ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ & ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ & ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μακρομύκητες της πλατύφυλλης Δρυός στην περιοχή Σιδηρονέρου Δράμας. ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ : ΛΕΓΓΕΡΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΤΣΕΛΙΟΣ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΑΒΤΖΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΔΡΑΜΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2014
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ σελ. 1 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ σελ. 2-3 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 1. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ σελ. 4 2.ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΑΠΟΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΟΡΟΘΕΤΗΣΗ σελ. 4-5 3.ΚΛΑΣΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΑ σελ. 5 4. ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ σελ. 5 5.ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ σελ. 5 6. ΒΙΟΦΥΣΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ: 6.1 ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΑΓΛΥΦΟ σελ. 5,6 6.2 ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΠΕΤΡΟΓΡΑΦΙΑ ΕΔΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ σελ. 6-7 6.3 ΚΛΙΜΑ σελ. 7-8 6.4 ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ σελ. 9 6.5 ΔΑΣΙΚΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ σελ. 9 6.6 ΑΓΡΙΑ ΠΑΝΙΔΑ σελ. 9 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΥΚΗΤΕΣ : Α. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΜΥΚΗΤΩΝ σελ. 10 Β. ΚΥΚΛΟΣ ΖΩΗΣ ΜΥΚΗΤΩΝ σελ. 11 Γ. ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ - ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΜΥΚΗΤΩΝ σελ. 11-12 Δ. ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΥΚΗΤΩΝ : 1. ΣΗΜΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ σελ. 12 2. ΣΗΜΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΙΑΤΡΙΚΟ ΤΟΜΕΑ σελ.12 3. ΣΗΜΑΣΙΑ ΑΠΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΨΗ σελ. 13 2. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ : Α. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ σελ. 14 Β. ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΡΠΟΦΟΡΙΑΣ σελ 14-15 Γ. ΤΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ : σελ. 16 1. ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 17 2. ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΜΗ ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ : σελ. 17 α. ΦΑΛΛΟΕΙΔΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ σελ. 17 β. ΜΟΥΣΚΑΡΙΝΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ σελ. 17 γ. ΓΥΡΟΜΙΤΡΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ σελ. 18 δ. ΟΡΕΛΑΝΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ σελ. 18 ε. ΜΥΚΟΑΤΡΟΠΙΝΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ σελ. 18 στ. ΠΑΡΑΙΣΘΗΣΙΑΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ ΜΕ ΨΙΛΟΣΟΒΙΝΗ σελ. 18 ζ. ΓΑΣΤΡΕΝΤΕΡΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ σελ. 18 η. ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ ΑΠΟ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ ΚΟΠΡΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΛΚΟΟΛ σελ. 18 θ. ΑΛΛΕΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ σελ. 19
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ : Α. ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 20-49 Β. ΤΟΞΙΚΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 50-63 Γ. ΘΑΝΑΤΗΦΟΡΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 64-68 Δ. ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ ΜΗ ΕΔΩΔΙΜΑ σελ. 69 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : 1. ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 70-71 2. ΤΟΞΙΚΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 71-72 3. ΘΑΝΑΤΗΦΟΡΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 72 4. ΜΗ ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ σελ. 73 5. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ : Α. ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΟΦΕΙΛΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΣΕ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ σελ. 73-74 Β. ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΟΦΕΙΛΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ σελ. 74-75 6. ΤΡΟΠΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΜΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΠΟΥ ΑΠΟΚΤΗΘΗΚΕ ΜΑΣ ΤΗΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Σελ. 75-76 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΓΕΝΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΧΑΡΤΗΣ ΣΙΔΗΡΟΝΕΡΟΥ ΧΑΡΤΗΣ ΔΡΥΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΡΟΧΗΣ ΠΙΝΑΚΕΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΩΝ ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ 1 σελίδα 1 σελίδα 1 σελίδα 1 σελίδα 3 σελίδες 2 σελίδες 11 σελίδες 1 σελίδα 75 σελίδες 5 σελίδες ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 77
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία που ακολουθεί, συντάχθηκε στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος του Τ.Ε.Ι. Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, της Σχολής Τεχνολογίας Γεωπονίας και Τεχνολογίας Τροφίμων και Διατροφής, του τμήματος Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, σαν πτυχιακή εργασία των σπουδαστών Λεγγέρη Αθανάσιου και Τσέλιου Χρυσοβαλάντη. Αντικείμενο της εργασίας αυτής είναι οι Μακρομύκητες της πλατύφυλλης δρυός στην περιοχή Σιδηρονέρου Δράμας, και ανήκει στον Β Τομέα μαθημάτων του προγράμματος σπουδών του Τμήματος που είναι ο Τομέας Διαχείρισης και Προστασίας Φυσικού Περιβάλλοντος. Αναλυτικότερα στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μία εισαγωγή στο αντικείμενο της πτυχιακής εργασίας, ενώ στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η περιοχή μελέτης, στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μια γενική αναφορά στους μύκητες και τη σχέση τους με τον άνθρωπο. Εν συνεχεία στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά σε όλα τα είδη που βρέθηκαν κατά την έρευνα στην συγκεκριμένη περιοχή. Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο ολοκληρώνεται η εργασία με την διατύπωση των συμπερασμάτων και απόψεων. Τέλος υπάρχουν δύο Παραρτήματα στο πρώτο περιλαμβάνονται πίνακες και χάρτες για τα χαρακτηριστικά της περιοχής έρευνας και στο δεύτερο πίνακες με την καταγραφή των ερευνών σε 150 επιφάνειες που επιλέξαμε. -1-
