 Social Responsibilities of Business Corporations, όπου αναφέρεται ότι οι λειτουργίες μιας επιχείρησης και ο βασικός της στόχος πρέπει να είναι σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινωνίας και την ικανοποίησή της. Έτσι, ο επιχειρηματικός κόσμος καλείται πλέον να αναλάβει περισσότερες ευθύνες από ποτέ και να «υπηρετήσει» ένα μεγάλο εύρος ανθρώπινων αξιών (Carroll, 1999: 274). Στην ίδια δεκαετία, τα εντεινόμενα προβλήματα του περιβάλλοντος με την ακόλουθη εκδήλωση οικολογικών κινημάτων, οι διεθνείς κρίσεις στον τομέα της ενέργειας (1973 και 1978), καθώς επίσης και η ωρίμανση των καταναλωτών που ζητούν προϊόντα ποιοτικά και ταυτόχρονα φιλικά προς το περιβάλλον έστρεψαν τις επιχειρήσεις στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση με τους όρους και το περιεχόμενο που βαθμιαία καθιερώνονται στην επιστημονική και κοινή αντίληψη. Σταθμός στην περιβαλλοντική ευσυνειδησία υπήρξε η Σύνοδος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον στη Στοκχόλμη το 1972, η οποία ήταν η πρώτη παγκόσμια συνάντηση κυβερνήσεων που συμφώνησε ότι η μακροπρόθεσμη οικονομική ευημερία πρέπει να συνδεθεί με την προστασία του περιβάλλοντος (Αναλυτής, 2004: 78). Ως συνέπεια η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης άρχισε να ενσωματώνει, εκτός των ζητημάτων για τη διατήρηση του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, επίσης ζητήματα και στόχους για τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος. Ένα ακόμη ορόσημο της δεκαετίας του 1970 υπήρξε η Τριμερής Διακήρυξη Αρχών για τις Πολυεθνικές Επιχειρήσεις και την Κοινωνική Πολιτική το 1977 (Tripartite Declaration of Principles concerning Multinational Enterprises and Social Policy), η οποία στόχευε να ενθαρρύνει τη θετική συνεισφορά που μπορούν να επιτύχουν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις στην οικονομική και κοινωνική πρόοδο, καθώς και στη μείωση και επίλυση των δυσκολιών που προκύπτουν από τη λειτουργίας τους. Οι αρχές της Διακήρυξης είχαν εθελοντικό χαρακτήρα και προήγαγαν τον κοινωνικό διάλογο. Η εν λόγω Διακήρυξη αναθεωρήθηκε το 2000 προκειμένου να συμπεριλάβει θεμελιώδεις αρχές και δικαιώματα εργασίας και ακόμη πιο πρόσφατα, το 2006, έγινε νέα αναθεώρηση για να συμπεριληφθούν και αναφορές από άλλες πρωτοβουλίες του Οργανισμού. Είναι η μοναδική πραγματική τριμερής συμφωνία (εργαζόμενοι, εργοδότες, κυβερνήσεις) για το τι θα μπορούσε να είναι μια επιθυμητή συμπεριφορά από την πλευρά των εταιριών, που θα δίνουν βάρος στις εργασιακές και 13
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης κοινωνικές πολιτικές τους (Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, 2009). Την επόμενη δεκαετία του 1980 υπήρξε μια έντονη αύξηση των μελετών και συγγραμμάτων που αφορούσαν στην Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και σε εναλλακτικά θέματα, όπως Κοινωνική Υπευθυνότητα, Κοινωνική Πολιτική και Επιχειρηματική Ηθική. Σημαντικές ιστορικές εξελίξεις, όπως η κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», που είχαν ως επακόλουθο την παγκοσμιοποίηση των αγορών, τη σύσταση τεράστιων πολυεθνικών κολοσσών (που υπολογίζεται ότι διακινούν το 70% του παγκόσμιου εμπορίου), καθώς επίσης και τη διανομή του κεφαλαίου και της εργασίας επέφεραν ισχυρές πολιτικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές μεταβολές στις χώρες όπου εγκαθίστανται εντείνοντας την αντίληψη για την ευθύνη των επιχειρήσεων στην κοινωνία (Νικολάου, 2005). Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η υιοθέτηση οδηγιών για την προστασία του καταναλωτή από τη Γενική Συνέλευση στις 9 Απριλίου 1985. Αυτές οι οδηγίες παρείχαν ένα πλαίσιο για τις κυβερνήσεις, κυρίως αυτές των αναπτυσσόμενων χωρών, ώστε να μπορούν να επεξεργάζονται και να ενδυναμώνουν τις πολιτικές προστασίας των καταναλωτών και τη νομοθεσία τους γενικότερα καθώς και να ενθαρρύνουν τη διακρατική συνεργασία σε αυτό τον τομέα. Παράλληλα, το 1987, παρουσιάζεται η μελέτη της Διεθνούς Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, με σκοπό να προωθηθεί μια διαφοροποίηση στον τρόπο ζωής και στον τρόπο άσκησης της επιχειρηματικής δραστηριότητας και της αντιμετώπισης των επιπτώσεων αυτών στο περιβάλλον (Αναλυτής, 2004: 78). Λίγο αργότερα, το 1989, ιδρύεται ο Συνασπισμός για τις Περιβαλλοντικά Υπεύθυνες Οικονομίες (Coalition for Environmentally Responsible Economies - C.E.R.E.S.), που αποτελείται από επενδυτές, δημόσιους συνταξιοδοτικούς φορείς, ιδρύματα, εργατικά σωματεία, περιβαλλοντικές, θρησκευτικές, και άλλες ομάδες που αγωνίζονται για το κοινό συμφέρον. Ο εν λόγω Συνασπισμός πρεσβεύει ότι η παγκόσμια βιώσιμη οικονομική δραστηριότητα θα πρέπει να είναι περιβαλλοντικά υπεύθυνη και έτσι υιοθετεί ως αποστολή του την ενθάρρυνση των επιχειρήσεων να υποστηρίξουν και να εφαρμόσουν τις αρχές του (Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, 2009). Όλες αυτές οι κοινωνικοοικονομικές και τεχνολογικές μεταβολές των προηγούμενων δεκαετιών οδήγησαν στη μετεξέλιξη του περιεχομένου τόσο της έννοιας της κερδοφόρου επιχείρησης όσο και της έννοιας της Εταιρικής Κοινωνικής 14
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Ευθύνης ήδη από τις αρχές του 1990. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη χρησιμοποιείται από τότε ως όρος για να προσδιορίσει τον σύγχρονο και σύνθετο ρόλο της επιχειρηματικής δράσης, ο οποίος οφείλει να συνδυάζει την οικονομική αποτελεσματικότητα με κοινωνική συνεισφορά και περιβαλλοντική ευαισθησία. Παράλληλα, άρχισε τότε να χρησιμοποιείται η έννοια της αειφόρου επιχείρησης, δηλαδή της επιχείρησης που συμβάλλει στην αειφόρο ανάπτυξη και συγκεκριμένα στην επιτυχή πραγματοποίηση του τρίπτυχου: οικονομική ανάπτυξη, περιβαλλοντική διατήρηση και κοινωνική ευθυδικία. Αυτό το νέο πρότυπο επιχείρησης εισήρθε τις τελευταίες δύο δεκαετίες ως το κατ εξοχήν επιτυχές μοντέλο για κάθε μορφή επιχείρησης, σε όποιο κλάδο ή μορφή αγοράς και αν δραστηριοποιείται. Παρόλο που υποστηρίζεται ότι οι ρίζες αυτής της έννοιας διαμορφώνονται αρκετά παλαιά (Hopwood et al, 2005), εντούτοις εδραιώθηκε ευρέως κατά την παρουσίασή της από τον οργανισμό WBCD (1987) που την όρισε ως «την ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες των σημερινών γενεών δίχως να διακυβεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες» (Νικολάου, 2005). Τη δεκαετία αυτή, λοιπόν, εντείνονται οι σύνοδοι και οι εγκαθιδρύσεις Συμβουλίων που αφορούν στην Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Το 1992 πραγματοποιείται η Διάσκεψη Κορυφής για τη Γη του Ρίο ντε Τζανέιρο (Rio Earth Summit), μια πρωτοφανής για τα