qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξn mηqσwωψerβνtyuςiopasdρfghjk lzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx cvbnφγιmλιqπςπζαwωeτrtνyuτi oρνμpκaλsdfghςjklzxcvλοπbnαm qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmσγ qwφertyuioσδφpγρaηsόρωυdfg ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «μια μελέτη περίπτωσης της διαχείρισης ταυτότητας των Ελλήνων ομοφυλόφιλων, καθώς hjργklαzxcvbnβφδγωmζqwertλκ και των εμπειριών διάκρισης, τόσο στην οικογενειακή και κοινωνική ζωή, όσο και στους χώρους της εκπαίδευσης και της εργασίας» οθξyuiύασφdfghjklzxcvbnmqwe rtyuiopaβsdfghjklμετμξηξzxcε ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑ ΑΜ. 347 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΡΙΒΑΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ rυtγyεuνiιoαpasdfghjklzxcηvbnα ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ σφδmqwertασδyuiopasdfασδφγ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑΣ» ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ θμκxcvυξσφbnmσφγqwθeξτσδφ rtyuφγςοιopaασδφsdfghjklzxcvα σδφbnγμ,mqwertyuiopasdfgασρ γκοϊτbnmqwertyσδφγuiopasσδ φγdfghjklzxσδδγσφγcvbnmqwe rtyuioβκσλπpasdfghjklzxcvbnm
2
Περιεχόμενα ΜΕΡΟΣ Α... 5 Ευχαριστίες... 5 Abstract... 6 Keywords... 6 Περίληψη... 6 Λέξεις- κλειδιά... 7 Εισαγωγή... 7 Σπουδαιότητα έρευνας... 8 ΜΕΡΟΣ Β... 9 Ερευνητικός προβληματισμός προσδιορισμός σκοπού... 9 Σκοπός... 9 Ερευνητικά ερωτήματα... 10 Ομοφυλοφιλία... 10 Σεξουαλικός προσανατολισμός... 10 Η πορεία μέσα στο χρόνο... 12 Οι επιπτώσεις των στάσεων διάκρισης στους LGBT (lesbian, gay, bisexual, transgender)... 13 Ομοφυλοφιλία και εφηβεία... 14 Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις... 15 Η αποκάλυψη της ομοφυλοφιλικής ταυτότητας... 15 Περιδιάβαση βιβλιογραφίας... 16 ΜΕΡΟΣ Γ... 54 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 55 Μεθοδολογία... 55 Περιορισμοί της έρευνας... 56 Αξιοπιστία... 57 Εγκυρότητα... 58 Δυσκολίες έρευνας... 60 Δεοντολογία της έρευνας... 61 Εργαλείο έρευνας... 63 Διαδικασία:... 64 1.Επιλογή των συμμετεχόντων... 65 3
2.Ανωνυμία συμμετεχόντων... 65 3.Ανάλυση περιεχομένου... 66 4.Παρουσίαση αποτελεσμάτων... 68 *Συνειδητοποίηση διαφορετικότητας-η εμπειρία της οικογένειας... 68 *διαμόρφωση προσωπικότητας-η εμπειρία του σχολείου... 73 *Πρώτες ερωτικές σχέσεις -η εμπειρία του πανεπιστημίου και ο ρόλος της κοινωνίας... 75 *Η επίδραση της ομοφυλοφιλίας στο μορφωτικό επίπεδο και τις επαγγελματικές επιλογές... 77 *Επαγγελματική σταδιοδρομία-η εμπειρία διάκρισης στην κοινωνία και την εργασία... 80 *Η «ιδανική» ζωή... 85 Συμπεράσματα- Συζήτηση... 88 Προτάσεις... 102 Επίλογος... 103 Βιβλιογραφικές αναφορές... 104 Ηλεκτρονικές πηγές... 110 Παράρτημα... 110 4
ΜΕΡΟΣ Α Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κ. Σπύρο Κρίβα για την στοχευμένη και ουσιαστική καθοδήγησή μου σε αυτό το δύσκολο για μένα εγχείρημα, της ποιοτικής έρευνας. Η πολύχρονη πείρα του, στο χώρο της συμβουλευτικής και πιο συγκεκριμένα, η εξειδίκευσή του στο χώρο της συστημικής προσέγγισης και του κονστρουκτιβισμού, λειτούργησαν με τρόπο καταλυτικό στον τρόπο προσέγγισης του φαινομένου της έρευνας. Η επιμονή και η υπομονή του, σε όλα τα στάδια της εργασίας μου, οι συνεχείς του συμβουλές και διορθώσεις, υπήρξαν για μένα κίνητρο για τη βαθύτερη και εκτενέστερη αναζήτηση της αλήθειας. Πέρα από τη σπουδαία του καθοδηγητική υποστήριξη σε ό,τι αφορά την έρευνά μου, η συνεισφορά του ανάγεται περισσότερο στο αυθεντικό, ανιδιοτελές, ανθρώπινο και υποστηρικτικό του ενδιαφέρον. Επιπλέον θα ήθελα να ευχαριστήσω, τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής μου, τον κ. Στέφανο Βασιλόπουλο για τη διαθεσιμότητά του και τις συνεχείς νουθεσίες και εύστοχες συμβουλές του, σε ό,τι αφορά την εξέλιξη της έρευνάς μου, ενώ οι γνώσεις του στην προσωποκεντρική, αλλά και τη γνωσιακή θεραπεία, στάθηκαν για μένα σπουδαίος αρωγός σε αυτή την πρωτόλεια ερευνητική μου προσπάθεια, καθώς και τον κ. Ιωάννη Καμαριανό, για την σπουδαιότατη παρέμβασή του, σε ό,τι αφορά τη μεθοδολογία, τα εργαλεία και τις τεχνικές της ποιοτικής έρευνας και τις πολύτιμες κοινωνιολογικές του παραινέσεις, αναφορικά με το φαινόμενο. Στο σημείο αυτό δεν θα μπορούσα να μην αναφερθώ με ευγνωμοσύνη στους τρεις συμμετέχοντες στην ερευνητική μου αυτή προσπάθεια, τα τρία νεαρά ομοφυλόφιλα άτομα, που με εμπιστευτήκαν και «εκτέθηκαν» κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, χωρίς τη συμβολή των οποίων αυτή η εργασία δεν θα είχε τρόπο υπόστασης. 5
Abstract This paper presents a qualitative approach of the interviews of three Greeks homosexuals, living and working in Greece, 29 year old Kacy, 28 year old Manolis and 32 year old Martha. Our research focuses on whether the young homosexuals in Greece, face anti-gay behaviors and attitudes in education, the workplace and social life and how this state is able to influence the identity and lives of these people. The results of the interviews were categorized into the following basic six sections for a more explicit and targeted processing data and a more appropriate position in space and time: 1. Awareness of diversity-the family experience, 2. Personality shaping- experience of school, 3. Raw sexual relations-the experience of university, 4. The effect of homosexuality in educational attainment and occupational choices, 5. Career experience-discrimination at work and 6. The ideal life. The processing of the responses of three participants follows the course of their life (child, teen, adult), because we considered important to reflect on how the modulation of the interaction in the relationship of each exogenous environment with their particular age phase of every gay person, influenced the stages of maturation, as well as all aspects of personal and social life. Keywords Homosexuality, LGBT (lesbian, gay, bisexual, transgender), self, identity, heterosexism, homophobia, education, labor market discrimination, attitude, bias, career, self-efficacy, social life Περίληψη Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται η ποιοτική προσέγγιση των συνεντεύξεων, τριών Ελλήνων ομοφυλόφιλων ατόμων, που ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα, της 29χρονης Kacy, του 28χρονου Μανόλη και της 32χρονης Μάρθας. Η έρευνά μας εστιάζει στο αν οι νέοι ομοφυλόφιλοι στην Ελλάδα, αντιμετωπίζουν συμπεριφορές και στάσεις 6