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Το θέμα της παρούσας πτυχιακής εργασίας, είναι οι Μακρομύκητες που απαντώνται στα δάση πλατύφυλλης Δρυός, στην περιοχή του Σιδηρονέρου. Από τα χαρακτηριστικά της περιοχής παρατηρούμε ότι στην περιοχή έρευνας κυριαρχεί αυτό το δασοπονικό είδος και μάλιστα η έκταση που καταλαμβάνει είναι 20.758 ha στην συγκεκριμένη περιοχή. Εξάλλου η ευρύτερη περιοχή από φυτοκοινωνιολογική άποψη, βρίσκεται στην ζώνη της δρυός. Για τις ανάγκες τις πτυχιακής εργασίας και μέσα στην παραπάνω έκταση επιλέξαμε εκατόν πενήντα κυκλικές επιφάνειες ( 150 ), με ακτίνα επτά ( 7 ) μέτρα ήτοι έκτασης 155 περίπου τ.μ. Οι επιλογή των επιφανειών, έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε να καλύψουμε όσο το δυνατόν καλύτερα την περιοχή και να συμπεριλάβουμε όλες τις περιοχές με τα τυχόν μικροκλίματα που έχουν και τις διάφορες ιδιαιτερότητες τους, π.χ. κοντά σε ρέματα, στο ποτάμι, σε διαφορετικά υψόμετρα, σε σημεία με υψηλή συγκόμωση και αραιή, σε λιβάδια, σε απότομες κλήσης, σε σημεία που έχει εφαρμοστεί η μέθοδος της ενριτήνωσης, κοντά σε δρόμους, σε μαντριά και κατοικημένες περιοχές και τέλος σε όλες τις εκθέσεις ( Βοράς, Νότος, Ανατολή και Δύση ). Βέβαια τα σημεία, τα επιλέξαμε και με ένα ακόμα κριτήριο, η πρόσβαση σε κάθε σημείο να είναι σχετικά εύκολη και να μην χρειάζεται μεγάλος χρόνος για περπάτημα, ώστε σε δύο το πολύ ημέρες να μπορούμε να επισκεφτούμε όλες τις επιφάνειες, με την βοήθεια αυτοκινήτου. Ο σχετικά μεγάλος αριθμός των σημείων που επιλέχθηκε, αποφασίστηκε για το λόγω ότι έτσι θα είναι πιο αντικειμενική η έρευνα σε μια τόση μεγάλη έκταση και κυριότερα ότι έτσι θα έχουμε μια βάση δεδομένων, που θα μπορούμε ανά πάσα στιγμή να την χρησιμοποιήσουμε για την πιο συστηματική και στοχευμένη συγκομιδή καρποσωμάτων μυκήτων ( μανιταριών ) από την συγκεκριμένη περιοχή. Από τις επιφάνειες αυτές, η 1 έως και 53 βρίσκονται σε κατεύθυνση Νοτιοανατολικά στην περιοχή του Οροπεδίου, περιοχή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους μύκητες που απαντώνται και για αυτό καλύψαμε και το ένα τρίτο των επιφανειών με αυτή την περιοχή. Οι επιφάνειες 68,69 και 70 βρίσκονται σε Νότια κατεύθυνση και εδώ δεν επιλέξαμε πολλές γιατί η περιοχή έχει πολύ απότομες κλήσεις, η πρόσβαση είναι δύσκολη και είναι πολύ κοντά στον ποταμό Νέστο. Εξάλλου από μαρτυρίες η συγκεκριμένη έκταση δεν παρουσιάζει αξιόλογο ενδιαφέρον για συλλογή μανιταριών. Από την 71 έως και την 103 βρισκόμαστε σε κατεύθυνση Βορειοανατολικά δηλαδή στον δρόμο προς το Μαγνήσιο, Συκίδια και πίσω δρόμο για Σκαλωτή. Οι επιφάνειες 104 έως και 120 βρίσκονται Βόρεια ενώ τέλος από 54 έως 67 και 121 έως 150 βρίσκονται Νοτιοδυτικά και ελαφρώς Βορειοδυτικά αντίστοιχα. Στην Βορειοδυτική κατεύθυνση δεν επιλέξαμε επιφάνειες γιατί και εδώ οι κλήσεις είναι πολύ απότομες, δεν υπάρχουν δρόμοι σε στοιχειώδη καλή κατάσταση και σύμφωνα με μαρτυρίες η περιοχή αυτή δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον για μανιτάρια. Τα υψόμετρα των επιφανειών που επιλέξαμε, είναι από 561 μ. το χαμηλότερο έως και 980 μ. το υψηλότερο. Οι περισσότερες όμως επιφάνειες βρίσκονται στα 600 έως 750 μ. που είναι και το συνηθισμένο εύρος ύψους της περιοχής έρευνας. Η καταγραφή των επιφανειών έγινε με GPS μάρκας PIONEER μοντέλο AVIC S1 NAVIGATION κατασκευής του έτους 2001. Σε κάθε σημείο, όπως φαίνεται στο σχετικό Παράρτημα, καταγράφηκε το υψόμετρο και οι συντεταγμένες του κέντρου του. Στο κάθε επιφάνεια, οριοθετούσαμε την έκταση της βάζοντας κάποια φυσικά σημάδια π.χ. κορμούς δέντρων, πέτρες, όρια δρόμου ή φράχτη, ή και κάποιες κορδέλες σε λιγοστές περιπτώσεις. -2-
Στις παραπάνω επιφάνειες που επιλέξαμε, αποφασίσαμε να καταγράφουμε τα καρποσώματα μυκήτων ( μανιτάρια ) που θα συναντούσαμε μέσα στα όρια τους και που θα ήταν εδώδιμα, τοξικά και θανατηφόρα καθώς και μη εδώδιμα που θα ήταν σπάνια ή θα μας έκαναν μεγάλη εντύπωση. Κάθε άλλο μανιτάρι που θα συναντούσαμε μέσα στα όρια της κάθε επιφάνειας αποφασίσαμε να μην το καταγράφουμε, για το λόγω ότι η διαδικασία θα ήταν ακόμη πιο χρονοβόρα, η εργασία θα ήταν ακόμη πιο μεγάλη και δεν θα μπορούσαμε να τελειώναμε την επίσκεψη όλων των σημείων σε δύο μέρες. Εξάλλου αυτά τα δεδομένα είναι που μας ενδιαφέρουν, για την χρησιμοποίηση τους και μετά την παρουσίαση αυτής της εργασίας. Η επίσκεψη στα σημεία γινόταν κάθε μήνα μία φορά τουλάχιστον σε κάθε επιφάνεια και για χρονικό διάστημα τεσσάρων ( 4 ) ετών. Η καταγραφή άρχισε τον Ιανουάριο του 2010 και τελείωσε το Νοέμβριο του 2013.Η καταγραφή όμως των δεδομένων για λόγους ευκολίας στους αντιστοίχους πίνακες του Παραρτήματος γίνεται κάθε εποχή του έτους δηλαδή χειμώνα, άνοιξη, καλοκαίρι και φθινόπωρο. Στους πίνακες χρησιμοποιήσαμε τα αρχικά κάθε εποχής ( Χ., Α., Κ., Φ. ) και όταν βλέπαμε ένα είδος μανιταριού που είχε τα κριτήρια που βάλαμε παραπάνω, το καταγράφαμε με το σύμβολο ( Χ ), η απουσία του κάποια εποχή του χρόνου καταγράφεται με το σύμβολο ( - ). Στους πίνακες του Παραρτήματος καταγράφουμε απλώς την παρουσία ενός είδους μανιταριού και την εποχή που το συναντήσαμε σε κάθε επιφάνεια και όχι την ποσότητα του κάθε είδους που συναντήσαμε σε κάθε επιφάνεια. Μετά την ολοκλήρωση της εργασίας μας βλέπουμε ότι στην περιοχή έρευνας εντοπίστηκαν και αναγνωρίστηκαν μανιτάρια που τα χωρίσαμε σε τέσσερις κατηγορίες ( όπως άλλωστε είχε προαποφασιστεί ) για την καλύτερη καταγραφή και επεξεργασία των δεδομένων που πήραμε. Οι κατηγορίες αυτές είναι οι παρακάτω : 1. ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ 2. ΤΟΞΙΚΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ 3. ΘΑΝΑΤΗΦΟΡΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ 4. ΜΗ ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ Στο τέταρτο κεφάλαιο ακολουθεί λεπτομερής ανάλυση των παραπάνω με αναφορά στο καθένα μανιτάρι. Οι φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν στο τέταρτο κεφάλαιο κατά μεγάλο ποσοστό είναι του Γ. Κωνσταντινίδη ( 50 από τις 56 που υπάρχουν ) και οι υπόλοιπες είναι του Ζ. Αθανασίου.Αυτό έγινε για το λόγω ότι εμείς δεν είχαμε τα κατάλληλα μηχανήματα για να φωτογραφήσουμε τα μανιτάρια που βρίσκαμε, ( φωτογραφική μηχανή με μεγάλη ανάλυση και ειδικούς φακούς ). Μερικές δοκιμάστηκες φωτογραφίες που βγάλαμε δεν είχαν την ποιότητα που έπρεπε και η επεξεργασία τους ήταν αρκετά χρονοβόρα, εξάλλου και το στήσιμο για την φωτογράφηση έπαιρνε πολύ χρόνο οπότε δεν θα μπορούσαμε να επισκεφτούμε όλες τις επιφάνειες στο χρονικό περιθώριο που θέσαμε παραπάνω. Για αυτό καταφύγαμε στην εύκολη λύση να δανειστούμε τις φωτογραφίες, πράγμα που γίνεται στις περισσότερες πτυχιακές εργασίες. -3-