Ηνωμένα Έθνη σύσκεψη όσον αφορά στο μέγεθος και στα θέματα που συζητήθηκαν, όπου ο ΟΗΕ προσπάθησε να βοηθήσει τις κυβερνήσεις να επανεξετάσουν την οικονομική ανάπτυξη και να βρουν τρόπους να σταματήσουν την καταστροφή αναντικατάστατων φυσικών πόρων και την ρύπανση του πλανήτη. Την ίδια χρονιά, ιδρύεται ένας φορέας αποτελούμενος από περίπου 200 εταιρείες, το Παγκόσμιο Επιχειρηματικό Συμβούλιο για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (World Business Council for Sustainable Development - WBCSD), που ασχολείται αποκλειστικά με την αειφόρο ανάπτυξη στον τομέα των επιχειρήσεων. Το Συμβούλιο αυτό παρέχει μια πλατφόρμα για τις εταιρείες προκειμένου να διερευνήσουν τη βιώσιμη ανάπτυξη, να ανταλλάξουν γνώσεις, εμπειρίες και βέλτιστες πρακτικές. Επιπλέον μπορούν να υποστηρίξουν τις θέσεις τους σε διάφορα φόρουμ, σε συνεργασία με κυβερνήσεις, μη κυβερνητικούς και διακυβερνητικούς οργανισμούς. Την 10 η Ιανουαρίου 1995 ιδρύεται το Ευρωπαϊκό Επιχειρηματικό Δίκτυο για την Κοινωνική Συνοχή (EBNSC) ως αποτέλεσμα της Διακήρυξης Ευρωπαϊκών Επιχειρήσεων κατά του Κοινωνικού Αποκλεισμού και υπογράφεται από ομάδα στελεχών ευρωπαϊκών επιχειρήσεων με την παρουσία του Προέδρου της Ευρωπαϊκής 15
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Επιτροπής Jacques Delors. Την επόμενη χρονιά (1996) συστήνεται το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη CSR Europe με έδρα τις Βρυξέλλες. Το 1997 το OECD εκδίδει τις κατευθυντήριες γραμμές - συστάσεις που απευθύνονται από τις κυβερνήσεις προς τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και παρέχουν εθελοντικού χαρακτήρα αρχές και πρότυπα για υπεύθυνη συμπεριφορά των επιχειρήσεων σε διάφορους τομείς, όπως η απασχόληση και οι εργασιακές σχέσεις, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το περιβάλλον, η αποκάλυψη πληροφοριών, η καταπολέμηση της δωροδοκίας, τα συμφέροντα των καταναλωτών, η επιστήμη και η τεχνολογία, ο ανταγωνισμός και η φορολογία.. Το 1998 ιδρύεται το Copenhagen Center, μια αυτόνομη οργάνωση της κυβέρνησης της Δανίας για να ενθαρρύνει εθελοντικές συμπράξεις μεταξύ κυβερνήσεων και επιχειρήσεων για την προώθηση της κοινωνικής συνοχής (Γεωμηλάς, 2005: 50). Ιδιαίτερα σημαντικό βήμα για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη ήταν η θέσπιση του προτύπου AA1000 (1999), το οποίο αναπτύχθηκε για να βοηθήσει τους οργανισμούς να οικοδομήσουν την κοινωνική τους ευθύνη μέσω ποιοτικών κοινωνικών και ηθικών κριτηρίων λογιστικής, ελέγχου και αναφοράς. Το πρότυπο αυτό παρέχει το πλαίσιο και τις οδηγίες για το πως θα διασφαλιστεί μια διαδικασία που να δημιουργεί δείκτες, στόχους, και συστήματα, τα οποία απαιτούνται για τη κάλυψη της μεγαλύτερης δυνατής διαφάνειας και της αποτελεσματικής ανταπόκρισης προς όλους τους ενδιαφερόμενους. Την ίδια χρονιά ορίστηκαν ως στόχοι των αρχών Global Sullivan (Global Sullivan Principles for CSR) οι εξής: α) η στήριξη της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής δικαιοσύνης, στους τομείς που κάθε εταιρεία ασκεί την επιχειρηματική της δραστηριότητα, β) η υποστήριξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η ενθάρρυνση των ίσων ευκαιριών σε όλα τα επίπεδα απασχόλησης, χωρίς να γίνονται φυλετικές ή διακρίσεις λόγο φύλου στη διαδικασία λήψης αποφάσεων επιτροπών και συμβουλίων, γ) η κατάρτιση και ανάπτυξη μειονεκτούντων εργαζομένων για τεχνικές, εποπτικές και διαχειριστικές ευκαιρίες, δ) η συμβολή στην ανάπτυξη μεγαλύτερης ανεκτικότητας και κατανόησης μεταξύ των λαών, ε) η συμβολή στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κοινοτήτων, των εργαζομένων και των παιδιών με κριτήριο την αξιοπρέπεια και την ισότητα (Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, 2009). 16
