«Γνωστική Από-οικειοποίηση και Παιδική Λογοτεχνία: Η περίπτωση του Διηγήματος της Λιάνας Δενεζάκη Μαρδούκ».

«Γνωστική Από-οικειοποίηση και Παιδική Λογοτεχνία: Η περίπτωση του Διηγήματος της Λιάνας Δενεζάκη Μαρδούκ». Αλχασίδης Νικόλαος Υπεύθυνος Πολιτιστικών Θεμάτων και Καλλιτεχνικών Αγώνων Π. Ε. Καστοριάς Πρωτοβάθμια Εκπαίδευη Καστοριάς, Διοικητηρίου 1, Καστοριά, ΤΚ 52100 e-mail: nalchas@hotmail.com nalchas@ssch.gr Λέξεις κλειδιά Θεωρητική προσέγγιση παιδικού λογοτεχνικού έργου, Γνωστική Από-οικειοποίηση, Φιλοσοφία και Ιστορία των Επιστημών, Αναπλαισίωση, της Επιστήμης Περίληψη Η παρούσα ανάλυση λογοτεχνικού κειμένου έχει ως στόχο να θέσει μία σειρά ζητημάτων αναφορικά με την ενσωμάτωση σε ένα λογοτεχνικό έργο επιστημονικών στοιχείων που άπτονται της ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης. Επομένως η παρούσα κριτική επικεντρώνεται κυρίως στην επιστημονική, φιλοσοφική και ιστορική διάσταση του έργου και όχι στην μορφολογική, γλωσσολογική ή αισθητική ανάλυσή του. Κύρια ζητήματα αποτελούν: α) οι ασύμμετροι τρόποι θέασης του κόσμου (Kuhn 1981:66) και β) η διατήρηση της λογικής δομής του έργου προκειμένου να εξυπηρετηθεί η σαφής παρουσίαση εννοιών των φυσικών επιστημών μέσα από τους ασύμμετρους αυτούς τρόπους θέασης του κόσμου, ώστε ο αναγνώστης να οδηγηθεί σε Γνωστική Απόοικειοποίηση (Cognitive Estrangment) (Suvin 2005, Parrinder 1980). Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία προσπάθεια σύνδεσης της επιστήμης και της λογοτεχνίας, αρχής γενομένης από τον Bruner (1986:11) ο οποίος υποστηρίζει ότι «ο εικονικός φαντασιακός λόγος μπορεί να είναι εξίσου ευεργετικός με τον επιστημονικό, επειδή μία ιστορία μπορεί να συμπληρώσει μία επιστημονική θεωρία, αρκεί να μην τη συσκοτίζει». Το γεγονός ότι οι μαθητές ταυτίζονται με τους ήρωες μιας ιστορίας (Nuba κ.α. 1999) καθιστά είδη της λογοτεχνίας, όπως η επιστημονική φαντασία κατάλληλα όχι μόνο για τη διαπραγμάτευση εννοιών της φυσικής, αλλά και για την παρουσίαση ενός συγκείμενου διαφορετικού από το συγκείμενο (κοινωνικό περιβάλλον) που γνωρίζει το παιδί. Τα κείμενα της επιστημονικής φαντασίας εισάγουν μία παρέκκλιση από το συνήθη εμπειρικό κόσμο και οδηγούν το παιδί στη «γνωστική απόοικειοποίηση» (cognitive estrangement), δηλαδή το φαντασιακό οραματισμό στην υπηρεσία της γνώσης και όχι ως μέσον φυγής από την πραγματικότητα (Suvin 2005). Ο όρος κατά τον Parrinder (1980:72-74) αφορά δύο σκέλη. Το πρώτο σκέλος αναφέρεται στον όρο Γνωστική, συνδέεται με την επιστήμη και την επιστημονική λογική και στοχεύει στην αναπαράσταση ενός κόσμου διαφορετικού από τα εμπειρικά δεδομένα του συγγραφέα ή του αναγνώστη. Η γνωστική Από-οικειοποίηση στοχεύει στην απεξάρτηση του υποκειμένου από το καθημερινό δεδομένο κοινωνικό περιβάλλον και ταυτόχρονα «σπέρνει τους σπόρους της δυνατότητας κοινωνικής αλλαγής». 1

Ο όρος Από-οικειοποίηση, αφορά το δεύτερο σκέλος, συνδέεται με τους Ρώσους κριτικούς Shklovsky 1 & Tomashevsky και δεν αφορά μόνο την επιστημονική φαντασία. Σύμφωνα με τους ανωτέρω κριτικούς συναντάται στην περιγραφική μέθοδο που χρησιμοποιεί ο Tolstoy στο έργο του Πόλεμος και Ειρήνη, στον Swift και στην σατιρική άρνηση του πολιτισμού που αναδύεται από το έργο τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ καθώς και στην κοινωνική και πολιτική σημασία που αναδύεται από τα έργα Brecht (Parrinder 1980:73). Με δεδομένα τα προαναφερόμενα, όταν ένα διήγημα δεν ανήκει στην επιστημονική φαντασία, αλλά διαπραγματεύεται έννοιες των Φυσικών Επιστημών, ιδωμένες από τη σκοπιά της Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών, μπορεί να πετύχει την Από-οικειοποίηση. O Kuhn (1981:66) στο έργο του «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων» ξεκινά με τη διαπίστωση ότι «η ιστορία θα μπορούσε να μετασχηματίσει ριζικά την τρέχουσα εικόνα της επιστήμης». Οι πρώιμες αναπτυξιακές φάσεις των επιστημών χαρακτηρίστηκαν από συνεχή ανταγωνισμό φυσικών αντιλήψεων, που όμως δεν ήταν από μόνες τους (οι αντιλήψεις) σε θέση να καθορίσουν την επιστήμη. Προσωπικές και ιστορικές συμπτώσεις, αυθαίρετα, οδηγούσαν τους ανθρώπους σε ασύμμετρους (incommensurable) τρόπους θέασης του κόσμου. Όμως όταν εξετάσει κανείς αυτές τις πρώιμες επιστημονικές αντιλήψεις ανακαλύπτει ένα τρόπο σκέψης και μία δομή που μπορεί να φωτίσει την τρέχουσα εικόνα της επιστήμης. Αυτό το ζήτημα φιλοδοξεί να θίξει η παρούσα εισήγηση, αναλύοντας το διήγημα της Λιάνας Δενεζάκη «Μαρδούκ» και αντιπαραβάλλοντας τα μέρη του με τις αντιλήψεις των Ιστορικών (Kuhn) & Φιλοσόφων (Popper). Η ανάλυση μου επομένως, πέραν από την επισήμανση πραγματολογικών και γραμματολογικών στοιχείων του έργου, αφορά: α) την εξέταση των ασύμμετρων τρόπων θέασης του κόσμου, που προβάλει ο κάθε ήρωας σε σχέση με το επιστημονικά παραδεκτό επιστημονικό μοντέλο και β) τη συνέπεια αυτών των ασύμμετρων τρόπων θέασης με το κοινωνικό περιβάλλον των ηρώων. Γενικά στοιχεία του έργου Το διήγημα της Λιάνας Δενεζάκη «Μαρδούκ» αποτελεί το 4 ο βιβλίο μίας τετραλογίας 2 που απευθύνεται σε μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου. Ο Μαρδούκ 3 διαφοροποιείται από τα 3 προηγούμενα βιβλία: a. Ως προς τον Αφηγητή. Στο 1 ο διήγημα της σειράς οι κεντρικοί ήρωες του έργου είναι η Ελίνα και η Ελπίδα με την Ελίνα να εκτελεί χρέη αφηγητή. Στο 2 ο διήγημα της σειράς οι κεντρικοί ήρωες του έργου είναι η Ελίνα, η Ελπίδα και ο Έκτορας και εδώ η Ελίνα εκτελεί χρέη αφηγητή. Στο 3 ο διήγημα της σειράς οι κεντρικοί ήρωες του έργου είναι η Ελπίδα η Ελίνα και η Κατερίνα, οι οποίες αφηγούνται καθεμιά διαφορετικές πτυχές της ιστορίας. Στο 4 ο διήγημα προστίθεται στην παρέα των τριών παιδιών (Έκτορα, Ελπίδας και Ελίνας) ο Μάριος Δούκας ο οποίος εκτελεί και χρέη κύριου αφηγητή. Σε αντιδιαστολή λοιπόν με τα προηγούμενα τεύχη όπου ο αφηγητής ήταν 1 Ο Shklovsky αναφερόμενος στην Από-οικειοποίηση (ostranenie στα ρωσικά και defamiliarization στα αγγλικά) θεωρεί ότι ο σκοπός της τέχνης να παρουσιάσει τα αντικείμενα όχι ως στερεότυπα, αλλά υπό μία νέα προοπτική Shklovsky (1988). David Lodge (Επμ.). Modern Criticism and Theory: A Reader, σ. 16-30. London: Longmans, σ. 12 2 Οι τίτλοι της τετραλογίας (κατά σειρά συγγραφής) είναι : «Καλά Ξεμπερδέματα», «Κωδικός Μελάνι», «Ένα Παράξενο Καλοκαίρι» και «Μαρδούκ». 3 Ο Μαρδούκ είναι το 4ο Βιβλίο της σειράς, αλλά τοποθετείται χρονικά ανάμεσα στο 2ο και 3 ο Βιβλίο. Δενεζάκη, Λ. (2009). Μαρδούκ. Αθήνα: Λιβάνη, σ.8 2