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Α. Η περιοχή έρευνας είναι η περιοχή που καταλαμβάνει η Τοπική Κοινότητα Σιδηρονέρου της Δημοτικής Ενότητας Σιδηρονέρου του Δήμου Δράμας. Σε αυτή την περιοχή υπάρχουν και οι παρακάτω οικισμοί : Οροπέδιο, Παπάδες και Καλλίκαρπος. Και βρίσκεται 42 Km από την πόλη της Δράμας. Β. Διοικητική υπαγωγή : η Τ.Κ. Σιδηρονέρου ανήκει στο Δήμο Δράμας του Ν. Δράμας. Γ. Δασική υπαγωγή : Δασονομείο Σιδηρονέρου, Δασαρχείο Δράμας, Διεύθυνση Δασών Ν. Δράμας, Επιθεώρηση Δασών Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Δ. Δικαστική υπαγωγή : Πρωτοδικείο, Πταισματοδικείο, Ειρηνοδικείο Δράμας, Εφετείο Κομοτηνής. Ε. Αστυνομική υπαγωγή : Α.Τ. Σιδηρονέρου. ΣΤ. Εκκλησιαστική υπαγωγή : Μητρόπολη Δράμας. Στο παράρτημα παρατίθεται ανάλογος χάρτης προσανατολισμού. 2. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΑΠΟΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΟΡΟΘΕΤΗΣΗ Τα δάση της περιοχής του Σιδηρονέρου περιήλθαν στο Ελληνικό δημόσιο μετά τη λήξη του πολέμου 1912-1913 και από τότε όλη η περιοχή ανήκει αναμφισβήτητα σε αυτό, το οποίο και ασκεί τη διαχείριση όλης της έκτασης, με τη Δασική Υπηρεσία. Οι Κοινότητες Σιδηρονέρου, Παπάδων, Καλλικάρπου και Οροπεδίου από τις οποίες προήλθε η Τοπική Κοινότητα Σιδηρονέρου αναγνωρίστηκαν αρχικά από το Ελληνικό Κράτος με το Β.Δ. 13/11/1919 ΦΕΚ Α251/1919. Μαζί με την Τ. Κ. Σκαλωτής αποτελούν τη Δημοτική Ενότητα Σιδηρονέρου του Δήμου Δράμας στον οποίο και εντάχθηκαν από 01/01/2011 ενώ προγενέστερα ήταν ξεχωριστή κοινότητα του Ν. Δράμας. Η έκταση της υπό μελέτης περιοχής δεν είναι οροθετημένη με σήμανση των ορίων της με χρωματισμένους κορμούς ή κώνους (χωμάτινους ή τσιμεντένιους). Οι φυσικές γραμμές του ανάγλυφου είναι αυτές που προσδιορίζουν την έκταση. Στο εσωτερικό δεν υπάρχουν διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των δασικών και γεωργικών εκτάσεων. Δεν υπάρχει λοιπόν ο εξωτερικός αποτερματισμός, αλλά ούτε και ο αναγκαίος εσωτερικός που θα διαχώριζε τις διάφορες μικρές δασικές εκτάσεις μέσα σε γεωργικές. -4-
Σήμερα μεγάλο μέρος της ιδιόκτητης γεωργικής γης αποτελούν εγκαταλελειμμένοι αγροί, οι οποίοι έχουν δασωθεί σχεδόν όλοι μετά τη δεκαετία του 1960, οπότε και πραγματοποιήθηκε το μεγάλο κύμα της μετανάστευσης. Οι ιδιοκτησίες αυτές σε συνεργασία με την Τοπογραφική Υπηρεσία έχουν πλέον οροθετηθεί και έτσι δεν υπάρχουν τριβές μεταξύ των κατοίκων και της Δασικής Υπηρεσίας. 3.ΚΛΑΣΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΑ Τα δάση της περιοχής Σιδηρονέρου δεν βαρύνονται με κλασματικά δικαιώματα βοσκής και καυσοξύλευσης υπέρ τρίτων. Το δικαίωμα των κτηνοτρόφων να βοσκούν τα ζώα τους και των περιοίκων να ξυλεύουν τα δάση της περιοχής για κάλυψη των ατομικών τους αναγκών σε καυσόξυλα και οικοδομήσιμη ξυλεία δεν αποτελεί εμπράγματο δικαίωμα δουλείας κατά τη νομική έννοια του όρου και προβλέπεται από την ισχύουσα δασική νομοθεσία. 4. ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η περιοχή που αφορά τη συγκεκριμένη μελέτη δεν μπορεί να διαιρεθεί σε διάφορα τμήματα λόγω της μικρής έκτασης της και της σχετικής ομοιογενείας της. Σύμφωνα όμως με το Δασαρχείο Δράμας και καθαρά για διαχειριστικούς λόγους την περιοχή αυτή που την χαρακτηρίζει σαν ένα κομμάτι δάσους του δυτικού συμπλέγματος Νέστου, την χωρίζει σε τρία ( 3 ) τμήματα το 95 με πέντε (5) υποτμήματα, το 96 και αυτό με ( 5 ) υποτμήματα και το 97 με επτά ( 7 ) υποτμήματα. Στο παράρτημα παρατίθεται αεροφωτογραφία με σήμανση τα ακριβή όρια της περιοχής. 5.ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Στην περιοχή έρευνας οι χρήσεις γης είναι οι ακόλουθες παρακάτω : Α. Δασική κατά το μεγαλύτερο ποσοστό. Β. Αστική Γ. Γεωργική πολύ μικρό ποσοστό περίπου 1%. 6. ΒΙΟΦΥΣΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ 6.1 ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΑΓΛΥΦΟ -5-
Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στο βορειοκεντρικό τμήμα του Ν. Δράμας, και συνορεύει : Βόρεια : με τα όρια της Τ.Κ. της Σκαλωτής Νότια : με τα όρια της Τ.Κ. του Λειβαδερού του Δ. Δράμας. Δυτικά : με τα όρια των Τ.Κ. της Μικρομηλιάς και των Ποταμών. Ανατολικά : με τα όρια της Δ.Ε. του Παρανεστίου. Το υπερθαλάσσιο ύψος της περιοχής μελέτης είναι από 320 800 μ. Η έκθεση της περιοχής επί το πλείστον είναι νότια νοτιοδυτική και ελάχιστα νοτιοανατολική ωστόσο υπάρχουν και κάποια τμήματα με βόρεια βορειοδυτική έκθεση. Οι κλίσεις της περιοχής είναι από 5% έως 80% και μπορούν να χαρακτηριστούν στο μεγαλύτερο ποσοστό τους από ισχυρές έως μέτρια ισχυρές και κατά θέσεις ήπιες. Φυσικά υπάρχει και μικρό ποσοστό θέσεων με πολύ ισχυρές έως και απότομες κλήσεις. Η μορφολογία της περιοχής είναι επί το πλείστον δασοσκεπής. 6.2 ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΠΕΤΡΟΓΡΑΦΙΑ ΕΔΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Η περιοχή μελέτης ανήκει στο δυτικό τμήμα της Οροσειράς της Ροδόπης. Η περιοχή του Σιδηρονέρου από γεωλογικής άποψης έχει ως βασικό πέτρωμα στα τμήματα 95 και 96 ασβεστόλιθους, μη συμπαγείς και σε ορισμένες θέσεις ευαποσάθρωτους, ενώ στο τμήμα 97 στα υποτμήματα α, β, γ και ζ γνεύσιο μη συμπαγή και στα υποτμήματα δ, ε, και στ ψαμμίτη σε ορισμένες θέσεις ευαποσάθρωτο. Από τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους περισσότερο επηρεάζεται από το πέτρωμα η μηχανική του σύσταση. Η σύσταση του εδάφους είναι αμμοαργιλώδης. Το βάθος του χαρακτηρίζεται μέτρια βαθύ έως αβαθή σε θέσεις που έχουμε ασβεστόλιθους, ενώ σε θέσεις που έχουμε γνεύσιο βαθύ έως αβαθή και θέσεις που έχουμε ψαμμίτη βαθύ έως πολύ αβαθή. Ο χλωροτάπητας του εδάφους είναι πυκνός και σε ελάχιστες θέσεις μέτριος. Ο ξηροτάπητας του εδάφους είναι λεπτός και σε ελάχιστες θέσεις μέτρια παχύς εκεί που το πέτρωμα είναι ασβεστόλιθος, όταν το πέτρωμα είναι γνεύσιος τότε έχουμε παχύ ξηροτάπητα και σε ορισμένες θέσεις μέτρια παχύ και λεπτό, τέλος όταν υπάρχει ψαμμίτης είναι μέτρια παχύς. -6-
Ο χούμος είναι τύπου Moder ή εκτοενδοχούμος αποτελεί ενδιάμεσο τύπο μεταξύ Mull και Mor. Είναι ο πλέον συνηθισμένος τύπος χούμου των Ελληνικών δασικών εδαφών. Η ανάμειξη με το ανόργανο έδαφος είναι μέτρια έως καλή κατά θέσεις. Οι μικροοργανισμοί που επικρατούν είναι οι μύκητες και τα αρθρόποδα. Ο επιφανειακός χούμος επηρεάζεται και αυτός από το μητρικό πέτρωμα. To ph του εδάφους σύμφωνα με την διαχειριστική μελέτη του Δασαρχείου είναι συνήθως όξινο και σε ορισμένες ασβεστολιθικές θέσεις το έδαφος είναι κορεσμένο με βάσεις. 6.3 ΚΛΙΜΑ Ο πλησιέστερος Μετεωρολογικός Σταθμός ( Μ.Σ. ) στην περιοχή μελέτης είναι μέσα στα όρια της και ανήκει στην ΔΕΗ, στην Διεύθυνση Υδροηλεκτρικής Παραγωγής, στον τομέα Υδρολογίας. Το υψόμετρο της θέσης του είναι 570 m και το μέσο υψόμετρο της περιοχής είναι 560 m, άρα τα συμπεράσματα που θα προκύψουν από την επεξεργασία των δεδομένων θα ανταποκρίνονται στο μέγιστο για την περιοχή. Από την επεξεργασία των δεδομένων του Μ.Σ. της Δ.Ε.Η. και της Υ.Ε.Β. του Ν. Δράμας έχουμε τα παρακάτω στοιχεία ( αναφέρονται για τα έτη 1990 2010 της Δ.Ε.Η. και της Υ.Ε.Β. του Ν. Δράμας για τα έτη 1990-2008 ) : Μέσο ετήσιο ύψος βροχής : 859.85 mm Μέσο ύψος βροχής μηνός Ιουνίου : 68.49 mm Μέσο ύψος βροχής μηνός Ιουλίου : 62.45 mm Μέσο ύψος βροχής μηνός Αυγούστου : 48.24 mm Μέσο ύψος βροχής μηνός Σεπτεμβρίου : 58.6 mm Μέση ετήσια θερμοκρασία : 11,42 C Μέση θερμοκρασία του ψυχρότερου μήνα ( Ιανουάριος ) : 1,17 C Μέση θερμοκρασία του θερμότερου μήνα ( Ιούλιος ) : 21,08 C Απόλυτα Ελάχιστη Θερμοκρασία ( Ιανουάριος 1993 ) : - 27 C Απόλυτα Μέγιστη Θερμοκρασία ( Ιούλιος 2007 ) : 41.3 C Το κλίμα της περιοχής χαρακτηρίζεται ως : ηπειρωτικό κλίμα με δριμείς χειμώνες, καλοκαίρια θερμά με μικρή διάρκεια και η κατανομή βροχοπτώσεων είναι ομοιόμορφη σε όλο το έτος. -7-