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης 1.2.2. Ορόσημα της νέας χιλιετίας Με την έναρξη της νέας χιλιετίας πλήθος Διεθνών Συναντήσεων αλλά και κατά τόπους Συνεδρίων που αφορούν στην αναγκαιότητα για ανάληψη Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης λαμβάνουν χώρα και έτσι η ΕΚΕ ωριμάζει ολοένα και περισσότερο σαν ιδέα στον επιχειρηματικό κόσμο και αρχίζει πλέον να γίνεται στρατηγικός στόχος και πρωταρχική μέριμνα στις περισσότερες κερδοφόρες επιχειρήσεις. Συνοπτικά, μπορούμε να αναφέρουμε παρακάτω τους σημαντικότερους σταθμούς στην εξέλιξη της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης σε Διεθνές και Ευρωπαϊκό επίπεδο. Το 2000, ο ΟΗΕ με πρωτοβουλία του Γενικού Γραμματέα Κόφι Ανάν συνέταξε το Οικουμενικό Σύμφωνο (Global Compact) που αποτέλεσε έναν κώδικα συμπεριφοράς για μεγάλες εταιρίες. Ο κώδικας αυτός συμπεριλαμβάνει εννέα αρχές των Ηνωμένων Εθνών για πολυεθνικές επιχειρήσεις που αναγνωρίζουν ποικίλες μορφές των ανθρώπινων δικαιωμάτων, καθώς επίσης των εργατικών και περιβαλλοντικών (Κουβάρας & Παπαδόπουλος, 2003: 96). Ως η μεγαλύτερη παγκόσμια πρωτοβουλία εταιρικών πολιτών, το Global Compact κατά πρώτο και κύριο λόγο ασχολείται με την ανάδειξη και οικοδόμηση της κοινωνικής νομιμοποίησης των επιχειρήσεων και των αγορών χωρίς να αποτελεί κανονιστικό όργανο, εφόσον δεν αστυνομεύει την επιβολή μέτρων και δράσεων ή τη συμπεριφορά των εταιρειών. Την ίδια χρονιά και ο ΟΟΣΑ παρουσιάζει σε έκθεσή του τις κατευθυντήριες γραμμές για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και η ΔΟΕ παραθέτει την τριμερή δήλωση για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και την κοινωνική πολιτική. Τον Μάρτιο του ίδιου έτους στη Σύνοδο Κορυφής της Λισσαβόνας, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων εντάσσουν την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη στο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Πρόγραμμα και παρουσιάζουν τη "Στρατηγική της Λισσαβόνας" με στόχο να καταστεί η Ευρωπαϊκή Ένωση η πιο ανταγωνιστική οικονομία στον κόσμο με την επίτευξη πλήρους απασχόλησης μέχρι το 2010. Επίσης, πολύ σημαντικό καινοτόμο βήμα εκείνης της χρονιάς αποτέλεσε η σύσταση Υπουργείου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη στη Μεγάλη Βρετανία. Η χρονιά αυτή αποτελεί ορόσημο και για την παγιοποίηση της σημασίας της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στον ελληνικό επιχειρηματικό κόσμο, διότι τότε ιδρύεται επίσημα ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός το Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη αρχικά από 13 επιχειρήσεις και τρεις επαγγελματικούς 17