κορίτσι, έχουμε ένα αγόρι για αφηγητή. Επίσης έχουμε έναν δευτερεύοντα αφηγητή την Ελίνα, η οποία σχολιάζει το γραπτό κείμενο εικονογραφικά. b. Ως προς το Θέμα του. Στο 1 ο διήγημα της σειράς Ελίνα αφηγείται, υπό τη μορφή ημερολογίου, την ιστορία της ζωής της, προβάλλοντας τις αγωνίες ενός παιδιού του οποίου ο πατέρας παντρεύεται ξανά. Στο 2 ο διήγημα της σειράς η Ελπίδα, υπό τη μορφή αυτοβιογραφίας, καταθέτει τα προβλήματά της σχετικά με το νέο αδερφάκι που έρχεται στην οικογένεια. Στο 3 ο διήγημα της σειράς, το οποίο διαδραματίζεται σε μια κατασκήνωση η Ελπίδα και η Ελίνα γνωρίζουν την Κατερίνα, η οποία βιώνει το διαζύγιο των γονιών της και τους οδηγεί σε περιπέτειες. Στο 4 ο διήγημα όμως ο Μάριος Δούκας στα πλαίσια μιας αντιπαλότητας με την καλύτερη μαθήτρια της τάξης, την Αθηνά, καλείται να συμμετάσχει σε έναν διαγωνισμό αστρονομίας. Στην πραγματικότητα το θέμα του έργου αφορά τον νεανικό έρωτα σε όλες τις εκφάνσεις του. Παράλληλα όμως με τον έρωτα εμπλέκεται: α) και η επιστήμη, ως η ικανότητα του ανθρώπου να θέτει ερωτήματα και να βρίσκει λύσεις και β) η δυνατότητα να αλλάξει ο ήρωας το κοινωνικό του περιβάλλον. c. Ως προ ς τα πρό σωπα το υ έργο υ. Στο 1 ο βιβλίο της σειράς οι βασικές πρωταγωνίστριες είναι η Ελίνα και η Ελπίδα, στο 2 ο βασικοί πρωταγωνιστές είναι η Ελίνα, η Ελπίδα και ο Έκτορας, στο 3 ο είναι η Ελίνα, η Ελπίδα και η Κατερίνα, ενώ στο 4 ο βιβλίο προστίθεται ο Μάριος Δούκας, η Ναταλία και ένα φανταστικό πρόσωπο, ο Μαρδούκ (το alter ego του Μάριου, που ζει στην αρχαία Βαβυλώνα). Κατά αυτό τον τρόπο η πραγματικότητα εμπλέκεται με τη φαντασία, μέσα από μία λογική δομή. d. Ως προς την ιδιαίτερη δομή του κειμένου. Τα 3 προηγούμενα διηγήματα της σειράς, στην προσπάθειά τους να διαπραγματευτούν τα προβλήματα των παιδιών που προκύπτουν από αλλαγές της οικογενειακής τους ζωής, διατηρούσαν μια απλή δομή. Το 4 ο διήγημα της σειράς, εξαιτίας των θεμάτων που διαπραγματεύεται παρουσιάζει μία απλή πλοκή, αλλά μία ιδιαίτερη δομή. Δεν θα ήταν άτοπο να ισχυριστώ ότι πλησιάζει περισσότερο στην δομή του μυθιστορήματος παρά του διηγήματος. Αυτή τη δομή αναλύω στο μέρος της εισήγησης που παρουσιάζει το γνωστικό υπόβαθρο του έργου. Από-οικειοποίηση Το κεντρικό θέμα του έργου είναι ο έρωτας και οι οικογενειακές σχέσεις, με τις συγκρούσεις που προκύπτουν ανάμεσα σε γονείς και παιδιά και με ποίκιλλες προεκτάσεις. Αυτές οι σχέσεις χρησιμοποιούνται αντιστικτικά 4 ως διαφορετικά δίπολα σχέσεων 5 που φωτίζουν το ίδιο θέμα από διαφορετική οπτική γωνία. Η πραγματική αγάπη του πατέρα και της μητέρας του Μάριου παρατίθεται συγκριτικά με τις νεανικές εφηβικές σχέσεις και έρωτες: της Ναταλίας (ουτοπικός έρωτας) με τον άγνωστο Carlos, της Λυδίας με τον Άλκη, του Μάριου με την Αθηνά. Η συγγραφέας προσδίδει κατ αυτό τον τρόπο τις ουσιώδεις διαφορές ανάμεσα στον οικογενειακό και το 4 Ο όρος αντίστιξη αναφέρεται στη μουσική και την αρχιτεκτονική και δηλώνει την παρουσίαση περισσοτέρων του ενός ζητημάτων που ενυπάρχουν στο ίδιο οικοδόμημα (κείμενο ή κτίσμα). Στη μουσική, αντίστιξη καλείται η ταυτόχρονη συνήχηση πολλών διαφορετικών μελωδιών, οι οποίες συνδυάζονται με βάση ένα αυστηρό συνήθως πρόγραμμα κανόνων διαφορετικό από εποχή σε εποχή. Στην πολυφωνική - αντιστικτική γραφή κάθε μία από τις συνηχούσες μελωδίες διατηρεί τη μελωδική ή ρυθμική αυτοτέλειά της χωρίς να κυριαρχεί αλλά ούτε και να υποβιβάζεται από τις υπόλοιπες. Κατ αντιστοιχία στο γραπτό κείμενο της Δενεζάκη αναπτύσσονται πολλές διαφορετικές σχέσεις οι οποίες διατηρούν την αυτοτέλεια τους μέσα στη δομή του κειμένου και λειτουργούν «πολυφωνικά» παρουσιάζοντας το ίδιο θέμα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. 5 Γιλγαμές & Ενμερκάρ, πατέρας και μητέρα Μάριου, Carlos & Ναταλία, Λυδία & Άλκης, Μάριος & Αθηνά, κύριος Νίκος & κυρία Παυλή. Δενεζάκη 2009 ο.π., σ.35, 44-45, 84-87 3

κοινωνικό περίγυρο, στην ανιδιοτελή φιλία και στις επικίνδυνες σχέσεις, στην κοινωνία του χθες και του σήμερα. Κατ αυτό τον τρόπο ο αφηγηματικός χρόνος στο διήγημα της Λιάνας Δενεζάκη, πατά στο σήμερα και εκτείνεται σε ένα βάθος χρόνου που υπερβαίνει τις τέσσερις χιλιετίες (Δενεζάκη 2009:107). Ως προς τον έρωτα η συγγραφέας χρησιμοποιεί τον έρωτα της μαμάς και του μπαμπά για να τον συγκρίνει με αυτόν του Carlos και της Ναταλίας. «Όταν ερωτεύτηκα τον πατέρα σου, πήγαινα στην τελευταία τάξη του σχολείου κι αυτό δεν του άρεσε ΚΑΘΟΛΟΥ 6 του παππού σου. Ήμουν μικρή για έρωτες έλεγε, έπρεπε να σπουδάσω πρώτα. Ίσως να είχε δίκιο, αλλά εγώ είχα άλλα όνειρα για τη ζωή μου.» (Δενεζάκη 2009:60) «Πώς μπορείς να λες πως δεν τον ξέρω; Σου έχω δείξει ένα σωρό μηνύματά του είναι τόσο ρομαντικός, τόσο γλυκός και τρυφερός Έχεις ιδέα που πας να μπλέξεις;, της επιτέθηκε η Λυδία.» (Δενεζάκη 2009:72) Ως προς τις κοινωνικές σχέσεις η συγγραφέας χρησιμοποιεί τη σχέση παππού/εγγονού, αντιπαραβάλλοντας τη σχέση Μάριος/ παππούς Μάριος με τη σχέση Γιλγαμές/ Ενμερκάρ (Δενεζάκη 2009:44-45). «Ε δε μπορώ να μη διακόψω. Αυτός ο βασιλιάς μου θύμισε τον παππού μου, τον πατέρα της μαμάς μου. Δεν τον έχω δει ποτέ, ούτε και μιλάμε γι αυτόν, όμως από όσα έχει πιάσει το