διάκρισης στον εκπαιδευτικό, τον επαγγελματικό χώρο καθώς και την κοινωνική ζωή και πώς αυτή η κατάσταση είναι σε θέση να επηρεάσει την ταυτότητα και τη ζωή αυτών των ατόμων. Τα αποτελέσματα των συνεντεύξεων αναλύονται και περιγράφονται σε έξι βασικές ενότητες με σκοπό την πιο σαφή και εύστοχη επεξεργασία των δεδομένων καθώς και την πιο κατάλληλη τοποθέτησή τους στο χώρο και το χρόνο: 1. Συνειδητοποίηση διαφορετικότητας-η εμπειρία της οικογένειας, 2. διαμόρφωση προσωπικότητας -η εμπειρία του σχολείου, 3. Πρώτες ερωτικές σχέσεις-η εμπειρία του πανεπιστημίου, 4. Η επίδραση της ομοφυλοφιλίας στο μορφωτικό επίπεδο και τις επαγγελματικές επιλογές, 5. Επαγγελματική σταδιοδρομία-η εμπειρία διάκρισης στην εργασία και 6. Η «ιδανική» ζωή. Η επεξεργασία των απαντήσεων των τριών συμμετεχόντων ακολουθεί χρονικά την πορεία της ζωής τους (παιδί, έφηβος, ενήλικας), γιατί θεωρήσαμε σημαντικό να φανεί πώς η διαφοροποίηση της αλληλεπίδρασης στη σχέση του εκάστοτε εξωγενούς περιβάλλοντος με την εκάστοτε ηλικιακή φάση του κάθε ομοφυλόφιλου ατόμου, επηρέασε τα στάδια ωρίμανσής του, καθώς και όλες τις πτυχές της προσωπικής και κοινωνικής ζωής τους. Λέξεις- κλειδιά Ομοφυλοφιλία, LGBT (συντομογραφία που χρησιμοποιείται διεθνώς για να προσδιορίσει τα άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό: λεσβίες, γκέι, αμφιφυλόφιλους και διεμφυλικά άτομα), εαυτός, ταυτότητα, ετεροσεξισμός, ομοφοβία, εκπαίδευση, αγορά εργασίας, διάκριση, στάση, προκατάληψη, επαγγελματική σταδιοδρομία, αυτεπάρκεια, κοινωνική ζωή Εισαγωγή Στο εν λόγω πόνημα θα γίνει μνεία στη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στους ομοφυλόφιλους και την εκπαίδευση, την κοινωνία, την αγορά εργασίας και τον εργασιακό χώρο. Εξετάζεται δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο οι νέοι αυτοί βιώνουν την προκατάληψη στο σχολείο και το πανεπιστήμιο, το πώς αυτό επηρεάζει τις επαγγελματικές τους βλέψεις, και το κατά πόσο οι νέοι ομοφυλόφιλοι γίνονται αποδεκτοί στα διάφορα επαγγέλματα, καθώς επίσης και η κοινωνική εμπειρία που έχουν. Η παρούσα προσπάθεια εστιάζεται, όχι τόσο στη γενίκευση 7
των αποτελεσμάτων, αλλά στην σε βάθος διερεύνηση του θέματος από την πλευρά των ομοφυλόφιλων, με βάση τις εμπειρίες που είχαν στο οικογενειακό, σχολικό, ευρύτερο κοινωνικό αλλά και εργασιακό χώρο. Τις τελευταίες δεκαετίες η επιστημονική κοινότητα ασχολείται ολοένα και πιο ενεργά και με τρόπο ουσιαστικό και εύστοχο με τη μειονότητα των ομοφυλοφίλων και με τα ιδιαίτερα ψυχολογικά χαρακτηριστικά τους, που στοιχειοθετούν και επηρεάζουν την πορεία της ζωής τους, από τη διαμόρφωση της προσωπικότητας, στην ωρίμανση και τα προσωπικά τους επιτεύγματα. Οι περισσότερες έρευνες (Embrick, Walther & Wickens, 2007; Walters & Moore, 2002; Croteau & Lark, 2009; Schmidt, Miles & Welsh, 2011; O Ryan & McFarland, 2010; Kirby, 2006; Adams, Cahill & Ackerlind, 2004; Ragins, 2004; Elmslie & Tebaldi, 2007, Eliason, Dejoseph, Dibble, Deevey & Chinn, 2011; Weichselbaumer, 2003) λαμβάνουν χώρα στην Αμερική και την Ευρώπη, ενώ την Ελλάδα χαρακτηρίζει μια σχετική πενία στο εν λόγω αντικείμενο. Το γεγονός αυτό, προφανώς συνδέεται με την αντίστοιχη κοινωνική προκατάληψη και πεποίθηση πως η ομοφυλοφιλία, για την κοινή γνώμη, προέρχεται ή ταυτίζεται με κάποια ψυχική διαταραχή, γεγονός που οδηγεί την πλειοψηφία αυτής της μειονότητας να ζει στο περιθώριο χωρίς να αποκαλύπτει την ταυτότητά της. Αυτό εύλογα επισύρει μια πληθώρα ψυχολογικών επιπτώσεων στα ομοφυλόφιλα άτομα, που ζουν και εργάζονται στην ελληνική κοινωνία, τα οποία καλούνται να επαναδιεκδικήσουν, εκ νέου, δικαιώματα, όπως η αξιοπρέπεια, ο σεβασμός, η αυτοεκτίμηση, η αυτοπεποίθηση και η ισότητα απέναντι στο κράτος, την υγεία, την πρόνοια, την εργασία, τη μόρφωση, τις κοινωνικές ευκαιρίες και τις διαπροσωπικές σχέσεις, τα οποία, από τους πολλούς, θεωρούνται δεδομένα και αναφαίρετα. Σπουδαιότητα έρευνας Η ομοφυλοφιλία στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή μπορεί να μην προκαλεί την αντίδραση της κοινής γνώμης, όπως συνέβαινε στο πρόσφατο παρελθόν, όμως είναι γεγονός πως οι ομοφυλόφιλοι δεν κατέχουν ισότιμη θέση στην κοινωνία μας, γεγονός που επισύρει μια πληθώρα επιπτώσεων στη ζωή και την ψυχοσύνθεση αυτών των ατόμων. Η σπουδαιότητα της έρευνας έγκειται στο ότι δεν υπάρχουν πολλές ποιοτικές προσεγγίσεις του φαινομένου στην Ελλάδα, ενώ η κοινωνία έχει επαναπαυτεί στην τυπική κοινωνική ισότητα, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της ότι οι πεποιθήσεις και στάσεις διάκρισης είναι ριζωμένες στο κοινωνικό γίγνεσθαι και κατά συνέπεια όλοι είμαστε 8
συνυπεύθυνοι για το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο μεγαλώνουν, ζουν, νιώθουν, επιλέγουν και σκέφτονται οι ομοφυλόφιλοι άνθρωποι στη χώρα μας. Θεωρούμε δε, πως η ποιοτική έρευνα είναι αυτή που πραγματικά εισχωρεί στους κόλπους του εκάστοτε προβλήματος. Είναι ίσως ο καταλληλότερος τρόπος να ευαισθητοποιηθούμε σχετικά με το θέμα των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων και να αλλάξουμε τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς, σε ό,τι αφορά την εκάστοτε διαφορετικότητα, όταν ακούσουμε την ιστορία ζωής αυτής της «διαφορετικής» φωνής και αντιληφθούμε το βαθμό επιρροής που ασκούν οι διάφορες πολιτικές διάκρισης, στον τρόπο που τελικά αυτοί οι άνθρωποι ζουν. ΜΕΡΟΣ Β Ερευνητικός προβληματισμός προσδιορισμός σκοπού Σκοπός Να αναδυθεί η υποκειμενική ματιά στο κοινωνικό αυτό φαινόμενο. Μας ενδιαφέρουν οι απόψεις, πεποιθήσεις, συναισθήματα, στάσεις και συμπεριφορές των ομοφυλόφιλων νέων. Θα επικεντρωθούμε στο πώς οι νέοι ομοφυλόφιλοι στην Ελλάδα, βιώνουν τις όποιες διακρίσεις στο χώρο εκπαίδευσης και εργασίας, καθώς και στο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, πώς αντιδρούν σε αυτές, ενώ επιζητούμε να αξιολογήσουν τη γενικότερη στάση των εκπαιδευτικών, εργοδοτών, καθώς και γονιών και φίλων/γνωστών, αντίστοιχα, με βάση τις εμπειρίες τους. Θα εστιάσουμε στο κοινωνικό φαινόμενο του ετεροσεξισμού (τάση διάκρισης λόγω διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού), στο πλαίσιο αφενός της οικογενειακής και κοινωνικής ζωής, με ό,τι επιπτώσεις αυτό συνεπάγεται στην ανάπτυξη της ταυτότητάς τους και αφετέρου στο πλαίσιο της εκπαίδευσης και της εργασίας και το πώς αυτές οι συμπεριφορές επηρεάζουν την επιλογή επαγγέλματος και τον τρόπο προσέγγισης του, καθώς και την αυτεπάρκεια των εν λόγω εργαζομένων. 9