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης φορείς (ΕΒΕΑ, ΣΕΒ & ΣΒΒΕ), το οποίο και εντάσσεται στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Επιχειρήσεων για την ΕΚΕ CSR Europe. Για τους σκοπούς και τις δράσεις του Ελληνικού Δικτύου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη θα μιλήσουμε εκτενέστερα στο 3 ο κεφάλαιο της εργασίας. Το 2001 μπορεί να χαρακτηριστεί ως έτος που παρουσιάζει τεράστια αύξηση σε θέματα και πρωτοβουλίες που αφορούν στην ΕΚΕ. Μια πολύ σημαντική πρωτοβουλία ήταν το λεγόμενο EMAS (Eco-Management and Audit Scheme) και το σύστημα επαλήθευσης του, μια εθελοντική πρωτοβουλία που σχεδιάστηκε για τη βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων. Ο στόχος του είναι να αναγνωρίζονται και να επιβραβεύονται οι οργανώσεις εκείνες που υπερβαίνουν τις ελάχιστες νομικές απαιτήσεις και βελτιώνουν συνεχώς τις περιβαλλοντικές τους επιδόσεις. Επιπλέον, απαίτηση του συστήματος, στο οποίο συμμετέχουν οργανισμοί και επιχειρήσεις, είναι να δημοσιεύουν τακτικά μια έκθεση σχετική με αυτές τις επιδόσεις (Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, 2009). Σταθμό στη διάδοση και παγιοποίηση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης αποτέλεσε η Πράσινη Βίβλος (Green Paper) που εκδόθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Ιούλιο του 2001. Η Πράσινη Βίβλος όρισε την ΕΚΕ ως «έννοια σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη». Την ίδια χρονιά στη Σύνοδο Κορυφής στο Γκέτεμποργκ παγιώνεται η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για βιώσιμη ανάπτυξη που απαιτεί τη συμπόρευση της οικονομικής ανάπτυξης, της κοινωνικής συνοχής και της περιβαλλοντικής προστασίας (Euro2day, 2/6/2006). Σχεδόν ταυτόχρονα ξεκίνησε εκείνη τη χρονιά και η «Ευρωπαϊκή Εκστρατεία για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη 2005» με πρωταρχικό στόχο την ευρύτερη διάδοση της ΕΚΕ στην ευρωπαϊκή επιχειρηματική κοινότητα. Στο πλαίσιο της εκστρατείας αυτής περιλαμβάνεται μια σειρά συνεδρίων σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και το πρώτο από αυτά διεξάγεται στην Αθήνα στις 29&30/11/2001 (Αθανασοπούλου, 2003: 154). Λίγο αργότερα, το 2002, πραγματοποιείται η Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής για την Αειφόρο Ανάπτυξη στο Γιοχάνεσμπουργκ, που συγκεντρώνει δεκάδες χιλιάδες συμμετέχοντες, συμπεριλαμβανομένων αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων, εθνικών αντιπροσώπων και επικεφαλής ΜΚΟ, επιχειρήσεων και άλλων μεγάλων ομάδων. Σκοπός της ήταν να επικεντρωθεί η προσοχή και η άμεση δράση του κόσμου στην κατεύθυνση της αντιμετώπισης 18
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης δύσκολων προκλήσεων, συμπεριλαμβανομένης της βελτίωσης της ζωής των ανθρώπων και της διατήρησης των φυσικών πόρων σε έναν κόσμο που αυξάνεται συνεχώς πληθυσμιακά, με ολοένα αυξανόμενη ζήτηση για τρόφιμα, νερό, στέγη, υγιεινή, ενέργεια, υπηρεσίες υγείας και οικονομική ασφάλεια. Τον Ιούλιο του 2002 και σε συνέχεια του διαλόγου που ξεκίνησε με την Πράσινη Βίβλο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε πλέον την Ανακοίνωση «Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη: Μια συνεισφορά των επιχειρήσεων στην βιώσιμη ανάπτυξη». Σχεδόν παράλληλα, θεσμοθετήθηκε και το Ευρωπαϊκό Πολυμερές Φόρουμ για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (World Summit on Sustainable Development MSHForum), του οποίου πρόεδρος ορίζεται από την Επιτροπή και φέρνει σε επαφή ευρωπαϊκές αντιπροσωπευτικές οργανώσεις εργοδοτών, συνδικαλιστικές οργανώσεις δικτύων επιχειρήσεων και ΜΚΟ, για την προώθηση της καινοτομίας, της σύγκλισης και της διαφάνειας στις υφιστάμενες πρακτικές και τα εργαλεία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης μέσω: της ανταλλαγής εμπειρίας και καλών πρακτικών μεταξύ των φορέων της Ε.