αυτί μου, υποθέτω πως έτσι κακός, σκληρός και στριμμένος είναι και του λόγου του.» (Δενεζάκη 2009:49) «Τι λες τώρα; Φαντάζεσαι να σου χτυπήσει ξαφνικά την πόρτα ένα παιδί που δεν έχεις ξαναδεί και να σου πει: Γεια σου παππού, είμαι ο εγγονός σου! Α, ναι, θέλω και μια χάρη ;»(Δενεζάκη 2009:67) Παράλληλα όμως αντιπαραβάλλει τον αρχαίο κόσμο με τον σημερινό, «Αμάν! Σαν τον πύργο της Βαβέλ κατάντησε αυτό το σπίτι!, ψέλλισε η μαμά κι ο μπαμπάς έσκασε στα γέλια. Ο πύργος της Βαβέλ μου θύμιζε θρησκευτικά και όχι άδικα. Τελικά έμαθα πως ήταν ένας πύργος που έχτισαν οι Βαβυλώνιοι» (Δενεζάκη 2009:57). χρησιμοποιώντας εύστοχα τις πεποιθήσεις ενός παιδιού της αρχαίας Μεσοποταμίας για να τις συγκρίνει με τις επιστημονικές αντιλήψεις ενός παιδιού του σήμερα. «Η Γη είναι όντως στρογγυλή! Κατάφερε να ψελλίσει. Μάριε, είναι στρογγυλή! Φώναξε αλλά ο Μάριος δεν εντυπωσιάστηκε. Πες μας κάτι καινούριο, αρχαίε! του είπε και του έτριψε χαϊδευτικά το κεφάλι». (Δενεζάκη 2009:119) Ζητούμενο της Γνωστικής Από-οικειοποίησης είναι δυνατότητα αλλαγής της φύσης και των αντιλήψεων του ανθρώπου. Αυτή η δυνατότητα δίνεται στον Μάριο 6 Η μορφοποίηση των λέξεων οφείλεται στην συγγραφέα και δεν είναι δικό μου εύρημα. 4

5 όπου από μέτριος μαθητής κατορθώνει να κερδίσει το διαγωνισμό αστρονομίας, ενάντια σε καλούς μαθητές όπως είναι η Αθηνά. (Δενεζάκη 2009:102). «Μετά από αυτό που συνέβη πριν λίγο, έπρεπε οπωσδήποτε να είμαι εγώ ο νικητής του διαγωνισμού- πράγμα όχι και τόσο εύκολο. Δηλαδή Α-Κ-Α-Τ-Ο- Ρ-Θ-Ω-Τ-Ο.» (Δενεζάκη 2009:66). Το Γνωστικό Υπόβαθρο του έργου : «Πώς βλέπει τα άστρα Μάριος και πώς ο Μαρδούκ;» Το κύριο ζήτημα ενός συγγραφέα που ασχολείται με ένα επιστημονικό κοινωνικό συγκείμενο είναι η συνέπεια που χαρακτηρίζει τον ήρωα αναφορικά με τις απόψεις και τις επιστημονικές αντιλήψεις της εποχής του. Για να επιτύχει τη συνέπεια αυτή ένας συγγραφέας, όταν αναπτύσσει ένα θέμα που άπτεται της ιστορίας, οφείλει να πραγματοποιήσει μία ιστορική έρευνα, προκειμένου να αποδώσει ρεαλιστικά το ιστορικό και κοινωνικό συγκείμενο των ηρώων του, υποδεικνύοντας μία νέα ανάγνωση της Ιστορίας (Κατσίκη-Γκίβαλου 2006:77). Όταν όμως ένας συγγραφέας αναπτύσσει ένα θέμα που άπτεται της ιστορίας των επιστημών, αλλά και της μετάδοσης της φυσικοεπιστημονικής γνώσης, δεν αρκεί μόνο η ιστορική έρευνα. Η έρευνα πρέπει να στραφεί στο πεδίο της φιλοσοφίας της επιστήμης και της αναπλαισιωμένης γνώσης των φυσικών επιστημών (Χαλκιά 2006), προκειμένου να καλυφθεί ένα σημαντικό κενό στην μετάδοση της επιστημονικής γνώσης. Μέσα από μία άτυπη επανασύσταση των ανθρώπινων ιδεών δημιουργείται μία άτυπη επιστημονική μορφή κειμένου, όπως είναι ένα λογοτεχνικό κείμενο. Αυτή η άτυπη μορφή όμως μπορεί να συσκοτίσει ή να διαφωτίσει τον κόσμο των ανθρώπινων ιδεών (Bruner ο.π.). Μέρος λοιπόν του κειμένου του Μαρδούκ είναι μία σειρά ιστορικά και φιλοσοφικά προσανατολισμένων επιστημονικών αποσπασμάτων (Δενεζάκη 2009:19,22-23,24-25,31-32,38-39,53-55,57,116-122) που διαπραγματεύονται έννοιες των φυσικών επιστημών συνδεδεμένες με το κοινωνικό πλαίσιο της εποχής που τις ανέδειξε. Κατ αυτό τον τρόπο το συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο προσανατολίζεται σε μία σύγχρονη επιστημονική προσέγγιση που παραπέμπει στη φιλοσοφική θεώρηση του Κριτικού Ορθολογισμού, (Popper) και του Ιστορικισμού (Kuhn) παρά στη θεώρηση του Λογικού Θετικισμού. Αναπλαισιώνοντας 7 το συγκείμενο του Μάριου Δούκα (Watzlawick, Weakland & Fisch 1974:25) με όπλο τα δίπολα σχέσεων που αναπτύσσει η συγγραφέας, είναι πιθανόν να επιτευχθεί αναδιοργάνωση των εναλλακτικών ιδεών των υποκειμένων. Η Βοσνιάδου (1998) καταθέτει ότι στη φράση «ο Πέτρος έριξε το σφυρί» ο αναγνώστης δημιουργεί μία νοητική εικόνα. Ανάλογα με το αν το συγκείμενο του κειμένου τοποθετεί τον Πέτρο στη Γη ή στο διάστημα η νοητική εικόνα του αναγνώστη αλλάζει ριζικά, μια και στην πρώτη περίπτωση (Γη) το σφυρί πηγαίνει προς το έδαφος, ενώ στη δεύτερη (διάστημα) αιωρείται. Κύριο μέλημα της επιστήμης είναι να θέτει ερωτήματα και να αποδίδει «έγκυρες» απαντήσεις, τόσο υπό τη θεώρηση του Λογικού Θετικισμού 8, όσο και του Κριτικού Ορθολογισμού 9. 7 Σύμφωνα με τους Watzlawick, Weakland & Fish αναπλαισίωση σημαίνει να αλλάξει κανείς το γνωστικό και το συγκινησιακό πλαίσιο σε σχέση με το οποίο βιώνεται μια κατάσταση ή ένα ερέθισμα και να τοποθετήσει την κατάσταση ή το ερέθισμα σε άλλο πλαίσιο αναφοράς, που εξυπηρετεί καλύτερα. Έτσι η αλλαγή πλαισίου αλλάζει τελείως το νόημα του ερεθίσματος. Watzlawick,, P., Weakland, J. & Fisch, R. (1974). Change: Principles of Problem Formation and Resolution. New York: W. W. Norton and Co., σ.25, 33 8 Στην αρχή της επιστημονικής σκέψης ο άνθρωπος βασίστηκε στην αρχή της παρατήρησης, σε αυτά που έβλεπε με τα μάτια του και αποδείκνυε με τα πειράματά του. Αυτό το φιλοσοφικό ρεύμα λοιπόν

ονομάστηκε Λογικός Θετικισμός. Η εμπειρική διάσταση του Λογικού Θετικισμού στηρίζεται στο αξίωμα ότι κάθε έγκυρη επιστημονική θεωρία απορρέει και θεμελιώνεται με κάποιο ακριβή και διαγνώσιμο τρόπο στην εμπειρία. Στην επαγωγική λογική, τα συμπεράσματα βγαίνουν με βεβαιότητα από τις επαγωγές μόνον και εφόσον ακολουθούνται από κανόνες. Για παράδειγμα, οι κύκνοι είναι λευκοί, και αν αυτό το πουλί είναι ένας κύκνος, τότε αυτό το πουλί είναι λευκό. Η αντιστοιχία της αλήθειας (κατά το Λογικό Θετικισμό) λέει ότι οι προτάσεις είναι αληθείς όταν αναφέρονται σε πράγματα που υπάρχουν, ενώ η άποψη της συνοχής λέει ότι οι προτάσεις είναι αληθείς μόνο όταν τοποθετούνται λογικά σε ένα συνδεδεμένο σώμα γνώσης. Κάλφας, Β. (2004) Εισαγωγή του Επιμελητή στο Kuhn, T. (1981) Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων. Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα Ο Λογικός Θετικισμός αναγνωρίζει ότι τα όρια του νοητού ταυτίζονται με τα όρια της γλώσσας κατά τη ρήση του Wittgenstein (1921) «Τα όρια του κόσμου μου είναι τα όρια της γλώσσας μου», και κατά συνέπεια το έργο της φιλοσοφίας είναι η κριτική ανάλυση της γλώσσας. Επίσης δέχεται ότι από τις ιστορικές γλώσσες η πιο αναπτυγμένη είναι η γλώσσα της φυσικής και «στοχεύει στην ανάλυσή της με τις τεχνικές της μαθηματικής λογικής, στην επισήμανση πιθανών αντιφάσεων και στην τελειοποίησή της». Κάλφας, Β. (2004) Εισαγωγή του Επιμελητή στο Kuhn, T. (1981) Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων. Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα, σ.:14-15. 9 Ο Κριτικός Ορθολογισμός μιλά για κοινωνική κατασκευή της γνώσης. Οι φιλοσοφικές θέσεις των Popper (1972), Kuhn (1981), & Lacatos (1970) προτείνουν νέες μεθόδους ανασυγκρότησης της επιστήμης (ορθολογικές και μη) υπό το πρίσμα ενός ιστορικού μορφώματος και αντικαθιστούν την κυρίαρχη, κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, άποψη της σχολής του λογικού θετικισμού. Ο Popper στηρίχτηκε στο παράδειγμα των λευκών κύκνων για να αντικρούσει τις θέσεις του Λογικού Θετικισμού. Το αντεπιχείρημά είναι ότι αν θεωρούμε όλους τους κύκνους λευκούς είναι επειδή δεν ανακαλύψαμε ακόμη έναν μαύρο κύκνο. Η θεώρηση του Λογικού Θετικισμού αποκλείει τη λογοτεχνία από τη διαπραγμάτευση των φυσικών εννοιών. Ωστόσο η θεώρηση του Bruner και η στροφή των επιστημόνων στον Κριτικό Ορθολογισμό και τον Ιστορικισμό υπαγορεύουν και την αναπλαισίωση της γνώσης υπό την ιστορική (Kuhn) ή ορθολογιστική εξέταση (Popper) της επιστήμης. Οι φιλοσοφικές θέσεις των Popper (1972), Kuhn (1981), Feyerabend (1975) & Lacatos (1970) προτείνουν νέες μεθόδους ανασυγκρότησης της επιστήμης (ορθολογικές και μη) υπό το πρίσμα ενός ιστορικού μορφώματος και αντικαθιστούν την κυρίαρχη, κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, άποψη της σχολής του λογικού θετικισμού. Kuhn, T. (1981). Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. (Επμ.) Βασίλης Κάλφας. Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα επίσης Lakatos, I. (1970a). Falsification and the Methodology of Scientific Research Programs Ανακτήθηκε στις 12/4/2008 στο δικτυακό τόπο http://www.philosophy.ru/edu/ref/sci/lakatos.html Lakatos, I. (1970b). Science as Successful Prediction. Στο Musgrave, A. Lakatos, I. (Επμ.) Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press Ανακτήθηκε στις 12/4/2008 στο δικτυακό τόπο http://www.stephenjaygould.org/ctrl/lakatos_prediction.html Popper, K. (1972). Objective knowledge. London: Clarendon Press. Ανακτήθηκε στις 6/ 9/ 2007 από το δικτυακό τόπο www.marxists.org/reference/subject/philosophy/works/at/popper.htm O Popper συνήθιζε να φέρνει ως παράδειγμα των λεγομένων του τα διαγράμματα της Μορφολογικής Ψυχολογίας. Αυτά τα διαγράμματα τα αντιπαραβάλλει με τις κοινωνικές διαδικασίες, οι οποίες, αν και είναι πιο σύνθετες, μπορούν να κατανοηθούν, «όταν όλα τα στοιχεία σημειώνονται, συγκρίνονται και συνδυάζονται» (Popper 2005:135). Ο Popper (2004:24), θεωρεί τη γλώσσα και «την κόρη της τη γραφή» ως εργαλείο αναδιάρθρωσης της σκέψης, πάντοτε όμως υπό την κριτική των λαθών. Για να θεμελιώσει τον ισχυρισμό του φέρνει ως παράδειγμα τη ρήση του Einstein «το μολύβι μου είναι πιο έξυπνο από μένα» (Popper 2004:214). Popper, C. (2004). Όλοι οι Άνθρωποι είναι Φιλόσοφοι. Μτφ. Μιχάλης Παπανικολάου. Αθήνα: Μελάνι., σ. 24, 135, 214 Αναγνώριζε επίσης τη σημασία των σημείων ως πολιτισμικά και κοινωνικά καθορισμένων συμβόλων επικοινωνίας για την δημιουργία από το υποκείμενο νοητών αντικειμένων. Το εργαλείο για τη σύλληψη επομένως αυτών των αντικειμένων είναι το γλωσσικό εργαλείο, μέσω μιας ενεργητικής ερμηνείας κάποιου κρυμμένου δεδομένου, και όχι κάποια παθητική διαδικασία όρασης. Popper, C. (2004). Όλοι οι Άνθρωποι είναι Φιλόσοφοι. Μτφ. Μιχάλης Παπανικολάου. Αθήνα: Μελάνι., σ. 112-114. Αύτη η ενεργητική ερμηνεία υπηρετείται από τη σημειωτική προσέγγιση της λογοτεχνίας, επειδή σύμφωνα με τον Ferdinand de Saussure (1922), το νόημα μιας πρότασης πηγάζει από τη σχετική θέση του σε διάφορους κώδικες σημασιολογικών διαφορών. Συνεπώς, το νόημα της πρότασης «το τσακάλι γελάει», κατανοείται μέσα από μια σειρά αντιθέσεων. Αυτές συμπεριλαμβάνουν τις αντιθέσεις μεταξύ του τσακαλιού και άλλων ζώων (δηλ. δεν είναι κοράκι ή κύκνος). Στη γλώσσα της φυσικής (κατά το Λογικό Θετικισμό) ενώ κάποιες δηλώσεις μπορούσαν ν να εξακριβωθούν με τη λογική ή με τον ορισμό, το σημαντικότερο μέσο επαλήθευσης ήταν η «εμπειρία». Για παράδειγμα, η πρόταση, «τα κοράκια είναι δεκαπέντε» δεν έχει κανένα νόημα για το Λογικό Θετικιστή γιατί η πρόταση δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί 6

«Οι άνθρωποι ποτέ δε σταμάτησαν να αναρωτιούνται...χωρίς ερωτήσεις δεν υπάρχουν απαντήσεις! Μόνο εκείνοι που αναρωτιούνται ακόμα και για τα πιο απλά πράγματα στον κόσμο καταφέρνουν να ξεχωρίσουν και να γίνουν σπουδαίοι.» (Δενεζάκη 2009:24) Τόσο ο Μάριος Δούκας, όσο και ο Μαρδούκ αναρωτιούνται. Η Δενεζάκη παρουσιάζει μία σειρά απλών ερωτήσεων που απαιτούν σύνθετες απαντήσεις: «Γιατί το μήλο πάει κάτω απ τη μηλιά και δεν πάει παραδίπλα;», «Σε μια διαστημική τουαλέτα, όπου δεν υπάρχει βαρύτητα, που πάει το νερό απ το καζανάκι. Πάνω ή κάτω;» (Δενεζάκη 2009:26) Για να αναπτύξει την ορθολογιστική σκέψη του υποκειμένου και για να απαντήσει στα επιστημονικά ερωτήματα των ηρώων η συγγραφέας επιστρατεύει: α) δύο ορθολογιστές φιλοσόφους, τον Πυθαγόρα (Δενεζάκη 2009:23) και τον Αριστοτέλη 10, β) έναν από τους θεμελιωτές των Φυσικών Επιστημών, τον Νεύτωνα (Δενεζάκη 2009:117) και γ) έναν αστροναύτη, τον Γκαγκάριν (Δενεζάκη 2009:120). Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει στους ήρωες (και κατά συνέπεια στο υποκείμενο) τον ορθολογιστικό τρόπο παρατήρησης της φύσης. «Δεν είναι κατάρτι Πού είναι το πλοίο; ρώτησε ο Μάριος. Και όμως, είναι κατάρτι! Αναρωτιέστε γιατί δε βλέπετε ολόκληρο το πλοίο;, επέμεινε ο ως αληθής ή ψευδής ενώ θα μπορούσε αν ήταν «τα κοράκια είναι μαύρα». Έτσι, κάτω από αυτό το κριτήριο, οι προτάσεις της μεταφυσικής (όπως, για παράδειγμα, η πρόταση «υπάρχει ζωή μετά θάνατον» αλλά και κάποιοι γενικοί χαρακτηρισμοί (του τύπου, για παράδειγμα, τα σκυλιά είναι περισσότερα από τις γάτες ) δεν έχουν κανένα νόημα, με την έννοια ότι δεν είναι ούτε αληθείς ούτε ψευδείς, αφού πρακτικά δεν υπάρχει κανένας τρόπος να επαληθευθούν εμπειρικά. Αντίθετα, κάποιες επιστημονικές προτάσεις (όπως, για παράδειγμα, η πρόταση υπάρχει ζωή στη σελήνη ) ή και κάποιοι άμεσοι χαρακτηρισμοί (του τύπου, για παράδειγμα, τα σκυλιά είναι τετράποδα ) μπορούν να επιβεβαιωθούν ή να απορριφθούν (διαψευσθούν κατά τη λογική του Popper) από τα υπάρχοντα εμπειρικά δεδομένα και γι' αυτό έχουν νόημα. Saussure, F (1922). Cours de Linguistique Generale, Paris Lausenne Μτφ. Αποστολόπουλος Φ.Δ. (1979). Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση 10 Ο αρχαίος κάτοικος της Μεσοποταμίας παρατηρούσε και κατέγραφε τις θέσεις των άστρων στο πλανητικό στερέωμα αναφορικά και με τις φάσεις της σελήνης. Ο Ίππαρχος το 130π.Χ. σύγκρινε τις παρατηρήσεις του με τις καταγεγραμμένες παρατηρήσεις των Βαβυλωνίων που έγιναν 169 έτη νωρίτερα δηλαδή το 299π.Χ. και κατόρθωσε να καταλάβει ότι ο άξονας περιστροφής της Γης μετατοπίζεται Χαλκιά, Κ. (2006). Το Ηλιακό Σύστημα μέσα στο Σύμπαν: Η Διαδρομή από την Επιστημονική στη Σχολική Γνώση. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 276. Παρόλο που οι μαθηματικοί των Βαβυλωνίων είχαν αναπτύξει αρκετά εμπειρικά συστήματα, ωστόσο τους έλειπε η ορθολογιστική σκέψη. Van Der Waerden, B.L. (2003). Η αφύπνιση της Επιστήμης: Αιγυπτιακά, Βαβυλωνιακά και Ελληνικά Μαθηματικά. Μτφ. Γιάννης Χριστιαννίδης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ.78,109 Αντίθετα ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του ανέπτυξαν τον ορθολογισμό (Απόδειξη του θεωρήματος των Βαβυλωνίων) και προσπαθούν να συνδυάσουν την «εσωτερική συνέπεια και αισθητική της μαθηματικής σκέψης» απαλλαγμένη από εμπειρικούς παρατηρησιακούς όρους. Οι Πυθαγόριοι- υποστήριζαν ότι όλα τα ουράνια σώµατα έχουν σχήµα σφαιρικό, ο ήλιος βρίσκεται στο κέντρο του σύµπαντος και ότι ο ήλιος, η σελήνη και οι πλανήτες κινούνται από δυτικά προς ανατολικά. Ο Αριστοτέλης ως συνεχιστής της φιλοσοφικής σκέψης της Αρχαίας Ελλάδας παραπέμπει στην ορθολογιστική κριτική μέσα από το παράδειγμα του πλοίου που εμφανίζεται σταδιακά στον ορίζοντα λόγω της σφαιρικότητας της Γης, επειδή οι επόμενοι του Πυθαγόρα φιλόσοφοι συνόψισαν όλα τα παραδείγματα που αφορούσαν την αστρονομική παρατήρηση. Dicks, D. R. (1970). Early Greek Astronomy to Aristotle. London: Thames & Hudson, κεφ. 4. Επίσης Asimov, I. (2005). Το χρονικό των Επιστημονικών Ανακαλύψεων. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ.52 Η παρατήρηση του ανθρώπου τον οδηγεί σε λάθη και το «ηλιοκεντρικό σύμπαν απαιτούσε να θεωρήσει ο κόσμος απλή ψευδαίσθηση τη μαρτυρία των αισθήσεων σε αυτά τα θέματα και να την απαρνηθεί» Westfall, R.S. (1993). Η συγκρότηση της Σύγχρονης Επιστήμης. Μτφ Κ. Ζήση. Επμ Κ. Γαβρόγλου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 21 7

8 γενειοφόρος άντρας, αλλά τα παιδιά δεν κατάλαβαν την ερώτησή του». (Δενεζάκη 2009:117) Ο Νεύτωνας παρουσιάζει την επιστημονική σκέψη και το πώς, με τη σκέψη του, απέδειξε το νόμο της βαρύτητας. «Τα μήλα δεν πέφτουν πάντα κάτω από τη μηλιά; Για βάλτε το μυαλουδάκι σας να δουλέψει: που πέφτουν ; Κάτω δεν πέφτουν ΠΑΝΤΑ;» (Δενεζάκη 2009:118) Ο Γκαγκάριν χρησιμοποιείται τελικά για να συνδέσει με εμπειρικούς παρατηρησιακούς όρους, την επιστημονική σκέψη με τις τεχνολογικές ανακαλύψεις και για να επιτρέψει το Μαρδούκ (και κατ επέκταση τους αναγνώστες που δεν μπορούν να τη συλλάβουν τη σφαιρικότητα της Γης νοητικά) να κατακτήσουν τη γνώση. (Μάριε είναι στρογγυλή Δενεζάκη ο.π.). Πως όμως μπορεί κανείς να εμπλέξει τον Αριστοτέλη, το Νεύτωνα και το Γκαγκάριν χωρίς να χαθεί η λογική δομή του κειμένου; Η συγγραφέας χάρη σε μία σεναριακή σύλληψη δημιουργεί μία ιδιαίτερη δομή στο έργο. Αυτή η ιδιαίτερη δομή επιτρέπει στο κείμενο να διατηρήσει τον κοινωνικό και συναισθηματικό προσανατολισμό που διακρίνει την τετραλογία, να παρουσιάσει ταυτόχρονα το ιστορικό και επιστημονικό περιβάλλον των ηρώων, οδηγώντας τα υποκείμενα σε γνωστική απόοικειοποίηση. Προκειμένου να παρουσιάσει ιστορικά και επιστημονικά στοιχεία μέσα από διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια η συγγραφέας καταφεύγει σε ένα τέχνασμα. Η παρουσίαση του ιστορικού γίγνεσθαι δεν είναι εύκολη υπόθεση. Αντίθετα αποτελεί μέγα ζήτημα η ενσωμάτωση μιας σειράς προσώπων (Μαρδούκ, Αριστοτέλης, Νεύτωνας, Γκαγκάριν, Μάριος) στο γραπτό κείμενο που δεν συνδέονται ιστορικά μεταξύ τους, παρά μόνο μέσω της επιστήμης και των εφαρμογών της. Μία εύκολη λύση, που θα κατέστρεφε τη λογική δομή του κειμένου, θα ήταν η απόδοση μεταφυσικών ιδιοτήτων σε έναν από τους ήρωες. Αυτή η λύση θα έδινε στο κείμενο μια απλοϊκή δομή του παραλόγου, αλλά ο ήρωας θα μπορούσε να συναντηθεί με τους πάντες. Η δεύτερη λύση θα ήταν να επιστρατευθούν πρόσωπα κλειδιά που θα μιλούσαν στο Μάριο για τα ιστορικά αυτά πρόσωπα και το συγκείμενό τους, το κείμενο όμως θα χαρακτηριζόταν από διδακτισμό (με την κακή έννοια του όρου), κάτι που θα έπρεπε να αποφευχθεί. Εδώ η συγγραφέας δημιουργεί μία τομή στη λογοτεχνία. Υπαρκτά πρόσωπα παλαιοτέρων εποχών και ήρωες του διηγήματος μπορούν να συναντηθούν και να συνομιλήσουν μέσα στις σελίδες ενός γραπτού κειμένου. Καθημερινά συνδιαλεγόμαστε με τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη, με