Ερευνητικά ερωτήματα *εντοπίζεται διάκριση κάθε μορφής, τόσο στις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις, όσο και στον εκπαιδευτικό και εργασιακό χώρο, ενάντια στους ομοφυλόφιλους και αν ναι, πώς αυτή εκδηλώνεται; *σε τι βαθμό το ομοφυλόφιλο άτομο αντιλαμβάνεται ότι γίνεται αντικείμενο διάκρισης; *με ποιο τρόπο επηρεάζει η διάκριση αυτή, την διαμόρφωση της προσωπικότητας των νέων αυτών, αλλά και τη διαχείριση της ταυτότητάς τους; *επηρεάζει, τελικά, η διαφορετικότητα των Ελλήνων ομοφυλόφιλων τις επιλογές τους στον εκπαιδευτικό, επαγγελματικό και κοινωνικό στίβο της ζωής; *ποιος είναι ρόλος της οικογένειας, του σχολείου, του πανεπιστημίου, της αγοράς εργασίας και της κοινωνίας στη ζωή των ομοφυλοφίλων; Ομοφυλοφιλία Σεξουαλικός προσανατολισμός Ο σεξουαλικός προσανατολισμός αναφέρεται στο μόνιμο μοντέλο ερωτικής έλξης, που νιώθει ένα άτομο απέναντι σε έναν άνδρα, σε μια γυναίκα ή και στα δυο φύλα. Ο σεξουαλικός προσανατολισμός σχετίζεται ακόμα και με την προσωπική αίσθηση που έχει το κάθε άτομο για την ταυτότητά του, τον τρόπο που σκέπτεται, αισθάνεται και ζει, καθώς και τη συμμετοχή του σε κοινότητες ατόμων με παρόμοια χαρακτηριστικά. Οι έρευνες μέσα στα χρόνια, έχουν αποδείξει πως ο σεξουαλικός προσανατολισμός κυμαίνεται σε ένα συνεχές, του οποίου η μια άκρη ταυτίζεται με την ετεροφυλοφιλία και η άλλη άκρη με την ομοφυλοφιλία. Ωστόσο πολλές φορές όταν αναφερόμαστε στο σεξουαλικό προσανατολισμό, διακρίνουμε τρεις κατηγορίες, την ετεροφυλοφιλία, την αμφιφυλοφιλία και την ομοφυλοφιλία. Αυτό το φάσμα διαφορετικών σεξουαλικών έλξεων και 10
συμπεριφορών, έχει απασχολήσει μέσα στο πέρασμα των δεκαετιών πολλούς πολιτισμούς και έθνη, σε όλο τον κόσμο. Πολλοί είναι οι πολιτισμοί που κατηγοριοποιούν κοινωνικά τα άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, ενώ χρησιμοποιούν για αυτά συγκεκριμένες «ταμπέλες ταυτότητας». Οι πιο συνηθισμένες ταμπέλες, σε διεθνές επίπεδο, που αποδέχονται και τα ίδια τα άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό είναι: lesbian (γυναίκα που έλκεται ερωτικά από γυναίκες), gay (άντρας που έλκεται ερωτικά από άνδρες) και bisexual (άνδρας ή γυναίκα που έλκεται ερωτικά, τόσο από άνδρες, όσο και από γυναίκες). Συχνά όταν αναφερόμαστε στην έννοια του σεξουαλικού προσανατολισμού, θεωρούμε πως είναι απλά άλλο ένα χαρακτηριστικό του ατόμου, όπως είναι το βιολογικό φύλο, η ταυτότητα ή η ηλικία. Τα πράγματα όμως για το σεξουαλικό προσανατολισμό, είναι λίγο πιο σύνθετα, από όσο νομίζουμε, επειδή ο σεξουαλικός προσανατολισμός καθορίζεται και γίνεται αντιληπτός μέσα στο περίπλοκο πλαίσιο των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων με τους «άλλους». Σύμφωνα με την τρέχουσα επιστημονική αντίληψη, τα άτομα κατά τη φάση της μέσης παιδικής ηλικίας και της εφηβείας αρχίζουν να σχηματίζουν κάποια πρότυπα συναισθηματικής, ρομαντικής και ερωτικής έλξης, τα οποία συνήθως αρχικά προκύπτουν χωρίς καμιά προηγούμενη σεξουαλική εμπειρία αυτού του είδους. Οι άνθρωποι συνηθίζουν να γνωρίζουν το σεξουαλικό τους προσανατολισμό από πολύ νωρίς, είτε βρίσκονται σε κάποια σχέση, είτε όχι. Βέβαια πολλές φορές, η διαδικασία της συνειδητοποίησης και αποδοχής της ταυτότητας (αν είναι ομοφυλόφιλο, ετεροφυλόφιλο ή αμφιφυλόφιλο), μπορεί να αποτελέσει μια πιο αργή διαδικασία για κάποιο άτομο, ανάλογα με την προσωπικότητά του, αλλά και τις περιβαλλοντικές επιρροές που του ασκούνται. Είναι γεγονός ότι η επιστημονική κοινότητα ως τώρα δεν έχει καταλήξει σε ένα ασφαλές συμπέρασμα για τους λόγους για τους οποίους ένα άτομο είναι ετεροφυλόφιλο, ομοφυλόφιλο ή αμφιφυλόφιλο. Παρότι η πλειοψηφία των ερευνών έχει εξετάσει τους ορμονικούς, γενετικούς, αναπτυξιακούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, δεν έχουν προκύψει συγκεκριμένα ευρήματα που να ενοχοποιούν έναν ή περισσότερους παράγοντες. Είναι πολλοί βέβαια οι ερευνητές που πιστεύουν πως αφενός η φύση και αφετέρου η ανατροφή διαδραματίζουν αρκετά σύνθετους ρόλους στην εξέλιξη του σεξουαλικού προσανατολισμού, παρ ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι κοινά αποδεκτό, πως βιώνουν ελάχιστα ή και καθόλου την αίσθηση της επιλογής στο σεξουαλικό τους προσανατολισμό (American Psychological Association, 2008). 11
Η πορεία μέσα στο χρόνο Οι ομοφυλόφιλοι και αμφιφυλόφιλοι άνθρωποι ανέκαθεν και στην πλειοψηφία των εκάστοτε ανθρώπινων κοινωνιών, αντιμετώπιζαν και αντιμετωπίζουν στάσεις εκτεταμένης προκατάληψης και συμπεριφορές διάκρισης, καθώς και σωματικής και ψυχολογικής βίας, λόγω του σεξουαλικού τους προσανατολισμού. Κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20 ου αιώνα ήταν ευρέως διαδεδομένη σε όλα τα έθνη, η έντονη προκατάληψη εναντίον των ομοφυλόφιλων. Έρευνες που διεξήχθησαν κατά τις δεκαετίες του 1970, 1980 και 1990, δείχνουν πως η σεξουαλική αυτή μειονότητα αποτελούσε το μεγαλύτερο αποδέκτη εδραιωμένων και βαθιά ριζωμένων αρνητικών στάσεων, από τις κοινωνίες. Μέχρι το 1975, η ομοφυλοφιλία θεωρούνταν από τους κόλπους της ψυχιατρικής, της ψυχολογίας, και κατά συνέπεια, της εκάστοτε πολιτείας, ως μια ακόμη ψυχική διαταραχή, την οποία ακολουθούσε το στίγμα και η προκατάληψη που συνδεόταν με οποιονδήποτε είχε διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό. Το 1975 αποτέλεσε μια χρονιά ορόσημο για την ομοφυλοφιλία, εφόσον η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία αποφάσισε να πάρει δραστικά μέτρα και, δίνοντας τον πρώτο ρόλο στους ψυχολόγους, αφαίρεσε από το DSM την ομοφυλοφιλία ως ψυχική ασθένεια. Τις τελευταίες δεκαετίες, με την έλευση της λεγόμενης σεξουαλικής επανάστασης, η κοινή γνώμη αντιτίθεται όλο και περισσότερο στις τάσεις διάκρισης και την άνιση μεταχείριση αυτής της μειονότητας, παρ όλα αυτά μεμονωμένες εκδηλώσεις υποτίμησης και εχθρότητας παρατηρούνται ακόμα και στις σύγχρονες κοινωνίες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, όπως αναφέρεται και σε συγκεκριμένη έρευνα πιο κάτω, πως οι αμφιφυλόφιλοι αντιμετωπίζονται με στάσεις διάκρισης και τυχόν καχυποψία, τόσο από μερίδα ετεροφυλόφιλων, όσο και ομοφυλοφίλων (American Psychological Association, 2008). Συνοψίζοντας, θα λέγαμε πως η ομοφυλοφιλία δεν αποτελεί διαταραχή. Παρά τα κοινωνικά στερεότυπα που επιμένουν μέχρι και σήμερα (βέβαια όχι το ίδιο σθεναρά) να συνδέουν την ομοφυλοφιλία με την ψυχοπαθολογία, η επιστημονική κοινότητα δεν εντοπίζει καμιά εγγενή σχέση του διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού με την ψυχοπαθολογία. Τόσο η ετεροφυλοφιλική, όσο και η ομοφυλοφιλική συμπεριφορά αποτελούν, αμφότερες, υγιείς πτυχές της ανθρώπινης σεξουαλικότητας, γεγονός που έχει επαληθευτεί μέσω πολύχρονων ερευνών, σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς και ιστορικές περιόδους (American Psychological Association, 2008). 12