Ε., της συγκέντρωσης των υπαρχόντων πρωτοβουλιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της επιδίωξης της προσέγγισής της με κατευθυντήριες αρχές, και της διερεύνησης των πεδίων που απαιτούν συμπληρωματική δράση. Στην ελληνική επικράτεια τη χρονιά αυτή (2002), και αφού είχαν προηγηθεί η κατάρρευση του ελληνικού Χρηματιστηρίου και τα διεθνή οικονομικά σκάνδαλα (όπως της Enron και WorldCom), η κυβέρνηση ψήφισε το νόμο 3016/17/5/02 για τις αρχές της σύγχρονης και αποτελεσματικής Εταιρικής Διακυβέρνησης, που προβλέπει τη διασφάλιση πλήρους διαφάνειας, αυστηρό έλεγχο της οικονομικής διαχείρισης, αυτό - αξιολόγηση διοικούντων, πλήρη και αντικειμενική ενημέρωση του κοινού κτλ. (Σιακαβέλας, 2003: 190). Το 2004, ο Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ) κάνει λόγο για «συλλογική διακυβέρνηση», θεσμοθετώντας κάποιες αρχές, τις Αναθεωρημένες Αρχές, οι οποίες αποτελούν ένα ζωντανό όργανο που προσφέρει μη δεσμευτικά πρότυπα, καλές πρακτικές, κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή τους και συνάμα μπορούν να προσαρμοστούν στις ιδιαίτερες συνθήκες συγκεκριμένων χωρών και περιοχών. Έτσι, ο ΟΟΣΑ προσφέρει ένα φόρουμ για συνεχή διάλογο και ανταλλαγή εμπειριών ανάμεσα στις χώρες μέλη και μη-μέλη. 19
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Στις αρχές του 2006, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με πρωτοβουλία των Επιτρόπων Verheygen και Spidla, έκανε μια νέα αρχή στην κατεύθυνση της συνεννόησης και της συνεργασίας μεταξύ αυτής και ευρωπαϊκών επιχειρήσεων, αναγνωρίζοντας ότι διαδραματίζουν πρωταρχικό ρόλο στο θέμα της ΕΚΕ. Η συνεργασία με τη μορφή ευρωπαϊκής συμμαχίας για την ΕΚΕ, προσαρτάται ως παράρτημα στην ανακοίνωση που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Implementing the partnership for Growth and Jobs: Making Europe a pole of excellence on Corporate Social Responsibility και έτσι πραγματοποιείται η «Eυρωπαϊκή Σύμπραξη για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη», όπου ευρωπαϊκές επιχειρήσεις όλων των μεγεθών καλούνται να εκφράσουν εθελοντικά την υποστήριξή τους. Η σύμπραξη δεν είναι νομική πράξη αλλά μια πολιτική «ομπρέλα» για νέες ή υπάρχουσες πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται στον τομέα της ΕΚΕ από μεγάλες επιχειρήσεις, ΜΜΕ και άλλους σχετικούς φορείς. Η πρωτοβουλία αυτή αποτέλεσε συνέχεια των ευρύτατων διαβουλεύσεων που έγιναν με όλους τους σχετικούς παράγοντες στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού πολυμερούς φόρουμ για την ΕΚΕ, το οποίο υπέβαλε την τελική του έκθεση το 2004. Με αυτήν την «Ευρωπαϊκή Σύμπραξη για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη», η Επιτροπή έχει ως στόχο αφενός να ενθαρρύνει τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις να εγκολπωθούν σε μεγαλύτερο βαθμό την έννοια της ΕΚΕ και αφετέρου να αυξήσει την υποστήριξη και την αναγνώριση της ΕΚΕ ως παράγοντα που συμβάλλει στη βιώσιμη ανάπτυξη. Συγχρόνως, η Επιτροπή