το Saussure ή το Wittgenstein μέσα από τα γραπτά τους κείμενα. Αυτή η δυνατότητα δόθηκε και στο Μάριο. Μέσα από την εργασία του έχει τη δυνατότητα να συνδιαλλαγεί με το Μαρδούκ, τον Αριστοτέλη, το Νεύτωνα και τον Γκαγκάριν χωρίς να καταστραφεί η λογική δομή του έργου. Έτσι αποδεικνύει για άλλη μία φορά τη ρήση του Einstein (δες υποσημείωση 9) «το μολύβι μου είναι πιο έξυπνο από εμένα». Το γεγονός που ξεκινά την πλοκή του έργου είναι ένας διαγωνισμός αστρονομίας στον οποίο καλούνται να συμμετάσχουν ο Μάριος και οι συμμαθητές του. Οι μαθητές πρέπει να καταθέσουν μία γραπτή εργασία με τίτλο «κοιτάζω τα αστέρια και αναρωτιέμαι». Αρχή του προβληματισμού του Μάριου λοιπόν είναι μία σειρά ερωτημάτων, λογικών και μη, τα οποία συνεχίζονται κατά την ανάπτυξη του έργου (Δενεζάκη 2009: 18,26,30,38,42,44,62,64,69,70,91, 95,109,110). Μέσα από τα γεγονότα που θα βιώσει ο Μάριος θα αποκομίσει γνώσεις από φίλους (Δενεζάκη 2009:37), από δασκάλους (Δενεζάκη 2009:22-23,35) και από βιβλία που του

προμηθεύει ο αστρονόμος παππούς του ( Δενεζάκη 2009:37), τα οποία θα απαντήσουν σε κάποια από τα ερωτήματα του, τα οποία θα χρησιμοποιήσει στην εργασία του. Μέσα από την εργασία ο Μάριος θα δώσει ζωή στον Αριστοτέλη και στον Νεύτωνα για να μιλήσουν αυτοί για τη σφαιρικότητα της Γης και τη βαρύτητα (Δενεζάκη 2009:116-119). Παράλληλα στην εργασία του θα ζωντανέψει και το alter ego του και θα συνδιαλλαγεί μαζί του. Η εργασία του Μάριου λοιπόν ως μία σειρά λογικών συμπερασμών, φαντασίας και ανάλυσης της σκέψης του ανθρώπου αποτελεί την προσφορότερη λύση. Το λογικό συγκείμενο διαφυλάσσεται, η εσωτερική αναζήτηση της αλήθειας προβάλλεται, η επικοινωνία με μεγάλες μορφές προηγούμενων εποχών επιτυγχάνεται. Η μεταφορά ενός σύγχρονου παιδιού, του Μάριου φαντασιακά στο παρελθόν, «Ο Μαρδούκ αν και με δυσκολία καταλάβαινε τι ήταν όλες αυτές οι ηλεκτρικές συσκευές που έβλεπε στο σπίτι του Μάριου κοιτούσε τριγύρω με δυσφορία και σκόνταφτε παντού. Πρόσεξε πως υπήρχε πολύ φασαρία στο σπίτι του Μάριου, και τα μάτια του έτσουζαν χειρότερα κι απ όταν τους έμπαινε άμμος». (Δενεζάκη 2009:122). σε αντιπαραβολή με τη μεταφορά του Μαρδούκ στο μέλλον, πιθανόν να μπορούν να αποτελέσουν ισχυρά εργαλεία για την αναδιοργάνωση της γνώσης των μαθητών. «Πάμε να σου δείξω το δικό μου σπίτι; Του είπε ο Μαρδούκ.. Φάε είναι νόστιμα, τον προέτρεψε, αλλά ο Μάριος δίστασε. Κατευθείαν απ το δέντρο; Ρώτησε μην τολμώντας να φάει φρούτο που δεν έχει πλυθεί καλά.» (Δενεζάκη 2009:123). Υπάρχει όμως ένας περιορισμός. Προκειμένου να οδηγηθεί το υποκείμενο σε γνωστική αποικοδόμηση, το φαινομενολογικό μοντέλο κάθε ήρωα πρέπει να είναι συνεπές με την εποχή στην οποία ανήκει ο ήρωας. Η ιστορία της αστρονομίας και τα συνεπή με την εποχή τους φαινομενολογικά μοντέλα των ηρώων. Οι κοσμολογικές θεωρίες έχουν μεταβληθεί ριζικά (Βοσνιάδου 1998:70) από την αρχαία στη σύγχρονη εποχή. Διαφορετικοί πολιτισμοί ανέπτυξαν διαφορετικά κοσμολογικά (φαινομενολογικά) μοντέλα αιτιότητας (θεωρίες) σε μια προσπάθεια να εξηγήσουν φυσικά φαινόμενα, 11 όπως το σχήμα της Γης ή η κίνηση των άστρων. Αυτά τα μοντέλα 11 Ο Shu πιθανολογώντας υποστηρίζει ότι οι πρώτοι άνθρωποι ως νομάδες χρησιμοποίησαν τα άστρα για τον προσανατολισμό τους και για να μετρήσουν το χρόνο, συνδέοντας τα με μύθους ως μνημονικά βοηθήματα. Suh, F.H. (2004). Αστροφυσική: Δομή και Εξέλιξη του Σύμπαντος. (Επμ.) Ιωσήφ Βεντούρα. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης τομ. 1 Αστέρες, σ. 3-4 Κατά την ιστορική τους εξέλιξη οι κοσμολογίες της Αιγύπτου (Kuhn 1957, Plumley 1975), της Σουμερίας (Lambert 1975), της αρχαίας Ελλάδας (Toulmin & Goodfield 1961) και της Ινδίας (Gombrich 1975) υποστήριζαν ότι η Γη είναι επίπεδη και σταθερή, ενώ μετά την έλευση των Ιώνων Φιλοσόφων διατυπώθηκε η άποψη της σφαιρικότητας της Γης και του ηλιοκεντρικού συστήματος. Επιπλέον τόσο στην Αίγυπτο, στη Σουμερία (Lambert 1975), όσο και στην Ελλάδα ο θεός ήλιος πηγαίνει κάτω από την επίπεδη Γη τη νύχτα (Toulmin & Goodfield 1961). Η προσωποποίηση αυτή είχε οδηγήσει αυτούς τους λαούς σε δεισιδαιμονίες και σε προβλέψεις μέσω ενός επίσης προσωποποιημένου ζωδιακού κύκλου, οδηγώντας τους να αντιμετωπίσουν τα ουράνια φαινόμενα με μη ορθολογιστικό τρόπο. Ο τρόπος αυτός επικρατεί μέχρι την έλευση των ς Ιώνων φιλοσόφων του 6 ου π.χ. αιώνα. 9

αφορούν διαφορετικές επιστημολογικές προσεγγίσεις (Lemke 2000:2) που όλες τους, ανεξάρτητα από ποια περιοχή προέρχονται, χρησιμοποιούν έναν μικρό σχετικά αριθμό καλά καθορισμένων νοητικών μοντέλων της Γης και της εναλλαγής της μέρας με τη νύχτα (Βοσνιάδου 1998:190, 200, 293, 302-306). Τα καλά καθορισμένα νοητικά μοντέλα μπορεί να αποδοθούν στο ότι παρά τις όποιες διαφορές υπήρξαν μεταξύ των πολιτισμών μεταξύ τους υπήρξαν δάνεια στα οποία βασίστηκε η επιστημονική τους έρευνα (Kuhn 1981). Η συγγραφέας στηρίχτηκε σε επισταμένη έρευνα στην οποία συνέβαλε και ο γράφων (Δενεζάκη 2009:6). Το φαινομενολογικό μοντέλο του Μαρδούκ στηρίχτηκε στις επιστημονικές αντιλήψεις των Shu, Lambert, Gombrich, Toulmin & Goodfield (βλ. υποσημείωση 11) υποστηρίζοντας ότι ένα παιδί της Μεσοποταμίας που ασχολούνταν με γεωργικές/ κτηνοτροφικές ασχολίες ήταν εύκολο να παρατηρήσει τη θέση του άστρου σε σχέση με ένα «ακίνητο» κτίσμα (ζιγκουράτ). Ένα παιδί της Μεσοποταμίας θα μπορούσε να κατανοήσει αυτή την κίνηση. Αυτό που δεν θα μπορούσε να διαπιστώσει είναι το μέγεθος του άστρου (Χαλκιά 2006:264) η θέση του άστρου στο ηλιακό σύστημα και η απόστασή του από τον ήλιο. Δεν θα μπορούσε επίσης να αντιμετωπίσει τον κόσμο ορθολογιστικά, όπως και οι σύγχρονοι του Βαβυλώνιοι (δες υποσημείωση 12). Ο Μαρδούκ θα κατασκεύαζε λοιπόν ένα φαινομενολογικό μοντέλο βασισμένο στην καθημερινή του εμπειρία της όρασης και συνεπές με τη μυθολογία του, όμως