Οι επιπτώσεις των στάσεων διάκρισης στους LGBT (lesbian, gay, bisexual, transgender) Η ψυχολογική έρευνα έχει ως αντικείμενό της, την ευημερία των ατόμων και των ομάδων και ως εκ τούτου ασχολείται και με οτιδήποτε απειλεί αυτή την ευημερία. Έχει βρεθεί λοιπόν, πως οι διακρίσεις που υφίστανται οι ομοφυλόφιλοι ή οι αμφιφυλόφιλοι, καθώς και η προκατάληψη με την οποία αντιμετωπίζονται, επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχολογία αυτών των ατόμων. Οι περισσότερες έρευνες (Chung, 2003; Telljohan & Price, 1991; American Psychological Association, 2008), δείχνουν πως η λεκτική βία και παρενόχληση, αποτελούν σχεδόν καθολική εμπειρία όλων των LGBT. Η διάκριση απέναντι σε αυτή τη σεξουαλική μειονότητα είναι παρούσα σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και πιο συγκεκριμένα κατά την αναζήτηση εργασίας και στέγης. Η πανδημία του AIDS αποτελεί ένα άλλο πεδίο όπου παρατηρείται έντονη προκατάληψη και τάση διάκρισης απέναντι στους ομοφυλόφιλους και αμφιφυλόφιλους. Άλλωστε η σύνδεση, που βιάστηκαν να κάνουν κάποιοι επιστήμονες, μεταξύ του ιού του AIDS και της ομοφυλοφιλίας, όξυνε τα πνεύματα της κοινής γνώμης και της πάγιας θέσης διάκρισης, που υιοθετούσε, κατά των LGBT. Οι διακρίσεις και η προκατάληψη έχουν τόσο κοινωνικές όσο και προσωπικές αποφώλιες επιπτώσεις. Σε κοινωνικό επίπεδο, χρησιμοποιούνται στερεότυπα, χωρίς καμιά επιστημονική βάση, με σκοπό να δικαιολογήσουν την άνιση μεταχείριση των LGBT σε ζητήματα όπως οι ευκαιρίες απασχόλησης, η ανατροφή των τέκνων και η αναγνώριση της σχέσης. Σε ατομικό όμως επίπεδο, η προκατάληψη και οι διακρίσεις τείνουν να έχουν σοβαρές αρνητικές συνέπειες, ιδίως όταν οι LGBT προσπαθούν να αποκρύψουν ή να αρνούνται το σεξουαλικό τους προσανατολισμό. Παρ ότι η πλειοψηφία των ομοφυλοφίλων μαθαίνει να ζει με το κοινωνικό στίγμα κατά της ομοφυλοφιλίας, αυτό το μοτίβο προκατάληψης ελλοχεύει σοβαρότατους κινδύνους για την υγεία και την ευημερία των ομοφυλοφίλων. Επιπρόσθετα η συνύπαρξη της ομοφυλοφιλικής ταυτότητας με μια άλλη ταυτότητα, όπως η εθνικότητα, η αναπηρία, η ηλικία, η φυλή, η θρησκεία, η πολιτική τοποθέτηση, συνήθως επιδεινώνει την επιρροή του κοινωνικού στίγματος εναντίον των ομοφυλοφίλων. Συνεπώς, οι διακρίσεις, η προκατάληψη και οι διάφορες εκφράσεις βίας, στα οποία συχνά υποβάλλονται οι LGBT, αποτελούν αναμφισβήτητα σημαντικές απειλές για την ψυχική τους υγεία, ενώ αυξάνουν κατακόρυφα τα 13
επίπεδα του άγχους. Η κοινωνική υποστήριξη θα ήταν ζωτικής σημασίας στην περίπτωση αυτή, όμως στις περισσότερες κοινωνίες είναι απούσα, λόγω των παγιωμένων κοινωνικών στερεοτύπων, που αναφέρονται και παραπάνω. (American Psychological Association, 2008). Ομοφυλοφιλία και εφηβεία Η περίοδος της εφηβείας αποτελεί ούτως ή άλλως μια μεταβατική φάση, κατά την οποία τα παιδιά αρχίζουν να νιώθουν και να φέρονται με μεγαλύτερη ανεξαρτησία και αυτονομία, ενώ περνούν περισσότερο χρόνο με τους συνομηλίκους τους, από ό,τι με τους γονείς τους. Είναι μια φάση αλλαγής και πειραματισμού, αλλά είναι και η φάση που διαμορφώνεται η σεξουαλική ταυτότητα του ατόμου. Οι νέοι που προσδιορίζονται ως gay, lesbians ή bisexual, είναι πιθανό να αντιμετωπίσουν ορισμένα προβλήματα και να αποκομίσουν ιδιαίτερα αρνητικές εμπειρίες, στο χώρο του σχολείου ή του πανεπιστημίου, όπως να πέσουν θύματα παρενόχλησης, εκφοβισμού ή λεκτικής και σωματικής βίας κλπ. Πολλές φορές, τέτοιου είδους εμπειρίες έχουν συνδεθεί με δραστηριότητες υψηλού κινδύνου, όπως απόπειρα αυτοκτονίας, σεξουαλικές επαφές χωρίς προφύλαξη, χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών. Από την άλλη πλευρά, οφείλουμε να αναφέρουμε πως έρευνες έχουν δείξει πως υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό ομοφυλόφιλων ατόμων που φαίνεται να μην αντιμετωπίζουν μεγαλύτερους κινδύνους σωματικής ή ψυχικής υγείας, συγκριτικά με τους ετεροφυλόφιλους συνομηλίκους τους. Πάντως σε περίπτωση που εμφανιστούν κάποια προβλήματα στους LGBT νέους, συνδέονται στενά με τις στάσεις διάκρισης και την προκατάληψη εναντίον του σεξουαλικού τους προσανατολισμού και για το λόγο αυτό είναι πολύ βοηθητική και ανακουφιστική, η στήριξη αυτών των εφήβων από τους «σημαντικούς άλλους», όπως οι γονείς. Η στήριξη από την πλευρά της οικογένειας, του σχολείου, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας, βοηθά σημαντικά στο να μειωθούν οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν για τα ομοφυλόφιλα νέα παιδιά, ενώ προωθείται η υγιής ανάπτυξη τους. Τόσο η ετεροφυλόφιλη, όσο και η ομοφυλόφιλη νεολαία χρειάζεται υποστήριξη και φροντίδα, κατάλληλα υψηλές προσδοκίες, καθώς και την ενθάρρυνση να συμμετέχουν ενεργά στις ομάδες συνομηλίκων. Τόσο οι ομοφυλόφιλοι, όσο και οι ετεροφυλόφιλοι έφηβοι, που καταφέρνουν να αντιμετωπίσουν τα καθημερινά προβλήματα, παρά το άγχος της μεταβατικής αυτής φάσης, είναι αυτοί οι νέοι που είναι κοινωνικά προετοιμασμένοι, έχουν καλές δεξιότητες επίλυσης 14
προβλημάτων, καλή αίσθηση αυτονομίας και σκοπού και κοιτάζουν με αισιοδοξία το μέλλον. (American Psychological Association, 2008). Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις Οι έρευνες (American Psychological Association, 2008), έχουν δείξει πως οι περισσότεροι ομοφυλόφιλοι επιθυμούν τη δέσμευση σε μονογαμικές σχέσεις. Πιο συγκεκριμένα στις ΗΠΑ, μεταξύ 40-60% των ομοφυλόφιλων ανδρών και μεταξύ 45-80% των ομοφυλόφιλων γυναικών, συμμετέχουν επί του παρόντος σε μια κλασική, ρομαντική ερωτική σχέση. Επίσης, από τα στοιχεία της απογραφής, που έγινε το 2000 στις ΗΠΑ, προκύπτει ότι από τα 5,5 εκατομμύρια ζευγάρια που ζούσαν μαζί χωρίς να είναι παντρεμένα, 1 στα 9, ήταν ομοφυλοφιλικό ζευγάρι. Η ετεροφυλόφιλη κοινότητα τρέφει ακόμα και σήμερα πολλά στερεότυπα για τα ζευγάρια των ομοφυλόφιλων ατόμων, θεωρώντας πως αυτού του τύπου η συμβίωση δεν μπορεί να είναι λειτουργική και ευτυχισμένη. Ωστόσο οι μελέτες δείχνουν πως, τόσο τα ομοφυλόφιλα όσο και τα ετεροφυλόφιλα ζευγάρια, διακρίνονται από ισοδύναμες μεταξύ των συντρόφων σχέσεις, ενώ μοιράζονται αμοιβαία ικανοποίηση και δέσμευση (American Psychological Association, 2008). Ένα άλλο στερεότυπο των ετεροφυλόφιλων για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια είναι ότι οι σχέσεις που δημιουργούν χαρακτηρίζονται από αστάθεια, γεγονός που διαψεύδεται ερευνητικά, εφόσον στις ΗΠΑ, 18-28% των gay ζευγαριών και 8-21% των lesbian ζευγαριών, έζησαν μαζί 10 ή και περισσότερα χρόνια. Στο σημείο αυτό, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί πως η σταθερότητα των ομόφυλων ζευγαριών θα ενισχυόταν, αν απολάμβαναν τα ίδια επίπεδα στήριξης και αναγνώρισης για τις σχέσεις τους, όπως συμβαίνει με τα ετερόφυλα ζευγάρια, δηλαδή τα νομικά δικαιώματα και τις υποχρεώσεις, που σχετίζονται με το γάμο (American Psychological Association, 2008). Η αποκάλυψη της ομοφυλοφιλικής ταυτότητας Τη φράση «coming out», όπως θα δούμε και παρακάτω, χρησιμοποιούμε όταν αναφερόμαστε σε διάφορες εμπειρίες των 15