εξακολουθεί να αποδίδει εξαιρετικά μεγάλη σημασία στο διάλογο με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και αναγνωρίζει ότι, χωρίς την ενεργό υποστήριξη και την εποικοδομητική κριτική των φορέων που δεν ανήκουν στην επιχειρηματική κοινότητα, η ΕΚΕ δεν θα ακμάσει (Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, 2009). Μέχρι σήμερα, τα Ευρωπαϊκά Δίκτυα για την ΕΚΕ, ανάμεσα στα οποία και το ελληνικό, φτάνουν πλέον σχεδόν τα 20, ενώ στους διεθνείς οργανισμούς με δράσεις Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, πέρα από το CSR Europe, πρέπει να αναφερθούν ακόμη η UNICE, το Eurocommerce και βεβαίως το Business for Social Responsibility, με τον εξυπηρετικό δικτυακό τόπο. 20
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Corporate Citizenship Triple Bottom Line Sustainable Development Corporate Social Rectitude CSP Corporate Social Performance Stakeholder Model Corporate Social Responsiveness CSR Corporate Social Responsibility Business Social Responsibility /Social Responsibility of Businessman Business Ethics / Business Philanthropy, Charity --1950----1955----1960----1965----1970----1975----1980----1985----1990----1995------2002- Πίνακας 1: Στάδια εξέλιξης της έννοιας της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (Mohan, 2003: 74). 1.3. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΚΕ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 1.3.1. Επιχειρήματα κατά της ΕΚΕ Ως βασικότερο επιχείρημα κατά της ΕΚΕ μπορεί να θεωρηθεί η καθαρά ωφελιμιστική υιοθέτησή της από μια επιχείρηση, ως εργαλείο Μάρκετινγκ για τη βελτίωση της εταιρικής εικόνας και την εδραίωση μιας καλής φήμης. Τα περισσότερα, βέβαια, επιχειρήματα κατά της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων έχουν αναπτυχθεί από τον Dr. Milton Friedman, ο οποίος έχει τιμηθεί με βραβείο Νόμπελ στα Οικονομικά. Συγκεκριμένα, ο Friedman υποστήριζε ότι βασικός στόχος των επιχειρήσεων είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους των μετόχων με την καλύτερη δυνατή χρήση των περιορισμένων πόρων της οργάνωσης, με την προϋπόθεση βέβαια ότι οι δραστηριότητες τους είναι νόμιμες και δεν παραβιάζουν τους κοινωνικούς κανόνες. Η άποψη αυτή απόκτησε πολλούς υποστηρικτές αλλά και εχθρούς, οι οποίοι τελευταίοι θεώρησαν ότι με μια τέτοια στάση των επιχειρήσεων υπάρχει έλλειψη 21
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης ενδιαφέροντος για τους ανθρώπους που βρίσκονται σε άσχημη οικονομική και κοινωνική κατάσταση. Βέβαια, ο ίδιος ο Friedman αντιτάχθηκε σε μια τόσο απόλυτη κριτική, ισχυριζόμενος ότι η επιχείρηση δεν θα πρέπει να αναλαμβάνει άμεση κοινωνική ευθύνη έχοντας θεωρητικά αλλά και πρακτικά επιχειρήματα, τα οποία αναπτύσσουμε αμέσως παρακάτω (Friedman, 1973): Ο βασικός στόχος των επιχειρήσεων είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους, οπότε η σπατάλη χρημάτων σε προγράμματα κοινωνικής δράσης μπορεί να έρχεται σε αντίθεση με το βασικό στόχο γιατί προκαλεί μείωση των κερδών, Το κόστος των κοινωνικών προγραμμάτων θα επιβαρύνει την επιχείρηση και θα πρέπει να περάσει στους καταναλωτές με τη μορφή αυξημένων τιμών, Τα στελέχη ευθύνονται έναντι των μετόχων για τη μεγιστοποίηση της αξίας του μετοχικού τους κεφαλαίου, οπότε είναι μεγάλο ρίσκο η σπατάλη πόρων σε κοινωνικές