Η έκθεση της περιοχής επί το πλείστον είναι Νότια και αυτό σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να είναι εκτεθειμένη σε ψυχρούς ανέμους, η παρουσία όμως του Φαλακρού Όρους κάνει της νοτιάδες σχετικά ψυχρούς, ιδιαίτερα όταν η κορυφή του είναι χιονισμένη. Ο Μ.Σ. Σιδηρονέρου δεν διαθέτει όργανα μέτρησης ταχύτητας ανέμου, ύψος χιονιού και πάχνης, κατά συνέπεια δεν μπορούμε να έχουμε στοιχεία για τα παραπάνω φαινόμενα. Από συνομιλίες με κατοίκους της περιοχής διαπιστώθηκε ότι υπάρχει μεγάλο ποσοστό χιονόπτωσης από Νοέμβριο έως και Μάρτιο, όχι πολύ ισχυρούς ανέμους και λόγω της παρουσίας της τεχνητής λίμνης του ποταμού Νέστου πολύ ομίχλη και υγρασία κατά της πρωινές κυρίως ώρες. ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΜΒΡΟΘΕΡΜΙΚΟΥ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ ΙΑΝΟΥΑΡ. 1,17 75.49 ΦΕΒΡ. 2,59 67.72 ΜΑΡΤ. 6,13 74.66 ΑΠΡΙΛ. 10,81 56.27 ΜΑΙΟΣ 15,14 73.50 ΙΟΥΝ. 19 68.49 ΙΟΥΛ. 21,08 62.45 ΑΥΓΟΥΣ. 20,69 48.24 ΣΕΠΤ. 17,95 58.60 ΟΚΤ. 11,94 55.34 ΝΟΕΜ. 7,04 85.695 ΕΚΕΜ. 3,47 133.39 ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΟΜΒΡΟΘΕΡΜΙΚΟ ΙΑΓΡΑΜΜΑ 80 160 70 140 ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ 60 50 40 30 20 120 100 80 60 40 ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ 10 20 0 0 ΙΑΝΟΥΑΡ. ΦΕΒΡ. ΜΑΡΤ. ΑΠΡΙΛ. ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝ. ΙΟΥΛ. ΑΥΓΟΥΣ. ΣΕΠΤ. ΟΚΤ. ΝΟΕΜ. ΕΚΕΜ. ΜΗΝΕΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ Το ομβροθερμικό διάγραμμα της περιοχής δείχνει ότι δεν υπάρχει ξηροθερμική περίοδος. -8-
ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ 6.4 ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ Την περιοχή έρευνας την διασχίζει ένας μεγάλος ποταμός ο Νέστος. Η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού Α.Ε. έχει σήμερα εκμεταλλευτεί το πλούσιο υδροδυναμικό του ποταμού Νέστου με την κατασκευή και λειτουργία των ΥΗΕ Θησαυρού (Λιθόρριπτο φράγμα, ύψους 175μ, με συνολικό όγκο νερού 11 εκατ. μ 3 ) και Πλατανόβρυσης (Φράγμα από σκυρόδεμα, ύψους 95μ. και συνολικού όγκου νερού 450 χιλ.μ 3 ) και τέθηκαν σε λειτουργία τα έτη 1997 και 1999 αντίστοιχα. Οι χειμαροπόταμοι Δεσπάτης, Μουσδέλης (μετά λέγεται Βαθύρεμα) και Αρκουδόρεμα (Μέγα Ρέμα και Στραβόρεμα), με διαδρομή περίπου 30 χλμ ο καθένας καταλήγουν στον ποταμό Νέστο. 6.5 ΔΑΣΙΚΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ Βρισκόμαστε στην παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης στα ανώτερα όρια της (Quercetalia pubescentis ). Η υποζώνη είναι της Πλατυφύλλου Δρυός (Quercion confertae) με τον αυξητικό χώρο Quercetum confertae με την παρουσία των Q. pubescens Q. conferta, Q. cerris. Οι δασικές διαπλάσεις είναι κυρίως της δρυός. Η παρουσία όμως και πολλών άλλων δασοπονικών ειδών (δένδρων και θάμνων) όπως διάφορα είδη σφενδάμου, σκλήθρου, οστριάς, σορβιάς, γαύρου, φιλύρας, λεύκης, ιτιάς κλπ, καθώς και διάφορα είδη άγριων οπωροφόρων δίνει την εικόνα ενός διαρκώς μεταβαλλόμενου ζωντανού μωσαϊκού. Από διαχειριστικής μορφής τα δάση της περιοχής είναι πρεμνοφυή, μιας και εφαρμόζονται αποψιλοτικές υλοτομίες και σε ορισμένες θέσεις έχει εφαρμοστεί η μέθοδος της ενριτήνωσης με δασική πεύκη. Από δασοπονικής μορφής τα δάση είναι ομήλικά, με συγκόμωση από χαλαρή έως και πυκνή ( βαθμός από 0,6 0,8 ). Τα είδη δένδρων, θάμνων κ.λ.π. που υπάρχουν στην περιοχή φαίνονται σε πίνακες στο Παράρτημα της εργασίας. 6.6 ΑΓΡΙΑ ΠΑΝΙΔΑ Η βλάστηση, οι κλιματικές συνθήκες, τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά και η επίδραση του ζωικού κόσμου και του ανθρώπου δημιουργούν τους ιδιαίτερους βιοτόπους που φιλοξενούν την πανίδα της περιοχής. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε εύκολα ότι αποτελεί ενδιαίτημα για πολλά άγρια ζώα. Η άγρια πανίδα που υπάρχει στην περιοχή μελέτης φαίνεται σε πίνακες στο Παράρτημα της εργασίας. -9-
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΥΚΗΤΕΣ Οι μύκητες στο παρελθόν αποτελούσαν τμήμα του φυτικού βασιλείου, παρουσιάζονται πλέον σε αυτόνομο βασίλειο ( Fungi ) με εξαίρεση ορισμένες κατηγορίες που κατατάσσονται σε άλλα βασίλεια ( Chromista και Protozoa ).Οι μύκητες σε σχέση με τα φυτά παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες που συνοψίζονται στα παρακάτω χαρακτηριστικά. α. Είναι οργανισμοί ετερότροφοι. β. Το σώμα τους έχει απλή κατασκευή, χωρίς τη διαμόρφωση που παρουσιάζει το σώμα των φυτών σε βλαστό, φύλλα και ρίζα. γ. Αναπαράγονται με σπόρια. δ. Το κυτταρικό τους τοίχωμα δομείται κυρίως με χιτίνη, ενώ τα φυτά έχουν ως βασικό δομικό στοιχείο του κυτταρικού τους τοιχώματος την κυτταρίνη. Α. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΜΥΚΗΤΩΝ Το σώμα των μυκήτων ονομάζεται θαλλός. Βασικά δομικά στοιχεία του αποτελούν οι μυκηλιακές υφές που είναι νηματοειδεις κατασκευές με μικροσκοπική διάμετρο. Η μάζα των μυκηλιακών υφών αποτελεί το μυκήλιο που συνήθως αναπτύσσεται στο εσωτερικό διαφόρων υποστρωμάτων ( έδαφος, φυλλοτάπητας, κατακείμενο ή ιστάμενο ξύλο κ.λπ. ), για αυτό και είναι δυσδιάκριτο. Οι μύκητες αναπαράγονται με μικροσκοπικά σπόρια, προϊόντα αγενούς ή εγγενούς αναπαραγωγής, που μπορεί να θεωρηθούν ως πολλαπλασιαστικά όργανα αντίστοιχα προς τους σπόρους των φυτών. Τα σπόρια, όταν οι συνθήκες του περιβάλλοντος είναι ευνοϊκές, βλαστάνουν και έτσι δημιουργείται μία μικρή μυκηλιακή υφή που προοδευτικά εξελίσσεται σε νέο μυκήλιο. Τα μανιτάρια αποτελούν τις καρποφορίες ( τους καρπούς ) των μυκήτων οι οποίοι αναπτύσσονται στο έδαφος, στο ξύλο ή και σε άλλης μορφής οργανική ουσία. Μύκητες οι οποίοι παράγουν μανιτάρια ή άλλης μορφής καρποφορίες ορατές με γυμνό μάτι ονομάζονται Μακρομύκητες. -10-