ως ανήσυχο πνεύμα και ως alter ego του Μάριου θα διατύπωνε αιρετικές ανησυχίες 12 ως προς τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής του. Συνεπής με τα ανωτέρω επιστημονικά στοιχεία η συγγραφέας παρουσιάζει το Μαρδούκ να παρατηρεί τα άστρα και να υποστηρίζει την ύπαρξη μιας επίπεδης Γης διατηρώντας μία θεοκρατική αντίληψη των ουρανίων σωμάτων, θέτοντας όμως ταυτόχρονα αιρετικά ερωτήματα, αναφορικά με αυτές τις θεοκρατικές αντιλήψεις (Δενεζάκη 2009:109). «Άραγε αυτά που βλέπουμε στον ουρανό είναι θεοί;» (Δενεζάκη 2009:109) και «Έστρεψε το βλέμμα του προς τη σελήνη και τη ρώτησε: Είσαι στ αλήθεια θεά;» (Δενεζάκη 2009:110) ή «Αν σκαρφαλώσω πολύ ψηλά θα αγγίξω τον ουρανό και θα μάθω την αλήθεια;» (Δενεζάκη 2009:110). Το φαινομενολογικό μοντέλο του Μάριου Δούκα στηρίχθηκε στις έρευνες της Βοσνιάδου (1998) και στις επιστημονικές αντιλήψεις που καταθέτει η Χαλκιά (2006) αναφορικά με την αναπλαισίωση της γνώσης της αστρονομίας στη σχολική της εκδοχή. Σήμερα τα παιδιά, στηριζόμενα ακόμη στα εμπειρικά δεδομένα, εξακολουθούν να Gombrich, R.F. (1975). Ancient Indian Cosmology. Στο Blacker, C. & Loewe, M. (Επμ.) Ancient Cosmologies. London: Allen & Unwin Kuhn, T.S. (1957). The Copernican Revolution. Cambridge, M.A: Harvard University Press. Lambert, W.G. (1975). The cosmology of Sumer and Babylon. Στο Blacker, C. & Loewe, M. (Επμ.) Ancient Cosmologies. London: Allen & Unwin Plumley, J.M. (1975). The cosmology of ancient Egypt. Στο Blacker, C. & Loewe, M. (Επμ.) Ancient Cosmologies. London: Allen & Unwin Toulmin, S & Goodfield, J. (1961). The Fabric of Heavens: The development of Astronomy and Dynamics. New York: Harper & Row 12 Είναι σύνηθες κοινωνικό φαινόμενο να κατηγορούμε τη σημερινή νεολαία ως αδιάφορη γύρω από ζητήματα του ελληνικού μας πολιτισμού και να τη χαρακτηρίζουμε ως σύγχρονο φαινόμενο. Η ιστορική έρευνα όμως γύρω από το ζήτημα της αδιαφορίας των νέων απέδειξε ότι και η νεολαία των αρχαίων βαβυλώνιων αντιμετώπιζε με τον ίδιο τρόπο το ζήτημα. Οι Watzlawick, Weakland & Fisch, αναφέρουν για μία βαβυλωνιακή πινακίδα που αναφέρει τα εξής «Η σημερινή νεολαία είναι σάπια ως το κόκκαλο (rotten to the core), κακιά, άθεη και τεμπέλα. Δεν πρόκειται να γίνει όπως ήταν η νεολαία παλιότερα και δεν είναι σε θέση να διατηρήσει την κουλτούρα μας... Watzlawick,, P., Weakland, J. & Fisch, R. (1974). Change: Principles of Problem Formation and Resolution. New York: W. W. Norton and Co., σ. 33 10

κατασκευάζουν παρόμοια φαινομενολογικά μοντέλα με αυτά του παρελθόντος, σε σχέση με το σχήμα της Γης (Βοσνιάδου 1998:293), τη βαρύτητα ή την κίνηση των άστρων (Βοσνιάδου 1998:200). Έτσι πολλά παιδιά πιστεύουν σήμερα ότι η Γη είναι επίπεδη ή ότι οι άνθρωποι στο νότιο ημισφαίριο στέκονται με το κεφάλι προς τη Γη (Βοσνιάδου 1998:188, 190), όπως και η πεντάχρονη Αγνή στο βιβλίο της Δενεζάκη. Κατά την αντιστικτική λειτουργία του κειμένου ο Μάριος θέτει ανάλογα με το Μαρδούκ ερωτήματα. Μέσα από τα ανόμοια ερωτήματα του Μάριου και του alter ego του (του Μαρδούκ), είναι σε θέση να οδηγήσει τα υποκείμενα σε αναδιοργάνωση των απόψεων τους, μέσα από ασύμμετρους τρόπους θέασης του κόσμου. Αυτά τα ερωτήματα σε σύγκριση με τις πεποιθήσεις του Αριστοτέλη και του Νεύτωνα θα οδηγήσουν τους ήρωες (και πιθανόν τους αναγνώστες) στην ανακάλυψη της επιστημονικής αλήθειας και στη Γνωστική Από-οικειοποίηση. Συζήτηση Το λογοτεχνικό κείμενο της Δενεζάκη παρουσιάζει μία φανταστική ιστορία που έχει ειρμό, στηρίζεται στην επιστημονική γνώση, αλλά αφήνει και περιθώρια στους μαθητές να συνδιαλλαγούν με τη γνώση αυτή, μια και τοποθετεί τη γνώση σε διαφορετικά κοινωνικά και ιστορικά πλαίσια, μέσα από διαφορετικούς πολιτισμούς που τους χαρακτηρίζουν διαφορετικά μοντέλα αιτιότητας. Διατηρεί επομένως την ιστορική προσέγγιση της γνώσης και αντιμετωπίζει τα δεδομένα με κριτικό ορθολογιστικό τρόπο. Αποτελεί επομένως ιδανικό εργαλείο για την παρουσίαση όχι μόνο της φυσικόεπιστημονικής γνώσης, αλλά και της ιστορικής της διάστασης, ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπόψη τον Feyerabend οι οποίος υποστηρίζει ότι επιστήμη βρίσκεται πολύ κοντύτερα στο μύθο απ ό,τι η φιλοσοφία των επιστήμων πιστεύει (Feyerabend 1975:187) Επομένως το συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο, μέσα από την ελευθερία της καθημερινής γλώσσας και όχι της γλώσσας της φυσικής, δίνει τη δυνατότητα απεξάρτησης των μαθητών από το επιστημονικό κοινωνικό πλαίσιο, που υπαγορεύει στα υποκείμενα το μάθημα των φυσικών επιστημών. Λαμβάνοντας υπόψη τους Halliday & Martin (1993:56-57) οι οποίοι υποστηρίζουν ότι παρόλο που οι επιστήμονες του 20 ου αι. επανα-σχεδίασαν τύπους γλώσσας για τη μετάδοση της φυσικο-επιστημονικής γνώσης, «η γλώσσα που έμαθαν στα γόνατα των μανάδων τους βρισκόταν σε πολύ μεγαλύτερη αρμονία με τις βαθύτερες θεωρητικές του συλλήψεις». Λόγω αυτής της απεξάρτησης πιθανόν τα υποκείμενα μπορούν να εκφράσουν τις εναλλακτικές τους αντιλήψεις, χωρίς το φόβο της βαθμολόγησης και χωρίς να έχουν την αίσθηση ότι οι κοινωνικές περιστάσεις απαιτούν την ακριβή διατύπωση των εννοιών, αυτή η θεωρητική θέση όμως απαιτεί εμπεριστατωμένη έρευνα. Οι Σταύρου & Σκορδούλης (2009) υποστηρίζουν ότι πρέπει να υπάρξουν λογοτεχνικά είδη προσανατολισμένα σε μία επιστημονική και ανθρωπιστική πλευρά των επιστημών, προκειμένου τα υποκείμενα να αναπτύξουν κριτική σκέψη και να καταθέσουν λύσεις για προβλήματα περιβαλλοντικής, τεχνολογικής και επιστημονικής υφής που ενσκήπτουν ή μπορεί να προκύψουν στο μέλλον. Στα πλαίσια όμως της κοινωνικής κατασκευής της γνώσης, μέσα από μία μετανεωτερική προσέγγιση (Ιωαννίδου-Κουτσελίνη 1998), αυτό μπορεί να καταστεί δυνατόν, όταν το υποκείμενο ασκεί ορθολογική κριτική στα σημαινόμενα των κειμένων γνωρίζοντας τις σημειωτικές συμβάσεις τις οποίες αυτά επιτελούν (Αλχασίδης & Δημητριάδου 2009:161). Όπως υποστηρίζω το συγκεκριμένο έργο, αν και δεν ανήκει στην επιστημονική φαντασία, στηρίζεται στην ιστορία και φιλοσοφία των επιστημών και επομένως είναι δυνατή η μετάδοση των επιστημονικών εννοιών, στα πλαίσια της κοινωνικής κατασκευής της 11