δράσεις, Οι επιχειρήσεις πρέπει να αξιολογούν συνεχώς την απόδοση και στα προγράμματα κοινωνικής δράσης είναι συνήθως δύσκολο να αξιολογηθεί ο βαθμός επιτυχίας, Τα στελέχη των επιχειρήσεων, προερχόμενα από οικονομικές σπουδές και όχι από κοινωνιολογικές, δεν έχουν την ικανότητα και την τεχνογνωσία ώστε να προσδιορίσουν ποιο είναι το κοινωνικό συμφέρον, Συνήθως δεν υπάρχει επαρκής υποστήριξη των επιχειρήσεων από τους κρατικούς ή άλλους φορείς για τη διεκπεραίωση κοινωνικών προγραμμάτων, Η κοινωνική ευθύνη αφορά καθαρά το κράτος, το οποίο θα πρέπει να μεριμνά για την κοινωνική πολιτική. Σε όλα τα προηγούμενα θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ο Friedman και οι υποστηρικτές του ισχυρίζονται ότι ούτως ή άλλως μια επιχείρηση που αυξάνει τα κέρδη της ωφελεί την κοινωνία, γιατί δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας, αυξάνει τους μισθούς των εργαζομένων και επομένως βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο αυτών και της τοπικής κοινωνίας γενικότερα. Συμπερασματικά, αν οι εταιρείες δαπανούν τους πόρους τους σε πραγματικές επιχειρηματικές δραστηριότητες και όχι σε κοινωνικά προγράμματα, τότε η χρήση αυτών των πόρων γίνεται αποτελεσματικότερη και αποδοτικότερη και οι επιχειρήσεις μπορούν να ανταγωνίζονται με επιτυχία στη διεθνή αγορά. 22
Κεφάλαιο 1 ο - Η έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης 1.3.2. Επιχειρήματα υπέρ της ΕΚΕ Στην αντίπερα όχθη από τις απόψεις του Friedman τοποθετείται η θέση του Dr. Keith Davis από το Πανεπιστήμιο της Αριζόνα (ΗΠΑ). Ο εν λόγω καθηγητής ισχυρίστηκε ότι η κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων είναι αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής δύναμης και έτσι οι επιχειρήσεις πρέπει να ανταποκρίνονται στις κοινωνικές τους υποχρεώσεις. Παρακάτω αναφέρονται τα κυριότερα επιχειρήματα που προέταξε ο Davis και οι υποστηρικτές του για την ΕΚΕ (Montana & Charnov, 1993: 60-61). Το να είναι κάποιος κοινωνικά υπεύθυνος είναι το πιο ηθικό, ή το πιο «σωστό» πράγμα που μπορεί να κάνει, Θεωρητικά, συμφέρει την επιχείρηση να συμβάλλει στη βελτίωση της κοινωνίας μέσα στην οποία λειτουργεί και αναπτύσσει επιχειρηματικές δραστηριότητες, γιατί μακροπρόθεσμα αυτή η βελτίωση θα ωφελήσει την ίδια την επιχείρηση, Η εκπλήρωση των κοινωνικών υποχρεώσεων βελτιώνει την εικόνα και τις δημόσιες σχέσεις της επιχείρησης, Οι κοινωνικές δραστηριότητες μπορεί να είναι προς όφελος και των μετόχων. Επειδή αυτές έχουν την έγκριση της κοινής γνώμης, δημιουργούν στους επαγγελματίες οικονομολόγους αναλυτές μια εικόνα μειωμένης κοινωνικής κριτικής, οπότε αυτό μπορεί να αυξήσει την αξία των μετοχών, Η απόκριση στα κοινωνικά θέματα θα βοηθήσει στον περιορισμό της κρατικής παρέμβασης στις επιχειρήσεις. Πέρα από τα παραπάνω επιχειρήματα που αναφέρονται στα οφέλη που αποκομίζει μια εταιρία που αναπτύσσει κοινωνικές πρωτοβουλίες, σε όλη τη σχετική βιβλιογραφία αναφέρεται σωρός επιχειρημάτων υπέρ της ΕΚΕ, από την πλευρά, βέβαια, κυρίως της επιχείρησης που τη συνδέει πρώτιστα με τη βελτίωση της οικονομικής θέσης της και άρα το ιδιοτελές όφελος. Τα κυριότερα από αυτά είναι: Η δυνατότητα έμπρακτης συμβολής στην κοινωνική ευημερία, Η οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης και αξιοπιστίας με την κοινότητα, 23