Β. ΚΥΚΛΟΣ ΖΩΗΣ ΜΥΚΗΤΩΝ Μπορεί να θεωρηθεί ότι η γέννηση του μύκητα λαμβάνει χώρα με τη βλάστηση ενός σπορίου του, με την οποία σχηματίζεται το αρχικό μυκήλιο, του οποίου τα κύτταρα περιέχουν ένα μόνο απλοειδή πυρήνα. Στη συνέχεια το μυκήλιο αυτό θα αναπτυχθεί στο οργανικό υπόστρωμα με βραδύ ή γρήγορο ρυθμό, σε συνάρτηση με τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν λαμβάνει χώρα η αναπαραγωγική διαδικασία, θα ήταν αυθαίρετο να ειπωθεί ότι το φαινόμενο της αναπαραγωγής λαμβάνει χώρα όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, γιατί τούτο μπορεί να συμβεί ύστερα από κάποιο << στρές >>, θερμικό συνήθως, οπότε οφείλεται αντίθετα σε << δυσμενείς >> συνθήκες. Τα σπόρια παράγονται είτε απευθείας σε μυκηλιακές υφές, είτε σε ιδιαίτερες κατασκευές του μύκητα που ονομάζονται όπως είπαμε πιο πάνω καρποφορίες. Τα γνωστά μας μανιτάρια είναι σποροφόροι κυρίως Βασιδιομυκήτων και δευτερευόντως Ασκομυκήτων, στους οποίους σχηματίζονται τα σπόρια εγγενούς αναπαραγωγής. Για τον θάνατο των μυκήτων γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Γενικά, αυτός επέρχεται όταν το μυκήλιο εξαφανίζεται για διάφορους λόγους. Ορισμένοι από τους μύκητες ολοκληρώνουν τον βιολογικό τους κύκλο στη διάρκεια ενός έτους, υπάρχουν ωστόσο και μύκητες που υφίστανται ως μυκήλιο για πολλά χρόνια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μακροβιότητας των μυκήτων αποτελούν τα είδη που σχηματίζουν μανιτάρια διαταγμένα σε περιφέρεια κύκλου. Το μυκήλιο αυτών των μυκήτων αναπτύσσεται, όπως συμβαίνει σχεδόν με όλους τους μύκητες, ακτινοειδώς γύρω από το αρχικό σημείο. Κάθε χρόνο, η επιφάνεια που καταλαμβάνει το μυκήλιο του μύκητα συνεχώς αυξάνεται και τα μανιτάρια εμφανίζονται στην περιφέρεια της, η οποία συνεχώς μεγαλώνει χρόνο με το χρόνο. Γ. ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ - ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΜΥΚΗΤΩΝ Οι μύκητες δεν μπορούν να συνθέσουν μόνοι τους οργανικές ουσίες αλλά εξαρτώνται για τη διατροφή τους από άλλους οργανισμούς. Όταν αναπτύσσονται επάνω σε νεκρή οργανική ουσία ονομάζονται σαπροτροφικοί ενώ όταν αναπτύσσονται επάνω σε ζωντανούς οργανισμούς ιδιαίτερα σε φυτικούς λέγονται παρασιτικοί. Μια ιδιαίτερη κατηγορία οι μυκορριζικοί μύκητες συμβιώνουν με τις ρίζες δένδρων βελτιώνοντας την ανάπτυξη τους και αυξάνοντας την ανθεκτικότητα τους στην ξηρασία και σε προσβολές από άλλους παρασιτικούς μύκητες εδάφους. Αντίθετα, η συμπεριφορά τους σε σχέση με την πρόσληψη αζώτου ποικίλλει. Ορισμένα είδη θεωρούνται αυτότροφα, διότι αρκούνται στις μορφές του ανόργανου αζώτου, ενώ άλλα είδη είναι ετερότροφα, αφού έχουν ανάγκη οργανικού αζώτου. Εκτός από το άζωτο οι μύκητες έχουν ανάγκη και από πολλά άλλα στοιχεία : ενδεικτικά αναφέρονται το οξυγόνο, αν και υφίστανται είδη που είναι αναερόβια, το υδρογόνο, ο φώσφορος, το κάλιο, το μαγνήσιο, το θείο, το μαγγάνιο, κ.α. Τέλος το νερό, η θερμοκρασία και η ένταση του φωτός, ως παράμετροι, υπεισέρχονται επίσης στη φυσιολογία τους. -11-
Οι μύκητες διαθέτουν μεγάλο δυναμικό μεταβολισμού, χάρη στις πολυάριθμες και ποικίλες ενζυματικές αντιδράσεις που λαμβάνουν χώρα στο μυκήλιο τους. Κατά συνέπεια, είναι ικανοί να προσαρμόζονται σε ποικίλα περιβάλλοντα, είναι όμως και εξαιρετικά ικανοί << χημικοί >>, διότι συνθέτουν ουσίες ποικίλες και σύνθετες, ορισμένες από τις οποίες είναι ιδιαίτερα τοξικές για τον άνθρωπο, ενώ άλλες έχουν ευεργετική δράση. Δ. ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΥΚΗΤΩΝ Οι μύκητες εμπλέκονται σε πολυάριθμους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, καθώς και σε αναρίθμητες βιολογικές διεργασίες. Στη συνέχεια θα γίνει αναφορά εν συντομία στις σπουδαιότερες από αυτές τις δράσεις των μυκήτων. 1. ΣΗΜΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Θετικές επιπτώσεις είναι η αρωγή τους για την παραγωγή ορισμένων ειδών διατροφής. Είναι σε όλους γνωστή η δράση των ζυμομυκήτων για την παρασκευή του ψωμιού, της μπύρας και του κρασιού, για να αναφερθούμε στις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Άλλες πιο εξειδικευμένες δράσεις αφορούν στην παρασκευή τυριών τύπου Roquefort και camembert. Αρνητικές επιπτώσεις είναι όταν σαπροφυτικοί μύκητες προσβάλλουν υλικά όλων των ειδών και είναι σε θέση, σε ορισμένες περιπτώσεις, να καταστρέψουν ολοσχερώς τη συγκομιδή, αποθέματα δημητριακών, φρούτα και λαχανικά, υφάσματα και δέρματα, ξυλεία κατασκευών, βιβλία και οποιοδήποτε άλλο υλικό που περιέχει νεκρή οργανικά ουσία. Οι παρασιτικοί μύκητες προσβάλλουν φυτά μεγάλης οικονομικής σημασίας, συχνά δε φυτείες μικρής ή μεγάλης καλλιέργειας καταστρέφονται ολοσχερώς πριν τη συγκομιδή, λόγω προσβολής από παρασιτικούς μύκητες που προκαλούν επιδημίες εξαιρετικής σφοδρότητας. 2. ΣΗΜΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΙΑΤΡΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Οι μύκητες λόγω του έντονου μεταβολισμού τους διαθέτουν μεγάλο φαρμακολογικό δυναμικό, για αυτό και οι σχετικές έρευνες είναι πολυάριθμές και με ευρύ πεδίο δράσης ακόμη. Χαρακτηριστικό είναι η τυχαία ανακάλυψη της πενικιλλίνης του πρώτου αντιβιοτικού, που άνοιξε τον δρόμο για την παρασκευή πληθώρας άλλων αντιβιοτικών με τα οποία αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά ασθένειες που σε παλαιότερες εποχές αποδεκάτιζαν τον ανθρώπινο πληθυσμό. Οι ιατρικοί τομείς στους οποίους χρησιμοποιήθηκαν οι μύκητες είναι πολυάριθμοι και σε πολλά επίπεδα. Ωστόσο οι μύκητες από ιατρική θεώρηση δεν είναι πάντα ευεργετικοί. Η ανάμιξή τους στο πεδίο της παθολογίας δεν είναι σπάνια. Να θυμίσουμε τις διάφορες δερματοπάθειες, τις ενδομυκητιάσεις στα σπλάχνα που συχνά είναι πολύ σοβαρές, την ασπεργιλλίωση κ.λ.π. -12-
3. ΣΗΜΑΣΙΑ ΑΠΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΨΗ Η ύπαρξη των μυκήτων είναι καφαλαιώδους σημασίας για τα φυσικά οικοσυστήματα και για τη βιολογική ισορροπία που επικρατεί σε αυτά. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, χωρίς τους σαπροφυτικούς μύκητες θα είχαμε κατακλυσθεί από ένα στρώμα νεκρής οργανικής ύλης, με συνέπεια τη διακοπή της ζωής στον πλανήτη μας. Επιπλέον, οι παρασιτικοί μύκητες που για τον << οικονομούντα >> άνθρωπο θεωρούνται επιζήμιοι, για τα φυσικά οικοσυστήματα είναι απαραίτητοι, διότι συμβάλλουν στην εξάλειψη των ασθενικών ατόμων και στη βελτίωση, κατά αυτό τον τρόπο, των ειδών που προσβάλλουν. Επίσης, οι συμβιωτικές σχέσεις μεταξύ μυκήτων και δένδρων είναι πολυάριθμες και το δάσος δεν θα υπήρχε ( ή χωρίς αμφιβολία θα επιβίωνε με πολλή δυσκολία ) χωρίς τις μυκόρριζες. Το μυκήλιο προμηθεύει το φυτό με νερό, ανόργανα άλατα και διάφορους μεταβολίτες και σε αντιστάθμισμα δέχεται από το φυτό σάκχαρα και ορισμένες ουσίες απαραίτητες για τη διατροφή του. Στο πεδίο της προστασίας του φυτού συνεταίρου, ο μύκητας προσφέρει υπηρεσίες χημικού ανταγωνιστή απέναντι σε παράσιτα και γενικά σε διάφορους ανταγωνιστές. Ασφαλώς η μυκορριζική συμβίωση δεν αφορά μόνο τα δένδρα, αλλά και τα περισσότερα θαμνώδη και ποώδη είδη. Συνοψίζοντας οι μύκητες συμμετέχουν σε όλες τις βιολογικές διεργασίες της φύσης, στον ίδιο βαθμό που συμμετέχουν και οι άλλες ζωντανές υπάρξεις. Η μελέτη της συμπεριφοράς των μυκήτων σε σχέση με τις βιοκοινότητες που τους περιβάλλουν, της γεωγραφικής κατανομής και της ανταπόκρισης των ειδών τους στις διάφορες περιβαλλοντικές πιέσεις ( κλιματικές, χημικές, ανθρωπολογικές κ.