LGBT ατόμων, σχετικές με την αυτογνωσία αυτών των ατόμων αναφορικά με το διαφορετικό τους σεξουαλικό προσανατολισμό, την γνωστοποίηση αυτού του διαφορετικού προσανατολισμού σε έναν ή μερικά κοντινά πρόσωπα, την πιο ευρεία δημοσιοποίηση της ομοφυλοφιλικής ταυτότητας στον κοινωνικό τους περίγυρο και τέλος την ταύτιση αυτών των ατόμων, με τη συμμετοχή τους στην LGBT κοινότητα. Πολλοί άνθρωποι με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, διστάζουν να προβούν στην αποκάλυψη της ταυτότητάς τους, φοβούμενοι ότι θα έρθουν αντιμέτωποι με την προκατάληψη και τις στάσεις διάκρισης. Κάποιοι λοιπόν επιλέγουν να κρατήσουν κρυφή την ταυτότητά τους, κάποιοι άλλοι επιλέγουν να αποκαλυφθούν σε περιορισμένες περιστάσεις, ενώ άλλοι αποφασίζουν να κάνουν «coming out» με πολύ δημόσιο χαρακτήρα. Το «coming out» αποτελεί συχνά ένα πολύ κρίσιμο σημείο στη ζωή των LGBT ατόμων. Οι ερευνητικές μελέτες (Croteau & von Destinon, 1994; Diaz, Ayala & Bein, 2004; O Ryan & McFarland, 2010), έχουν δείξει πως το να νιώθει ένα άτομο άνετα και θετικά αναφορικά με τη σεξουαλική του ταυτότητα, ενσωματώνοντας την στη ζωή του, ενισχύει την ψυχική υγεία, ισορροπία και γαλήνη. Η ενσωμάτωση αυτή πολύ συχνά περιλαμβάνει την αποκάλυψη της ταυτότητας του ομοφυλόφιλου ατόμου στο οικογενειακό, κοινωνικό ή εργασιακό περιβάλλον, ή μπορεί ακόμα και να περιλαμβάνει τη συμμετοχή του στην ευρύτερη LGBT κοινότητα. Το να είναι σε θέση ένα ομοφυλόφιλο άτομο να συζητήσει ανοικτά για την σεξουαλική του ταυτότητα, αυξάνει τις πιθανότητες της κοινωνικής υποστήριξης, η οποία είναι ζωτικής σημασίας για την ψυχική υγεία και ευεξία ενός ατόμου. Πιο συγκεκριμένα, όπως οι ετεροφυλόφιλοι άνθρωποι, έτσι και οι ομοφυλόφιλοι επωφελούνται όταν είναι σε θέση να μοιραστούν τη ζωή τους και να λάβουν υποστήριξη από την οικογένεια, τους φίλους ή τους συνεργάτες τους. Επομένως, κάθε άλλο παρά έκπληξη αποτελεί το γεγονός ότι όλο και περισσότεροι ομοφυλόφιλοι, που κρύβουν την ταυτότητά τους, αναφέρουν προβλήματα τόσο ψυχικής, όσο και σωματικής υγείας, σε σχέση με τους ομοφυλόφιλους που έχουν κάνει «coming out» (American Psychological Association, 2008). Περιδιάβαση βιβλιογραφίας «Όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν με την ικανότητα να γίνουν διαφορετικοί» (Allen, 1940). Την πιο βασική παράμετρο στη σχέση της ομοφυλοφιλίας, με τον εαυτό, αποτελεί αυτή η μνημειώδης ανεπάρκεια και ανασφάλεια κατά την αίσθηση του εαυτού. Καθώς το 16
άτομο μεγαλώνει έχει την τάση να μιμείται τα άτομα του άμεσου περιβάλλοντος του. Αν ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής του, παρατηρήσει κάποιου είδους διαφορετικότητα, νιώθει αμήχανα και υποδεέστερα, δεν νιώθει πλήρης, ολόκληρος αυτό συμβαίνει διότι «το να γίνει κάποιος, κάτι άλλο και διαφορετικό από αυτό, που είναι αυτό που τον δημιούργησε (δηλ. από τους γονείς του), γεννά στο άτομο ενοχές και τύψεις για το σπάσιμο αυτού του πρωτογενούς και οικουμενικού αισθήματος». Ο ομοφυλόφιλος βιώνει μια κατάσταση προδοσίας από την πλευρά του «προδότη». Για το λόγο αυτό είναι σύνηθες το φαινόμενο ο ομοφυλόφιλος να κρύβει την ταυτότητά του και να ζει διπλή ζωή, προσπαθώντας να ισορροπήσει την κατάσταση και να περιορίσει την ψυχολογική σύγκρουση που βιώνει αλλά και το αναπόφευκτο αίσθημα ενοχής. Κατά τα στάδια ωρίμανσης ενός ομοφυλόφιλου ατόμου, παρατηρούνται διαφορετικοί βαθμοί στην αυτοπεποίθηση και τον αυτοσεβασμό, που βιώνει, καθώς προσπαθεί να έρθει κοντά σε αυτό που πραγματικά είναι και να το αποδεχτεί. Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί στο σημείο αυτό πως μια πληθώρα κλινικών ψυχικών (και όχι μόνο) διαταραχών, οφείλεται στην προσπάθεια κάποιων ατόμων να επιλύσουν το υποτιθέμενο «πρόβλημα της διαφορετικότητας» (Allen, 1940). Το άρθρο αυτό συσχετίζει τη σεξουαλική ταυτότητα με την εθνική, εντοπίζοντας μια σειρά από ομοιότητες στο πώς οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν τις αντίστοιχες μειονότητες. Για παράδειγμα, στη σύγχρονη Αμερική όπου η μετανάστευση βρίσκεται σε αυξημένα επίπεδα, υπάρχει έντονη η τάση της «αμερικανοποίησης» από την πλευρά της κοινωνίας. Με παρόμοιο τρόπο, οι εκάστοτε κοινωνίες τείνουν να ομογενοποιούν τα άτομα, σε ό,τι αφορά το σεξουαλικό προσανατολισμό, θεωρώντας τη μέθοδο αποτελεσματική, ως προς το να είναι η κατάσταση ασφαλής, ελέγξιμη και ηθική. Σύμφωνα με τον Allen (1940), το πρόβλημα είναι πως καθώς το άτομο προσπαθεί να γνωρίσει το ποιός είναι και να δομήσει τον εαυτό του, πολλές φορές ο κοινωνικός εαυτός έρχεται σε αντίθεση με το βιολογικό εαυτό. Το ζητούμενο σε μια τέτοια περίπτωση είναι να αξιοποιήσει το άτομο με τρόπο δημιουργικό τις διαφορές που έχει, έτσι ώστε να εξασφαλίσει και να διατηρήσει το πλέον ουσιαστικό στοιχείο του κοινωνικού του εαυτού, αλλά και της ύπαρξής του, το οποίο δεν είναι άλλο από το αίσθημα του «ανήκειν». Το πιο διαδεδομένο μοντέλο για την πορεία της ανάπτυξης της ταυτότητας των ομοφυλόφιλων ατόμων αποτελεί αυτό της Cass (1979), καθώς και την αναθεωρημένη έκδοση του ίδιου μοντέλου (Cass, 2010), το οποίο αποτελεί μέχρι και σήμερα την πιο εύστοχη τοποθέτηση στο εν λόγω ζήτημα, αλλά και μοντέλο της Rosario (2006). Η έννοια του εαυτού και το πώς το κάθε άτομο γνωρίζει, 17
αποδέχεται και γνωστοποιεί την ταυτότητα του ακολουθεί μια διαφορετική πορεία στα ομοφυλόφιλα άτομα. Σύγχυση ταυτότητας: όταν το άτομο διαπιστώνει ότι έλκεται από το ίδιο φύλο, μπορεί να μην αποδέχεται την ομοφυλοφιλική του ταυτότητα, να αισθάνεται συγχυσμένο και να ψάχνει διαρκώς επιβεβαίωση ότι είναι ετεροφυλόφιλο. Ακόμα κι αν έχει κάποιες εμπειρίες με άτομα του ίδιου φύλου, μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του ως «straight» (ετεροφυλόφιλος), που πειραματίζεται ή που έχει κάποιες ομοφυλόφιλες φαντασιώσεις. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, μπορεί να προσπαθήσει να συνάψει σχέσεις με άτομα του αντίθετου φύλου, πιστεύοντας πραγματικά ότι τα πράγματα θα πάνε καλά. Σύγκριση ταυτότητας: Σε αυτό το στάδιο, το άτομο αρχίζει να αποδέχεται την πιθανότητα της ομοφυλοφιλίας του. Ίσως να προσπαθεί να εξηγήσει αυτό που του συμβαίνει ή να προσπαθεί να αρνηθεί ότι η ομοφυλοφιλία αποτελεί την κεντρική του ταυτότητα. Άλλα άτομα, ίσως να αποδέχονται την ταυτότητα τους αυτή, αλλά να προσπαθούν να ελέγξουν την έκφραση της, με το να παντρεύονται, για παράδειγμα, κάποιο άτομο του αντίθετου φύλου. Επιπλέον, κάποιοι, μπορεί να προσπαθούν να πιέσουν τον εαυτό τους να αποκτήσουν μια ετεροφυλόφιλη ταυτότητα λόγω συναισθημάτων ενοχής ή ντροπής που βιώνουν. Ανοχή ταυτότητας: Το άτομο αντιλαμβάνεται ότι υπάρχουν και άλλα άτομα που βιώνουν αντίστοιχες καταστάσεις. Αρχίζει να αντιμετωπίζει με πιο δεκτικό τρόπο την ομοφυλόφιλη ταυτότητα και ξεκινά να κοινωνικοποιείται, προσεγγίζοντας άλλους ομοφυλόφιλους. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, μπορεί ακόμα να συνυπάρχουν συναισθήματα ντροπής ή εσωτερικευμένης ομοφοβίας. Αποδοχή ταυτότητας: Σημειώνεται η μετάβαση από την απλή ανοχή της διαφορετικής σεξουαλικής ταυτότητας του ατόμου, στην αποδοχή. Η ομοφυλόφιλη ταυτότητα βιώνεται από το άτομο ως κάτι θετικό, παρά ως κάτι το οποίο πρέπει να ανεχτεί με δυσφορία. Οι κοινωνικές συναναστροφές με την ομοφυλόφιλη κοινότητα αυξάνονται και το άτομο αντιμετωπίζει με αυτό τον τρόπο, την εσωτερική ένταση που απορρέει από τη μη συμμόρφωση στα «κοινωνικά πρότυπα». Στο στάδιο αυτό, ξεκινά και η επιλεκτική αποκάλυψη της ταυτότητας στον περίγυρο. Το άτομο, πιθανώς, χρειάζεται βοήθεια στο να αποφασίσει το πώς, πότε και σε ποιούς να αποκαλύψει τον σεξουαλικό του προσανατολισμό και είναι σύνηθες να αναζητά ψυχολογική υποστήριξη από κάποιον ειδικό. Υπερηφάνεια ταυτότητας: Το άτομο αισθάνεται την ανάγκη να μάθει ο περίγυρος του, «ποιός πραγματικά είναι». Η συναναστροφή με ετεροφυλόφιλους περιορίζεται και το άτομο αγκαλιάζει την «gay κουλτούρα» (ομοφυλόφιλη κουλτούρα). Συχνό φαινόμενο σε αυτό το στάδιο, αποτελεί η αποκοπή του ατόμου από την οικογένεια. Πιθανώς να υπάρχει ο διαχωρισμός «εμείς» (gay) και «αυτοί» (straight). 18
Σύνθεση/συγχώνευση ταυτότητας: Το άτομο συγχωνεύει με επιτυχία τη σεξουαλική του ταυτότητα με άλλες πτυχές του εαυτού του. Με αποτέλεσμα, ο σεξουαλικός προσανατολισμός να αποτελεί μόνο ένα μέρος του εαυτού του και όχι ολόκληρη την ταυτότητά του. Ο διαχωρισμός «εμείς» και «αυτοί» καταλύεται. Η ανάπτυξη της σεξουαλικής ταυτότητας των ομοφυλοφίλων, όπως ειπώθηκε και παραπάνω, περνάει από τα έξι στάδια (Cass, 1979), σύγχυση ταυτότητας, σύγκριση ταυτότητας, ανοχή ταυτότητας, αποδοχή ταυτότητας, υπερηφάνεια ταυτότητας και σύνθεση ταυτότητας. Ο Troiden (1988) προτείνει μια διαφορετική πορεία κατά την εξέλιξη της σεξουαλικής ταυτότητας του ομοφυλόφιλου, η οποία διακρίνεται από τέσσερα στάδια: 1. Ευαισθητοποίηση ταυτότητας, 2. Σύγχυση ταυτότητας, 3. Ανάληψη ταυτότητας και 4. Δέσμευση ταυτότητας. Η εξέλιξη της ομοφυλοφιλικής ταυτότητας δεν είναι μια γραμμική διαδικασία, που ακολουθεί πιστά το κάθε στάδιο. Τα χαρακτηριστικά των σταδίων μπορεί να συγχέονται και να αναδύονται με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικό χρόνο, σε διαφορετικά άτομα. Η εμπειρία δείχνει πως οι ιδανικοί τύποι ανάπτυξης ταυτότητας δεν είναι ρεαλιστικοί και δεν υπάρχει κανείς που να ταιριάζει απόλυτα σε αυτούς, καθώς κάθε άτομο είναι μοναδικό και έχει μοναδικές εμπειρίες ζωής και ψυχοκοινωνικό υπόβαθρο. Συνήθως η ευαισθητοποίηση τω ομοφυλόφιλων αναφορικά με τη διαφορετική τους ταυτότητα, συναντάται κάπου στην εφηβεία, χωρίς βέβαια αυτό να είναι απόλυτο (κάποιοι το αντιλαμβάνονται στην πρώιμη παιδική ηλικία, ενώ κάποιοι άλλοι κατά τη μετεφηβική- ενήλικη φάση της ζωής τους) (Mc Whirter DP & Mattison AM, 1984). Τα παρακάτω σχόλια είναι αποσπάσματα από ομοφυλόφιλες γυναίκες που έλαβαν μέρος στην έρευνα, στα οποία διαφαίνονται τα διαφορετικά βιώματα που έχουν κατά την παιδική- εφηβική ηλικία (ευαισθητοποίηση ταυτότητας): «δεν μου άρεσαν τα αγόρια, με ενδιέφεραν περισσότερο οι τέχνες και πιο πνευματικά πράγματα. Ένιωθα διαφορετική, δεν ένιωθα θηλυκή, ήμουν απότομη και όχι ιδιαίτερα όμορφη, μια σύγχυση! Ήμουν πιο αρρενωπή, πιο ανεξάρτητη, πιο θυμωμένη, πιο επιθετική.. ήθελα όλο να είμαι έξω από το σπίτι!», αντίστοιχα σχόλια ακούγονται και από τους άνδρες ομοφυλόφιλους συμμετέχοντες: «είχα ιδιαίτερη έφεση στις τέχνες. Δεν μου άρεσαν τα σπορ, και ήταν τόσο πηγαίο και φυσικό αυτό που με έκανε να διαφέρω πολύ από τους άλλους. Η μπάλα του ποδοσφαίρου ήταν σα βόμβα για μένα! Δε μου άρεσε να βγαίνω ραντεβού με κορίτσια, μου άρεσαν όμως πολύ διάφορα όμορφα πράγματα, όπως οι φιόγκοι, τα λουλούδια και η μουσική. Με αποκαλούσαν την «αδερφή» της οικογένειας.. μου είχαν πει πως ήμουν πολύ φανερά θηλυπρεπής» (Troiden, 1988). Η Cass (1984) αναφέρει για το πρώιμο στάδιο της σύγχυσης της ταυτότητας: 19
«δεν είσαι σίγουρος για το ποιος είσαι, νιώθεις μπερδεμένος για το είδος του ανθρώπου που είσαι και το πού πηγαίνει η ζωή σου. Κάνεις στον εαυτό σου την ερώτηση: ποιος είμαι;, είμαι ομοφυλόφιλος;, είμαι στα αλήθεια ετεροφυλόφιλος;», λίγο αργότερα, αλλά στο ίδιο στάδιο, η Cass (1984) αναφέρει περιγραφικά πώς νιώθει το άτομο: «νομίζεις ότι μάλλον είσαι ομοφυλόφιλος, ωστόσο δεν είσαι και εντελώς σίγουρος. Νιώθεις αποστασιοποιημένος ή αποκομμένος από τους άλλους ανθρώπους. Ξεκινάς να σκέφτεσαι ότι ίσως ήταν βοηθητικό να συναντήσεις άλλους ομοφυλόφιλους, αλλά δεν είσαι σίγουρος αν στα αλήθεια το θέλεις αυτό ή όχι. Θα προτιμούσες να ήσουν εντελώς ετεροφυλόφιλος..». Σύμφωνα με έρευνες των Childhood, Weinberg και Hammersmith (1981), γύρω στην ηλικία των 19, δηλαδή προς το τέλος της εφηβείας, το 75% των νέων ομοφυλόφιλων ξεκινούν να έχουν κάποιες πρώτες εμπειρίες της σεξουαλικής τους διαφορετικότητας. Μέχρι τα μισά όμως της εφηβείας τα περισσότερα ομοφυλόφιλα νεαρά άτομα έχουν βιώσει τόσο ομοφυλοφιλική, όσο και ετεροφυλοφιλική συμπεριφορά και διέγερση, απέναντι σε κάποιους από τους συνομηλίκους τους. Αποτελεί γενικό κανόνα, ότι τα ομοφυλόφιλα αγόρια αντιλαμβάνονται νωρίτερα τη σεξουαλική τους διαφορετικότητα και ξεκινούν να συμπεριφέρονται διαφορετικά, κατά μέσο όρο από τα 13, ενώ τα ομοφυλόφιλα κορίτσια από τα 16. Αντίστοιχα τα ομοφυλόφιλα αγόρια συνήθως ξεκινούν ομοφυλοφιλικές σχέσεις, κατά μέσο όρο, από τα 15, ενώ τα ομοφυλόφιλα κορίτσια, αργότερα γύρω στα 20 (Bell, 1981; Troiden, 1979; Schafer, 1976; Dank, 1971). Η έντονη κοινωνική κριτική σε βάρος των ομοφυλοφίλων, αναντίλεκτα συμβάλλει στη σύγχυση ταυτότητας. Το στίγμα δημιουργεί ενοχή και μια ανάγκη για μυστικότητα και κοινωνική απομόνωση. Αποθαρρύνει δε, τα νεαρά ομοφυλόφιλα άτομα από το να συζητήσουν και να μοιραστούν με τους φίλους και τις οικογένειες τους, τις αναδυόμενες σεξουαλικές τους επιθυμίες και δραστηριότητες (Plummer, 1975). Η αδιαφορία, η άγνοια και η παραπληροφόρηση αναφορικά με το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας αλλά και τους ίδιους τους ομοφυλόφιλους, συνεισφέρει στη σύγχυση ταυτότητας. Οι άνθρωποι είναι απρόθυμοι να εντάξουν τους εαυτούς τους σε μια κοινωνική κατηγορία, όσο δε γνωρίζουν ότι αυτή η κατηγορία υπάρχει, η ελλιπής πληροφόρηση για το είδος αυτών των ανθρώπων, καθώς και η πεποίθηση ότι αυτή η κατηγορία ανθρώπων δεν έχει κανένα κοινό με τους υπόλοιπους ανθρώπους, διαιωνίζει την κοινωνική προκατάληψη και την ομοφοβία, ενώ επιτείνει την σύγχυση ταυτότητας στους ομοφυλόφιλους (Lofland, 1969). Είναι σύνηθες τα νεαρά ομοφυλόφιλα άτομα να αντιδρούν στην σύγχυση ταυτότητας με μια σειρά από μηχανισμούς άμυνας, όπως άρνηση (Goode, 1984), ανακατασκευή (Humphreys, 1972), αποφυγή (Cass, 1979), επαναπροσδιορισμός και αποδοχή 20