γνώσης. Επιπρόσθετα το κείμενο μπορεί να αποτελέσει όχημα ώστε το υποκείμενο να θέσει ερωτήματα επιστημονικής, περιβαλλοντικής ή κοινωνικής υφής. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Asimov, I. (2005). Το χρονικό των Επιστημονικών Ανακαλύψεων. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Bruner, J. S. (1986). Actual Minds, Possible Worlds. Harvard University Press Feyerabend P. (1975). Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge. London: New Left Books. (μτφ) Ενάντια στη Μέθοδο. 1983. Για μια αναρχική θεωρία της γνώσης. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Σύγχρονα θέματα. Gombrich, R.F. (1975). Ancient Indian Cosmology. Στο Blacker, C. & Loewe, M. (Επμ.) Ancient Cosmologies. London: Allen & Unwin Halliday, M.A.K., Martin J.R. (1993). Η γλώσσα της Επιστήμης. Γιαννούλα Γιαννουλοπούλου (Μτφ.). Αθήνα: Μεταίχμιο Kuhn, T. (1981). Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. (Επμ.) Βασίλης Κάλφας. Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα Kuhn, T.S. (1957). The Copernican Revolution. Cambridge, M.A: Harvard University Press. Lakatos, I. (1970a). Falsification and the Methodology of Scientific Research Programs Ανακτήθηκε στις 12/4/2008 στο δικτυακό τόπο http://www.philosophy.ru/edu/ref/sci/lakatos.html Lakatos, I. (1970b). Science as Successful Prediction. Στο Musgrave, A. Lakatos, I. (Επμ.) Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press Ανακτήθηκε στις 12/4/2008 στο δικτυακό τόπο http://www.stephenjaygould.org/ctrl/lakatos_prediction.html Lambert, W.G. (1975). The cosmology of Sumer and Babylon. Στο Blacker, C. & Loewe, M. (Επμ.) Ancient Cosmologies. London: Allen & Unwin Lemke, J. (2000). Multimedia Genres for Science Education and Scientific Literacy. Στο (Eds.), Advanced Literacy Conference. University of California: Davis Στο δικτυακό τόπο: http://academic.brooklyn.cuny.edu/education/jlemke/ Nuba, Hannah et al. (1999). Children s Literature. Developing Good Readers, New York, Garland. Parrinder, P. (1980). Science Fiction: Its Criticism and Teaching. London: Methuen and co. Ltd Plumley, J.M. (1975). The cosmology of ancient Egypt. Στο Blacker, C. & Loewe, M. (Επμ.) Ancient Cosmologies. London: Allen & Unwin Popper, C. (2004). Όλοι οι Άνθρωποι είναι Φιλόσοφοι. Μτφ. Μιχάλης Παπανικολάου. Αθήνα: Μελάνι. Popper, K. (1972). Objective knowledge. London: Clarendon Press. Ανακτήθηκε στις 6/ 9/ 2007 από το δικτυακό τόπο www.marxists.org/reference/subject/philosophy/works/at/popper.htm Saussure, F. de (1922). Mαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας. Mτφ. (1979)Φ. Δ. Aποστολόπουλος. Aθήνα: Παπαζήσης Suh, F.H. (2004). Αστροφυσική: Δομή και Εξέλιξη του Σύμπαντος. (Επμ.) Ιωσήφ Βεντούρα. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης τομ. 1 Αστέρες Suvin, D. (2005). Estrangment and Cognition. Στο Gunn, J. & Candelaria, M. (Επμ). Speculations on Speculations: Theories of Science Fiction, σ. 23-37, Scarecrow Press Toulmin, S & Goodfield, J. (1961). The Fabric of Heavens: The development of Astronomy and Dynamics. New York: Harper & Row 12

Van Der Waerden, B.L. (2003). Η αφύπνιση της Επιστήμης: Αιγυπτιακά, Βαβυλωνιακά και Ελληνικά Μαθηματικά. Μτφ. Γιάννης Χριστιαννίδης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Watzlawick,, P., Weakland, J. & Fisch, R. (1974). Change: Principles of Problem Formation and Resolution. New York: W. W. Norton and Co Westfall, R.S. (1993). Η συγκρότηση της Σύγχρονης Επιστήμης. Μτφ Κ. Ζήση. Επμ Κ. Γαβρόγλου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Wittgenstein, L. (1921). Tractatus Logico - Philosophicus".(Μτφ) Κιτσόπουλος, Θ. (1978). Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση Αλχασίδης, Ν., Δημητριάδου, Α. (2009). Η Λειτουργία της Εικόνας στα Σχολικά Εγχειρίδια: η περίπτωση του «Ερευνώ & Ανακαλύπτω» της Στ Δημοτικού. Στο Καριώτογλου, Π. Σπύρτου, Α. Ζουπίδης, Α. (Επμ). Πρακτικά 6 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Διδακτικής των Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευσης: Οι πολλαπλές Προσεγγίσεις της Διδασκαλίας και της Μάθησης των Φυσικών Επιστημών, σελ. 155-163 Βοσνιάδου, Σ. (1998). Γνωσιακή Ψυχολογία, Ψυχολογικές Μελέτες και Δοκίμια ΑΘΗΝΑ: Gutenberg Δενεζάκη, Λ. (2009). Μαρδούκ. Αθήνα: Λιβάνη Ιωαννίδου-Κουτσελίνη, Μ. (1998). Τα αναλυτικά προγράμματα σε μια μετανεωτερική Εποχή. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 98 (28), σ. 21-35. Κάλφας, Β. (2004) Εισαγωγή του Επιμελητή στο Kuhn, T. (1981) Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων. Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα Κατσίκη -Γκίβαλου, Α. (2006). Ιστορία και Μυθοπλασία στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Διαβάζω, τ.462, σ.77-79 Μπλίξεν, K. (1988). Επτά γοτθικές ιστορίες. (Μτφ. Κουντούρης, Κώστας ). Αθήνα : Μέδουσα Σταύρου, Ι., Σκορδούλης, Κ. (2009). «Σπουδές της Επιστήμης» και Επιστημονική Φαντασία: Κριτικές Προσεγγίσεις. Στο Καριώτογλου, Π. Σπύρτου, Α. Ζουπίδης, Α. (Επμ). Πρακτικά 6 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Διδακτικής των Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευσης: Οι πολλαπλές Προσεγγίσεις της Διδασκαλίας και της Μάθησης των Φυσικών Επιστημών. σ.88-94 Θεσσαλονίκη: Γράφημα Χαλκιά, Κ. (2006). Το Ηλιακό Σύστημα μέσα στο Σύμπαν: Η Διαδρομή από την Επιστημονική στη Σχολική Γνώση. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 13