λ.π. ), αποφέρει αναρίθμητες πληροφορίες για τις απαιτήσεις τους και για τα όρια της οικολογικής τους αντοχής ( βιοενδείξεις ). Ως αντιστάθμισμα, από την παρουσία ενός μύκητα μπορούμε να έχουμε πληθώρα πληροφοριών για τον υπό μελέτη σταθμό. Ορισμένοι μύκητες, για παράδειγμα, συμπεριφέρονται ως <<συσσωρευτές>> ορισμένων ρυπαντών ( βαριά μέταλλα, ραδιενεργά στοιχεία κ.λ.π.) και κατά συνέπεια μπορούν να αποτελέσουν, ύστερα από ανάλυση τους, αποτελεσματικούς μάρτυρες για την υγιεινή κατάσταση των βιοτόπων τους. Επίσης, ορισμένα μυκορριζικά είδη είναι πολύ ευαίσθητα στην όξινη βροχή και η εξαφάνιση των μανιταριών τους εδώ και μερικά χρόνια συνδέθηκε με αυτό τον τρόπο ρύπανσης. Ορισμένοι χημικοί χειρισμοί και η εφαρμογή λίπανσης στα δασικά εδάφη, με σκοπό τη βελτίωση τους, είναι δυνατό να προκαλέσουν αστάθεια των μυκορριζών, εξαφάνιση των μανιταριών και τελικά μία ολέθρια δράση στα συγκεκριμένα οικοσυστήματα. 2. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ Τα μανιτάρια όπως αναφέρθηκε παραπάνω είναι οι καρποφορίες των μυκήτων, στην ελληνική βιβλιογραφία αυτή η καρποφορία αναφέρεται και ως βασιδιοκάρπιο και ασκοκάρπιο. Από την διεθνή βιβλιογραφία βλέπουμε τον όρο sporophore που στην ελληνική γλώσσα αποδίδεται ως σποροφόρος. -13-
Α. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ Μορφολογικά τα μανιτάρια αποτελούνται από δύο κύρια μέρη το πιλίδιο και το στύπο ( Εικ. 1 ). Στο επάνω μέρος το πιλίδιο μπορεί να φέρει υπολείμματα του καθολικού πέπλου ενώ στο κάτω μέρος φέρει τη σποροφόρο επιφάνεια με μορφή ελασμάτων, μικρών οπών ή οδοντώσεων επάνω στην οποία αναπτύσσονται τα σπόρια. Ο στύπος μπορεί να φέρει καλά ή λιγότερο αναπτυγμένο δακτύλιο και στη βάση του κολεό (Διαμαντής 1993 ). Εικ. 1. Μορφολογία ανεπτυγμένου μανιταριού του γένους Amanita Αμανίτης. α. Πιλίδιο, β. Στύπος, γ. Κολεός, δ. Δακτύλιος, ε. Ελάσματα, στ. Υπολείμματα καθολικού πέπλου, θ. Μυκήλιο ( ΣΤ. Διαμαντής 2006 ). Τα μορφολογικά αυτά χαρακτηριστικά μαζί με το χρώμα,σχήμα, την οσμή, τη γεύση κ.α. αποτελούν σημαντικά μακροσκοπικά γνωρίσματα των μανιταριών στα οποία στηρίζεται η αναγνώριση τους. Β. ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΡΠΟΦΟΡΙΑΣ Το νερό που περιέχεται στο υπόστρωμα του ξενιστή του μύκητα, η σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας και η θερμοκρασία του περιβάλλοντος, συνιστούν τους παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη και την καρποφορία των μυκήτων. Έχει παρατηρηθεί ότι οι χαμηλές θερμοκρασίες που σημειώνονται ιδιαίτερα στη διάρκεια της νύχτας διακόπτουν την ανάπτυξη του μυκηλίου. Οι υψηλές θερμοκρασίες επιταχύνουν τη διαδικασία της εξάτμισης, με αποτέλεσμα τη μείωση της περιεκτικότητας του υποστρώματος σε νερό, εξέλιξη που επηρεάζει αρνητικά την παραγωγή μυκηλίου. -14-
Θεωρητικά λοιπόν ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξη των περισσοτέρων μυκήτων είναι αυτές που συνδυάζουν υψηλές σχετικές υγρασίες σε υπόστρωμα και ατμόσφαιρα, με μικρές αποκλίσεις ανάμεσα στις μέγιστες και τις ελάχιστες θερμοκρασίες. Στην Ελλάδα τέτοιες κλιματικές συνθήκες παρατηρούνται κυρίως το φθινόπωρο. ΠΙΝΑΚΑΣ Α/Α ΜΗΝΑΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 1 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 70% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 2 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 64% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 3 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 44% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 4 ΜΑΙΟΣ 27% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 5 ΙΟΥΝΙΟΣ 24% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 22% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 7 ΙΟΥΛΙΟΣ 20% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 17% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 9 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 14% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 10 ΜΑΡΤΙΟΣ 11% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 11 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 9% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 8% ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ Στον παραπάνω πίνακα φαίνονται τα ποσοστά εμφάνισης ανά μήνα του έτους 2.000 ειδών. Η μελέτη αφορά την καταγραφή δεδομένων που έγινε στο Νομό Γρεβενών την περίοδο 1990-2000 ( Γ. Κωνσταντινίδης 2002 ). ΓΡΑΦΗΜΑ ΣΤΗΛΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΠΟΣΟΣΤΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΕΙΔΩΝ ΑΝΑ ΜΗΝΑ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΣΕΠΤΈΜΒΡΙΟΣ ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ Το γράφημα αναφέρεται στο ποσοστό εμφάνισης 2.000 ειδών μανιταριών για κάθε μήνα του έτους στην περιοχή των Γρεβενών ( Γ. Κωνσταντινίδης 2002 ). -15-
Γ. ΤΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Τα πρώτα ίχνη μανιταριών βρέθηκαν πριν από 400 εκατομμύρια χρόνια, ενώ για τον Όμηρο η εμφάνιση των μανιταριών σηματοδοτούσε την ένωση του Ουρανού και της Γαίας. Τα μανιτάρια, μυστηριώδεις υπάρξεις με εμφάνιση πολύ γρήγορη και πρόσκαιρη με παράξενες και πολυποίκιλες μορφές, ερέθιζαν πάντα τη φαντασία του ανθρώπου. Πολυάριθμοι θρύλοι σχετίζονται με την προέλευση τους, τη σημασία τους και τις υποτιθέμενες δυνάμεις τους. Σε θρησκευτικό επίπεδο τα παραισθησιογόνα είδη έγιναν το αντικείμενο ιδιαίτερων τελετών για αρκετούς λαούς. Οι τελετές αυτές ανάγονται στο μακρινό παρελθόν και αφορούν σε ινδοευρωπαϊκούς και αμερικανικούς λαούς. Το 450 π.χ. ο Ευριπίδης κατέγραψε ένα θανατηφόρο επεισόδιο στην Ικαρία, ως συνέπεια κατανάλωσης μανιταριών. Η Αγριππίνα δηλητηρίασε τον σύζυγο της αυτοκράτορα Κλαύδιο με έδεσμα που περιείχε δηλητηριώδη μανιτάρια, για να διευκολύνει τη διαδοχή στον γιό της Νέρωνα. Ο Βούδας, ο ιδρυτής της ομώνυμης θρησκείας, κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε θύμα δηλητηρίασης από μανιτάρια. Στην καθημερινή μας ζωή, οφείλουμε να θυμίσουμε τη γαστρονομική αξία των μανιταριών, τόσο των καλλιεργούμενων εδώδιμων ειδών όσο και των αυτοφυών εδώδιμων ειδών από τη φύση. Γενικά τα μανιτάρια θεωρούνται σπουδαία τροφή. Η μεγάλη τους περιεκτικότητα σε ανόργανα στοιχεία πιθανολογείται ότι συντελεί στην πρόληψη του καρκίνου. Στην Ιαπωνία, τα μανιτάρια παραδοσιακά θεωρούνται ότι βοηθούν στη μακροζωία. Στην Κίνα τα καρποσώματα ( ίσκες ) του μύκητα Ganoderma lucidum Γανόδερμα το γυαλιστερό που υπάρχει και στη χώρα μας θεωρούνται ευεργετικά στις καρδιόπαθειες. Η κατανάλωση μανιταριών και ιδιαίτερα του μύκητα Λεντινούλα η εδώδιμη έχει αποδειχθεί ότι εμποδίζει την περιεκτικότητα του αίματος σε χοληστερίνη να φθάσει σε υψηλά επίπεδα. Αποτελούν ιδανική τροφή για διαβητικούς ενώ η μεγάλη τους περιεκτικότητα σε σίδηρο και φολικό οξύ τα καθιστά πολύτιμα για αναιμικούς. ΠΙΝΑΚΑΣ Α/Α ΤΡΟΦΕΣ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΕΣ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΛΙΠΗ ΝΕΡΟ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 1 ΜΑΝΙΤΑΡΙ ΑΓΟΡΑΣ 3,6 3 1 0,2 90 (ΑΓΑΡΙΚΟ ΔΙΣΠΟΡΟ) 2 ΚΑΝΘΑΡΙΣΚΟΣ Ο 1,3 5 1,2 0,4 90 ΕΔΩΔΙΜΟΣ 3 ΒΩΛΙΤΗΣ Ο 5,4 5,2 1 0,4 87 ΕΔΩΔΙΜΟΣ 4 ΒΩΛΙΤΗΣ Ο 35,9 34,2 6,4 2,7 12 ΕΔΩΔΙΜΟΣ ΑΠΟΞΕΡΑΜΕΝΟΣ 5 ΛΑΧΑΝΟ 1,5 4,2 1,9 0,1 92 6 ΑΓΓΟΥΡΙ - 1 0,4-98 7 ΓΑΛΑ 3,5 4,8 0,7 3,7 87 8 ΚΡΕΑΣ 21 0,5 1 5,5 72 Θρεπτικά στοιχεία ποσότητας 100 gr. Μανιταριών σε σύγκριση με άλλες τροφές ίδιου βάρους σε ( % ) ( Διαμαντής 2006 ). -16-
1. ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ Στο ευρύ κοινό, είναι διάχυτη η εντύπωση ότι δηλητηριάσεις προκαλούνται μόνον όταν καταναλωθούν δηλητηριώδη μανιτάρια. Ωστόσο, υπάρχει περίπτωση να προκληθούν γαστρεντερικές διαταραχές, ελαφριάς ή βαριάς μορφής και στην περίπτωση κατανάλωσης εδώδιμων μανιταριών. Τα μανιτάρια είναι ευαίσθητο διατροφικό υλικό που εύκολα αποσυντίθεται και προσβάλλεται από βακτήρια ή άλλους μύκητες. Ορισμένα από αυτά είναι πλούσια σε πρωτεϊνολυτικά ένζυμα, αλλοιώνονται πολύ γρήγορα με αποτέλεσμα να παράγονται, όπως και στην περίπτωση αλλοιωμένου κρέατος ή ψαριού, τοξικές ουσίες. Ορισμένα είδη προκαλούν διαταραχές στην πέψη, γιατί βρίσκονται στο στάδιο μικροβιακής αλλοίωσης λόγω προσβολής από βακτήρια των γενών Staphylococcus, Clostribium, και Bacillus.Γενικά προς αποφυγή παρόμοιων αλλοιώσεων, οι πλαστικές σακούλες πρέπει να αποφεύγονται κατά τη συλλογή μανιταριών, γιατί δημιουργούν κλειστό περιβάλλον άριστο για την ανάπτυξη βακτηρίων. Η σύσταση ορισμένων εδώδιμων μανιταριών μπορεί να αποτελέσει αιτία για πρόκληση δηλητηριάσεων για τον άνθρωπο. Γενικά, τα μανιτάρια είναι πλούσια σε χιτίνη, αζωτούχο παράγωγο αρκετά δύσπεπτο για τον άνθρωπο. Περιέχουν επίσης σε αφθονία ασυνήθιστα σάκχαρα όπως την τρεαλόζη και την μαννιτόλη που σε ορισμένα άτομα (κληρονομικά προβλήματα, παθολογικά) προκαλούν διάρροια, τυμπανισμό, γαστραλγία και σε ακραίες περιπτώσεις διάρρηξη εντέρων. Τέλος ο ενεργός μεταβολισμός των μυκήτων είναι εξίσου υπεύθυνος για την περιεκτικότητα των μανιταριών σε πολύπλοκα οργανικά μόρια, τα οποία σε ορισμένους οργανισμούς προκαλούν αντιδράσεις δυσανεξίας. 2. ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΜΗ ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ Στη βιβλιογραφία αναφέρονται πολλά είδη μυκήτων που παράγουν μη εδώδιμα μανιτάρια. Για τα περισσότερα από αυτά υπάρχουν πλήρη στοιχεία σε ότι αφορά την τοξικότητα τους για τον άνθρωπο, ωστόσο υπάρχουν είδη για τα οποία δεν έχει ακόμη πλήρως διευκρινισθεί ποιες ουσίες είναι υπεύθυνες για την τοξικότητα τους, καθώς και είδη για τα οποία λείπουν παντελώς σχετικά στοιχεία. Για τον λόγω αυτό δεν σημειώθηκαν μεγάλες επιτυχίες στον τομέα της παρασκευής αντίδοτων. Παρακάτω αναφέρουμε τις κυριότερες δηλητηριάσεις που έχουν καταγραφεί μέχρι και σήμερα: α. ΦΑΛΛΟΕΙΔΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ : η πιο επικίνδυνη δηλητηρίαση που προκαλείται από μανιτάρια είναι αυτή και ευθύνεται για το μεγαλύτερο ποσοστό θανάτων από μανιτάρια στην Ευρώπη. Τα μανιτάρια που την προκαλούν είναι πάνω από δώδεκα είδη. Η τοξίνες αυτές απομονώθηκαν και είναι η φαλλοειδίνη και οι αμανιτίνες ( άλφα και βήτα ) που προκαλούν θανατηφόρα δηλητηρίαση, προσβάλλουν κυρίως το ήπαρ αλλά και την καρδιά, νεφρά και πνεύμονες. β. ΜΟΥΣΚΑΡΙΝΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ : Προκαλείται από την κατανάλωση μανιταριών που περιέχουν την τοξική ουσία μουσκαρίνη, τέτοια ουσία σε υψηλή περιεκτικότητα εντοπίσθηκε σε περίπου 40 είδη. Ένεση με 1 χιλιοστό ατροπίνης πετυχαίνει άμεσα αποτελέσματα κατά της μουσκαρίνης. -17-
γ. ΓΥΡΟΜΙΤΡΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ : Προκαλείται από την κατανάλωση υπερώριμων μανιταριών κυρίως των Gyromitra esculenta / Γυρομίτρα η φαγώσιμη και Gyromitra gigas / Γυρομίτρα η γιγάντια. Υπάρχουν αντίδοτα αλλά πρέπει να χορηγηθούν γρήγορα στον ασθενή, σημαντικός αριθμός θανάτων έχει καταγραφεί σε όλη την Ευρώπη. δ. ΟΡΕΛΑΝΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ : Προκαλείται από την κατανάλωση μανιταριών που ανήκουν στο γένος Cortinarius /Κορτινάριος και περιέχουν την τοξική ουσία ορελανίνη. Η θεραπεία αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση της ποσότητας της τοξικής ουσίας στο αίμα, στόχος που επιτυγχάνεται με διήθηση και διύλιση του αίματος. ε. ΜΥΚΟΑΤΡΟΠΙΝΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ : Προκαλείται κυρίως από την κατανάλωση μανιταριών του είδους Amanita pantherina / Αμανίτης ο πάνθηρας και από άλλα τρία είδη του γένους Αμανίτης. Προκαλούν εμετούς και ισχυρές παραισθήσεις και τελικά βαθύ ύπνο, το επόμενο πρωί ξυπνάει σε σχετικά καλή κατάσταση. Θάνατοι έχουν καταγραφεί μόνο σε υπερήλικες με καρδιακές παθήσεις. στ. ΠΑΡΑΙΣΘΗΣΙΑΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ ΜΕ ΨΙΛΟΣΟΒΙΝΗ : Προκαλείται από την κατανάλωση μανιταριών που περιέχουν παραισθησιογόνες ουσίες. Επειδή στην Ευρώπη η συλλογή, ή κατοχή, ή μεταφορά και η εμπορία τους απαγορεύονται από τον νόμο, κρίνεται σκόπιμο να μην αναφέρουμε τα είδη που προκαλούν τέτοια δηλητηρίαση. Τα συμπτώματα της δηλητηρίασης εμφανίζονται αρκετές ώρες μετά τη χώνεψη και περιγράφονται παρόμοια με εκείνα που προκαλεί η χρήση του LSD. ζ. ΓΑΣΤΡΕΝΤΕΡΙΚΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ : Το πεπτικό σύστημα προσβάλλεται στις περισσότερες περιπτώσεις δηλητηριάσεων από μανιτάρια. Συχνά η βλάβη του πεπτικού συστήματος συνοδεύεται και από βλάβες άλλων οργάνων. Αρκετά είδη μανιταριών περιέχουν διάφορες τοξικές ουσίες, συχνά άγνωστης χημικής σύστασης που προκαλούν δηλητηριάσεις. Η εξέλιξη αυτών των δηλητηριάσεων δεν είναι ακριβής σε όλες τις περιπτώσεις. Πάντως ο εμετός υποδηλώνει προσβολή του στομαχιού, ενώ η διάρροια των εντέρων. η. ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ ΑΠΟ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ ΚΟΠΡΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΛΚΟΟΛ : Τα μανιτάρια των ειδών Coprinus romagnesii / Κόπρινος του Romagnesi και Coprinus alopecia / Κόπρινος αλωπεκία και Boletus luridus / Βωλίτης ο ωχρός περιέχουν την ουσία κοπρίνη που σε συνδυασμό με αλκοόλ προκαλεί δυσάρεστα αποτελέσματα όπως εμετό, αγγειοδιαστολή, ταχυπαλμία, ναυτία και πρήξιμο στα βλέφαρα. Γενικά δεν πρέπει να προηγείται, να συνοδεύει ή να ακολουθεί κατανάλωση αλκοόλ μέχρι και 24 ώρες όταν στα γεύματα περιέχονται μανιτάρια από τα παραπάνω είδη. -18-