(Troiden, 1977; Cass, 1979). Κάποιοι από αυτούς τους μηχανισμούς διαφαίνονται στα λεγόμενα των συμμετεχόντων στην παρούσα έρευνα: «νομίζω πως το ερωτικό μου ενδιαφέρον για τα άλλα κορίτσια θα αποχωρούσε αν έδινα περισσότερη σημασία στα αγόρια και ασχολιόμουν πιο πολύ με το να είμαι πιο θηλυκή» (αποφυγή), «απλά περνάω μια φάση. Δεν είμαι στα αλήθεια ομοφυλόφιλος, ήταν απλά ένας πειραματισμός. Συνέβη μόνο επειδή ήμουν μεθυσμένος» (επαναπροσδιορισμός), «από τότε που ήμουν πολύ μικρή, κατάλαβα πως ήμουν πολύ διαφορετική από τα άλλα κορίτσια, ένιωθα περισσότερο ανδροπρεπής, παρά θηλυπρεπής. Όταν έμαθα ότι υπάρχουν λεσβίες, είχα ένα τρόπο να εξηγήσω γιατί ήμουν διαφορετική από τα άλλα κορίτσια» (αποδοχή). Κατά τη διάρκεια του τρίτου σταδίου, σύμφωνα με τον Troiden, της ανάληψης της ταυτότητας, τα ομοφυλόφιλα άτομα αυτοπροσδιορίζονται ως ομοφυλόφιλα, σε διαφορετικές ηλικίες και κάτω από διαφορετικές συνθήκες, ενώ σταματούν να κρύβονται και προχωρούν στην αποκάλυψη της ταυτότητάς τους (coming out), (Coleman, 1982; Lee, 1977). Η Cass (1984), περιγράφει την ανοχή της ταυτότητας ως εξής: «νιώθεις σίγουρος ότι είσαι ομοφυλόφιλος, πορεύεσαι με αυτό ή απλά το ανέχεσαι. Βλέπεις τον εαυτό σου σαν ομοφυλόφιλο στο παρόν, αλλά δεν ξέρεις πώς μπορεί να είσαι στο μέλλον. Συνήθως προσπαθείς να διατηρήσεις μια ετεροφυλοφιλική εικόνα προς τα έξω. Μερικές φορές εμπλέκεσαι κοινωνικά με ομοφυλόφιλους ή θα ήθελες να το κάνεις. Γενικά νιώθεις την ανάγκη να συναντάς ανθρώπους, που μοιάζουν με σένα». Η ποιότητα των πρώτων ερωτικών επαφών, είναι πολύ σημαντική (Cass, 1979). Αν οι πρώτες ερωτικές εμπειρίες ενός ομοφυλόφιλου, είναι αρνητικές, είναι πιθανό να αποφύγει για το άμεσο μέλλον να επιδιώξει άλλες ομοφυλοφιλικές επαφές. Η σύγχυση ταυτότητας παραμένει και αμβλύνεται, ενώ αν οι πρώιμες ομοφυλοφιλικές εμπειρίες είναι θετικές, είναι πιθανό να εδραιωθεί πιο γρήγορα η αποδοχή της ταυτότητας. Κατά το τέταρτο και τελευταίο στάδιο της δέσμευσης της ταυτότητας, σύμφωνα με τον Troiden, το ομοφυλόφιλο άτομο νιώθει την υποχρέωση να μείνει πιστό σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς και στάσης: «είναι περισσότερο εύκολο, ελκυστικό και ανώδυνο να παραμείνεις ομοφυλόφιλος από το να προσπαθείς να παριστάνεις τον straight» (Plummer, 1975). Το να ξεκινάς μια ερωτική ομοφυλοφιλική σχέση, συνήθως σηματοδοτεί την έναρξη της δέσμευσης ταυτότητας (Troiden, 1979; Coleman, 1982). Η Cass (1984) αναφέρει για τη σύνθεση ταυτότητας των ομοφυλόφιλων: «είσαι πλέον σε ετοιμότητα να πεις σε όλους ή σχεδόν σε όλους, ότι είσαι ομοφυλόφιλος, νιώθεις χαρούμενος για αυτό που είσαι, αλλά επίσης νιώθεις πως αυτό που είσαι (η ομοφυλοφιλική ταυτότητά σου) δεν είναι και το πιο σημαντικό κομμάτι του εαυτού σου. Κάνεις παρέα 21
τόσο με ομοφυλόφιλους, όσο και με ετεροφυλόφιλους, στους οποίους είσαι ανοιχτός για την ομοφυλοφιλία σου». Στη σημερινή εποχή, έχουν επαναπροσδιοριστεί οι προτεραιότητες στη ζωή των ανθρώπων. Ο σύγχρονος άνθρωπος επιθυμεί να έχει ποιότητα ζωής, ενώ προσπαθεί να επιτύχει μια υγιή ισορροπία του χρόνου, που μοιράζει ανάμεσα στη δουλειά του, την προσωπική του ζωή και την οικογένεια. (Thompson et al., 1999). Κάποιοι ομοφυλόφιλοι λοιπόν θεωρούν βασική και πρωτεύουσα προϋπόθεση, να μπορούν να είναι «out» (ειλικρινείς και αυθεντικοί σε ό,τι αφορά τη διαφορετική σεξουαλική τους ταυτότητα) στην εργασία τους, γεγονός που εξασφαλίζει την ψυχική και συναισθηματική τους ισορροπία, ενώ κάποιοι άλλοι περισσότερο συντηρητικοί ομοφυλόφιλοι, τοποθετούν πιο ψηλά την επαγγελματική επιτυχία, την εργασιακή ασφάλεια και το υψηλό κοινωνικό στάτους, και δεν επιθυμούν να τα διακυβεύσουν, κάνοντας «opening» στον εργασιακό τους χώρο. Οι Chung και Harmon (1994), παρ όλα αυτά υποστηρίζουν πως οι φιλοδοξίες των ομοφυλόφιλων εργαζομένων είναι λιγότερο παραδοσιακού τύπου, ενώ τα άτομα αυτά τείνουν να προσδίδουν ιδιαίτερη έμφαση στην ποιότητα της επαγγελματικής ατμόσφαιρας και συναναστροφής, γεγονός που εξασφαλίζεται μέσω ανοιχτών, ειλικρινών κοινωνικών επαφών, που διέπονται από την αμοιβαιότητα στην αξιοπρέπεια, το σεβασμό και την αποδοχή της εκάστοτε ατομικής διαφορετικότητας. Ο Prince (1995) θεωρεί πως το νευραλγικό ζήτημα στην επαγγελματική σταδιοδρομία των νέων ομοφυλόφιλων, αποτελεί ο διπλός ρόλος που καλούνται να διαδραματίσουν τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια. Με τον όρο «διπλός», υπονοείται η απόκρυψη της ομόφυλης σχέσης στον επαγγελματικό χώρο και κατά συνέπεια μιλάμε για ένα δίπολο: διατήρηση ετεροφυλόφιλης εικόνας στην εργασία και κρυφή ομοερωτική ζωή. Αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις που πήραν οι Trau και Hartel (2004), αναφέρονται σε καθημερινές δυσκολίες όπως το ότι καλούνται να προσέχουν κάθε λέξη που λένε σε κάθε κουβέντα ή τηλεφώνημα, προσπαθώντας να μη γίνουν αντιληπτοί, να ακούν καυστικά σχόλια γενικά για τους ομοφυλόφιλους, φοβούμενοι να αντιτάξουν την άποψή τους, ενώ το πιο κυρίαρχο πρόβλημα που ανακύπτει είναι ότι δεν μπορούν να γνωρίσουν ως συνοδό τον ομοφυλόφιλο σύντροφο στις διάφορες επαγγελματικές συνεστιάσεις, που λαμβάνουν χώρα. Η ποιοτική αυτή έρευνα των Trau και Hartel (2004), αναφέρεται εκτός από τις δυσκολίες κατά την αποδοχή της ταυτότητας (Cass 1979) και στην ομοφοβία στην εργασία, όπως αναφέρθηκαν παραπάνω αλλά και όπως διαπιστώθηκαν μέσα από τις συνεντεύξεις των νέων ομοφυλόφιλων εργαζόμενων, και στις μειωμένες επαγγελματικές προοπτικές και ευκαιρίες, για το λόγο ότι «το να είσαι gay μάλλον 22
δε βοηθάει στα επαγγελματικά. Δε σε προωθούν γιατί δεν σε συμπαθούν ή γιατί δεν εγκρίνουν τον τρόπο ζωής σου..». Οι Trau και Hartel (2004), επίσης, υποστηρίζουν ότι ο παραδοσιακός θεσμός της οικογένειας και του σχολείου, που προβάλλουν τα παραδοσιακά πρότυπα, επηρεάζουν με νευραλγικό τρόπο την επιλογή επαγγέλματος των ομοφυλόφιλων. Σύμφωνα με τους Chung και Prince (1995), τα ομοφυλόφιλα άτομα διαρκώς «παλεύουν» με την πρόκληση της γνωστοποίησης της ταυτότητάς τους ή όχι στη δουλειά, γεγονός που διαιωνίζει την εσωτερική σύγκρουση της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και των ατομικών αξιών, που διέπουν τις διαπροσωπικές σχέσεις. Άλλη μια έρευνα (Taylor, 1999) ασχολείται με την αποκάλυψη της σεξουαλικής ταυτότητας των ομοφυλόφιλων ατόμων, γεγονός που σηματοδοτεί τη μετάβαση σε έναν άλλο τρόπο ζωής. Μέχρι και το μεγαλύτερο μέρος του 20 ου αιώνα, η ομοφυλοφιλία αποτελούσε ψυχική διαταραχή (Burns, 1992) και σύμφωνα με αυτό, είχαν επινοηθεί από ψυχολόγους και ψυχιάτρους, μια σειρά από μέθοδοι αντιμετώπισης και καταπολέμησης αυτής της «ασθένειας», όπως η θεραπεία αποστροφής, η ψυχοθεραπεία, η μείωση της λίμπιντο μέσω φαρμάκων και το ηλεκτροσόκ (Sayce, 1995). Σύμφωνα με τον Zeidenstein (1990), ομοφυλοφιλία σημαίνει απλά μια σεξουαλική συμπεριφορά με άτομα του ίδιου φύλου. Ωστόσο γυναίκες που αυτοχαρακτηρίζονται ως λεσβίες μπορεί να είναι άγαμες ή να έχουν σχέσεις με άντρες ή/και γυναίκες (White & Levinson, 1993). Παρομοίως σε μια έρευνα ανδρών που αυτοαποκαλούνται ως gay, το 82% είχε κάποια ετεροφυλοφιλική εμπειρία, αλλά δεν θεωρεί τον εαυτό του bisexual (Doyle, 1995). Η αυτοκατηγοριοποίηση, συνεπώς, δεν είναι πάντα σύμφωνη με την ιστορία των ερωτικών εμπειριών κάποιου ατόμου. Ως εκ τούτου, το να είσαι ομοφυλόφιλος, δεν είναι αμιγώς ένα θέμα σεξουαλικού προσανατολισμού αλλά, είναι ένα θέμα ταυτότητας (White & Levinson, 1993). Ο όρος Coming out σα μια διαδικασία ζωής, μια αυτοαποκάλυψη, αποτελεί μόνο μία από τις πολλές φάσεις που περνάει ένα ομοφυλόφιλο άτομο, προσπαθώντας να επανακατασκευάσει την έννοια του εαυτού του (McDonald, 1982). Στην Ελλάδα έχουν εκπονηθεί λιγοστές έρευνες σε ό,τι αφορά τους ομοφυλόφιλους και την ισότητα στην είσοδό τους στην αγορά εργασίας, αλλά και τις στάσεις διάκρισης που υφίστανται κατά την εργασιακή τους εμπειρία, όπως άνιση μεταχείριση κατά την πρόσληψη, λεκτική παρενόχληση ή υποτίμηση, κοινωνικός παραγκωνισμός, μισθολογικές διαφορές. Δεν υπάρχει πληθώρα στατιστικών δεδομένων, αλλά η πρακτική εμπειρία αναδύει μια θλιβερή ελληνική πραγματικότητα, που θέλει τους εξίσου 23
παραγωγικούς ομοφυλόφιλους εργαζόμενους να είναι πιο χαμηλόμισθοι, να στιγματίζονται και να τυγχάνουν σεξιστικής αντιμετώπισης, ένα φαινόμενο εντελώς παράνομο (Drydakis, 2007). Εξετάζοντας την πιθανή ύπαρξη διακρίσεων της ελληνικής εργοδοσίας κατά των ομοφυλόφιλων, ο Drydakis (2007) καταλήγει, μέσω μιας ποσοτικής ερευνητικής διαδικασίας, πως στην Ελλάδα, οι ομοφυλόφιλοι υφίστανται τέτοιου είδους διακρίσεις και πως ένας εργοδότης θα προτιμήσει να προσλάβει έναν ετεροφυλόφιλο από έναν ομοφυλόφιλο υποψήφιο υπάλληλο, με τα ίδια ακριβώς προσόντα. Ο Drydakis (2007) διερεύνησε τη στάση των εργοδοτών ελληνικών εταιρειών, απέναντι στα ομοφυλόφιλα άτομα, στέλνοντας τους, δύο τύπους βιογραφικών ανά εταιρεία, όπου τα τυπικά προσόντα ήταν τα ίδια, το μόνο που άλλαζε ήταν το όνομα και μια αναφορά σε συμμετοχή σε ομοφυλοφιλικές δράσεις. Το αποτέλεσμα ήταν πως η συντριπτική πλειοψηφία των εργοδοτών επέλεξαν το ετεροφυλόφιλο άτομο και όχι το ομοφυλόφιλο. Συνεπώς, η έρευνα καταδεικνύει πως στην ελληνική κοινωνία τα ομοφυλόφιλα άτομα έχουν μειωμένες ευκαιρίες στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία, ενώ η μισθολογική διαφορά στα ομοφυλόφιλα άτομα, όπως φάνηκε στις συζητήσεις με τους εργοδότες (το ποσό που ανέφεραν στα ομοφυλόφιλα άτομα ήταν κατώτερο από αυτό που ανέφεραν στα ετεροφυλόφιλα), αλλά και σε συνδυασμό με προηγούμενες έρευνες των Badgett (1995) και Carpenter (2007) στο θέμα αυτό, φέρνει στην επιφάνεια ένα πραγματικό φαινόμενο. Η ύπαρξη μιας ισχυρής τάξης «ανδρών» στην αγορά εργασίας, που επιθυμούν να κυριαρχούν και να πρωτοστατούν σε βάρος όλων των κοινωνικών μειονοτήτων, όπως είναι οι γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι και οι αλλοεθνείς, είναι γεγονός. Το φαινόμενο της ομοφοβίας, που παρουσιάζεται μέσω μιας ποσοτικής ερευνητικής προσπάθειας των Embrick, Walther & Wickens (2007), οδηγεί αναντίλεκτα σε ρατσιστικές/σεξιστικές συμπεριφορές, καθώς και άνιση συμπεριφορά σε βάρος τον ομοφυλόφιλων εργαζομένων. Οι άντρες, όπως φαίνεται, επιδεικνύουν σε μεγαλύτερο βαθμό σεξιστικές συμπεριφορές κατά των ομοφυλοφίλων, γεγονός που βεβαίως επηρεάζεται και από τη θέση που κατέχουν στην εργασιακή ιεραρχία. Οι άνδρες δε διστάζουν να ασκήσουν λεκτική και σωματική βία στους ομοφυλόφιλους συναδέλφους τους (Berrill 1992). Σε θεωρητικό επίπεδο, τα ετεροφυλόφιλα άτομα δεν πιστεύουν πως οι ομοφυλόφιλοι πρέπει να αποκλειστούν από την αγορά εργασίας σε ποσοστό 88%, (Gallup poll, 2003). Παρ όλα αυτά δεν υπάρχει αντιστοιχία πεποιθήσεων- στάσεων και πραγματικών συμπεριφορών στους εργοδότες. Σύμφωνα με τους Humphrey (1999) και Schneider (1986), πολλοί ομοφυλόφιλοι απολύονται όταν αποκαλύπτεται ότι ο σεξουαλικός τους προσανατολισμός, ενώ οι ίδιοι ερευνητές υποστηρίζουν, πως αν 24
θέλουν να προσληφθούν σε συγκεκριμένες θέσεις οι ομοφυλόφιλοι, πρέπει να υποκρίνονται πως είναι ετεροφυλόφιλοι. Το 25% των ατόμων που συμμετείχαν στις συνεντεύξεις αυτής της έρευνας, εκφράζουν αισθήματα αηδίας για τους ομοφυλόφιλους άνδρες και γυναίκες, θεωρώντας πως ο διαφορετικός σεξουαλικός προσανατολισμός αποτελεί φαινόμενο κατακριτέο, «ντροπή, αρρώστια, ανωμαλία, αμαρτία..». Το 55% των ερωτηθέντων, κράτησε μια πιο μετριοπαθή, αλλά συντηρητική τάση, που θέλει τους ομοφυλόφιλους να ζουν επικαλυμμένα, σαν να ήταν ετεροφυλόφιλοι, χωρίς να μιλάνε ή να αποκαλύπτουν στοιχεία από την προσωπικοί τους ζωή, όπως τη σχέση τους για παράδειγμα. Τα άτομα αυτά υποστηρίζουν πως αυτού του είδους η διαφορετικότητα δεν σχετίζεται με το χώρο της εργασίας και άρα οτιδήποτε αναφέρεται σε αυτή δεν θα πρέπει να γνωστοποιείται στο χώρο αυτό. Ένα 15% πιστεύει πώς θα έπρεπε να μην ντρέπονται γι αυτό που είναι και να το αποκαλύπτουν, αλλά ερωτώμενοι αν θα δέχονταν να μιλήσουν με ένα ομοφυλόφιλο άτομο για αυτό το θέμα, αποποιούνται της ευθύνης. Το 90% των εργοδοτών που ρωτήθηκε, απάντησε πως δεν θα προσλάμβανε κάποιον, ακόμα και αν απλώς πίστευε πως θα μπορούσε να είναι ομοφυλόφιλος, με το επιχείρημα πως θα έπληττε το προφίλ της εταιρείας ή επειδή οι ομοφυλόφιλοι είναι από τη φύση τους μαλθακοί, ασταθείς και ευαίσθητοι και δεν διαθέτουν τα θετικά χαρακτηριστικά ενός ετεροφυλόφιλου άνδρα (Embrick, Walther & Wickens, 2007). Πολλοί ερευνητές ασχολήθηκαν με το θέμα των διακρίσεων που υφίστανται οι ομοφυλόφιλοι στην εργασία τους, κάτω από ένα κοινωνικοπολιτισμικό πρίσμα. Υπό την έννοια ότι στη σημερινή εποχή και λόγω των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών εξελίξεων παρατηρείται αύξηση, όχι των ομοφυλόφιλων, αλλά των ομοφυλόφιλων εκείνων που δεν νιώθουν την ανάγκη να αποκρύπτουν το σεξουαλικό τους προσανατολισμό. Δεδομένης αυτής της αλλαγής στο κοινωνικό σκηνικό, είναι εύλογο το ερώτημα, πώς η εργοδοσία αντιμετωπίζει αυτή τη νέα κατάσταση, κατά πόσο την αποδέχεται και κατά πόσο αποδοκιμάζει τις προκαταλήψεις εναντίον των ομοφυλόφιλων (antigay bias). Αυτή η ομάδα ερευνητών (Walters & Moore, 2002), έδωσαν βάση στην ποιοτική έρευνα και τη σημαντικότητα της προσέγγισης ατόμων της ομοφυλόφιλης κοινότητας, τα οποία, μοιράζονται τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις απόψεις κα τις εμπειρίες τους και με τον τρόπο αυτό, αναδύεται με μεγαλύτερη σαφήνεια το φαινόμενο, περιγράφονται σε βάθος όλων των ειδών οι διακρίσεις που μπορούν να υποστούν τα ομοφυλόφιλα άτομα και κυρίως σε εργασιακά περιβάλλοντα. Διαφαίνονται ακόμα οι αναρίθμητες προκλήσεις των αντιμαχόμενων εκφράσεων της 25