θ. Τέλος αξίζει να αναφέρουμε μία άλλη κατηγορία δηλητηριάσεων από εδώδιμα μανιτάρια και έχει σχέση με τη ρύπανση της ατμόσφαιρας τόσο με βαριά μέταλλα όσο και με ραδιενεργά στοιχεία. Έχει αποδειχθεί ότι στη σάρκα πολλών μανιταριών, στα οποία περιλαμβάνονται και εξαιρετικά εδώδιμα είδη, συσσωρεύονται με μεγάλη ευκολία βαριά μέταλλα και άλλες βλαβερές για τον άνθρωπο ρυπαντικές ουσίες. Για τον λόγω αυτό πρέπει να αποφεύγεται η συλλογή μανιταριών, κατά μήκος δρόμων περιφερειακού και εθνικού δικτύου, διότι μπορεί να οδηγήσει στην κατάποση τεράστιων ποσοτήτων βαριών μετάλλων και άλλων ρυπαντικών ουσιών. Επίσης μερικά εδώδιμα είδη όπως τα Laccaria laccata και Boletus badius, είναι εξαιρετικοί συσσωρευτές ραδιενεργών στοιχείων. -19-
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ Τα μανιτάρια που βρέθηκαν στην περιοχή Σιδηρονέρου και αναγνωρίστηκαν ως εδώδιμα είναι αυτά που φαίνονται στον παρακάτω πίνακα : ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΔΩΔΙΜΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΠΟΥ ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Α/Α ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ Α/Α ΕΔΩΔΙΜΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ 1 Agaricus sp 26 Leccinum sp. 2 Agaricus augustus 27 Lepista flaccida 3 Agaricus silvicola 28 Lepista nuda 4 Amanita caesarea 29 Lycoperdon sp 5 Amanita crocea 30 Macrolepiota excoriata 6 Amanita excelsa var. spissa 31 Macrolepiota mastoidea 7 Amanita rubescens 32 Macrolepiota procera 8 Amanita vittadinii 33 Macrolepiota prominens 9 Armillaria sp 34 Macrolepiota rhacodes 10 Boletus aereus 35 Marasmius oreades 11 Boletus edulis 36 Morchella bohemica 12 Boletus pinophilus 37 Morchella conica 13 Boletus regius 38 Morchella esculenta 14 Cantharellus cibarius 39 Morchella vulgaris 15 Clitocybe geotropa 40 Pleurotus eryngii 16 Coprinus comatus 41 Pleurotus ostreatus 17 Flammulina velutipes 42 Russula aurea 18 Helvella leucopus 43 Russula cyanoxantha 19 Hericium erinaceus 44 Russula delica 20 Kuhneromyces mutabilis 45 Russula olivacea 21 Lactarius deliciosus 46 Russula virescens 22 Lactarius piperatus 47 Suillus sp. 23 Lactarius salmonicolor 48 Volvariella gloiocephala 24 Lactarius sanguifluus 49 Xerocomus sp. 25 Lactarius volemus 50 Ακολουθεί ανάλυση κατά Γένος και μερικά και κατά Είδος. -20-
1. Basidiomycetes = Βασιδιομύκητες Τάξη : Agaricales Οικογένεια : Agaricaceae Γένος : Agaricus ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣ Agaricus ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΗΚΑΝ ΩΣ ΕΔΩΔΙΜΑ. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Α/Α Agaricus sp. Α/Α Agaricus sp. 1 Agaricus albertii 5 Agaricus bitorquis 2 Agaricus arvensis 6 Agaricus campestris var. campestris 3 Agaricus bisporus 7 Agaricus gennadii 4 Agaricus bresadolanus 8 Agaricus litoralis Στην περιοχή έρευνας εντοπίστηκαν τα παραπάνω είδη του γένους Agaricus καθώς και τα είδη Agaricus silvicola και Agaricus augustus, που αναφέρονται ξεχωριστά και στους πίνακες του Παραρτήματος. Το είδος Agaricus bresadolanus από ορισμένους συγγραφείς θεωρείται δύσπεπτο και μερικώς τοξικό και κατά άλλους φαγώσιμο και νόστιμο. Εμείς το φάγαμε αρκετές φορές και δεν παρουσιάσαμε κανένα σύμπτωμα, το ίδιο και κάτοικοι της περιοχής που το τρώνε εδώ και χρόνια. Αρκετές φορές συναντήσαμε και το είδος Leucoagaricus leucothites το οποίο αν και ανήκει σε διαφορετικό γένος, για χάρη ευκολίας στην καταγραφή το συμπεριλάβαμε σε αυτήν την κατηγορία. Τα μανιτάρια αυτού του γένους είναι αυτά που συναντήσαμε τις περισσότερες φορές στις επιφάνειες έρευνας ( 41 στα 150 ).Είναι τα πιο δημοφιλή μανιτάρια στους κατοίκους τις περιοχής, τα μαζεύουν σχεδόν όλοι. Στην συνέχεια παρουσιάζουμε τα τρία πιο συνηθισμένα είδη που βρήκαμε και το σπάνιο για την περιοχή Agaricus silvicola. α.. Agaricus albertii θα το συναντήσουμε και ως Agaricus urinascens var. urinascens - Αγάρικο το ούροσμο ποικ. ούροσμο. ( φωτ. 1 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Λαϊκές ονομασίες : Αγελαδινή, Γλόμπος, Γερμανικό κράνος, Γούβα. Οικολογία : από Απρίλιο έως και Νοέμβριο ανάμεσα σε γρασίδι, σε λιβάδια και ξέφωτα. Εξαιρετικά νόστιμο. -21-
β.. Agaricus arvensis - Αγαρικό των αγρών ( φωτ. 2 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Λαϊκές ονομασίες : Πρόβειο, Προβατίσο, Προβατομάνταρο, Γούβα.Οικολογία : από Απρίλιο έως Νοέμβριο, ανάμεσα σε γρασίδι, σε λιβάδια, βοσκοτόπια, πάρκα ή άκρες δασών, συχνά σε θέσεις με χούμο ή κοπριά. Εξαιρετικά νόστιμο. γ.. Agaricus bisporus - Αγαρικό το δίσπορο ( φωτ. 3 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Λαϊκές ονομασίες : Κοπρομάνταρο, Κοπρομανίτης, Σκληρομάνταρο. Οικολογία : Σχεδόν όλο το χρόνο κοπαδιαστά σε γρέκια όπου υπάρχει παχύ στρώμα κοπριάς, ή σε σωρούς από κοπριά και σε κοπρισμένους κήπους ή θέσεις με χούμο, σπανίως κάτω από δέντρα. Εξαιρετικά νόστιμο. -22-
δ.. Agaricus silvicola var. silvicola - Αγαρικό το δασόβιο ποικ. το δασόβιο. ( φωτ. 4 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Λαϊκές ονομασίες : Πρόβειο, Προβατίσο, Προβατομάνταρο. Οικολογία : από Μάιο έως Νοέμβριο, συνήθως κατά ομάδες, ανάμεσα σε φυλλόστρωμα και πευκοβελόνες, σε δάση πλατυφύλλων και κωνοφόρων. 2. Basidiomycetes = Βασιδιομύκητες Τάξη : Agaricales Οικογένεια : Agaricaceae Γένος : Lycoperdon ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣ Lycoperdon ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΗΚΑΝ ΩΣ ΕΔΩΔΙΜΑ. ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Α/Α Lycoperdon sp. 1 Lycoperdon giganteum ή Langermannia gigantea ή Calvatia gigantea 2 Lycoperdon utriforme 3 Lycoperdon pyriforme 4 Calvatia cyathiformis 5 Lycoperdon perlatum Στην περιοχή έρευνας εντοπίστηκαν τα παραπάνω είδη του γένους Lycoperdon. Το είδος που αναφέρεται στην θέση αριθμός ένα με τα πολλά συνώνυμα, δηλαδή το Lycoperdon giganteum το συναντάμε συχνά στην περιοχή έρευνας και σε μεγάλες ποσότητες αλλά είναι σε πολύ μικρότερο μέγεθος από ότι αναφέρεται στην βιβλιογραφία, και σε υψόμετρο από 600 έως 980 μ. Τα Lycoperdon sp. που είναι εδώδιμα, τρώγονται όσο ο θρόμβος παραμένει λευκός, σε γενικές γραμμές δεν παρουσιάζουν γαστρονομικό ενδιαφέρον. Πολλά είδη με σποριασμένα βασιδιώματα χρησιμοποιούνται ως αιμοστατικά σε ανθρώπους και ζώα και κατά του συγκάματος σε βρέφη. -23-
α.. Lycoperdon perlatum - Λυκόπερδο το μαργαριταρένιο. ( φωτ. 5 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Λαϊκές ονομασίες : Αλεπουπορδή, Αλεποφούσκι, Πόπορδας. Οικολογία : Σχεδόν όλο το χρόνο,στο έδαφος, σε δάση. 3. Basidiomycetes = Βασιδιομύκητες Τάξη : Boletales Οικογένεια : Suillaceae Γένος : Suillus ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣ Suillus ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΗΚΑΝ ΩΣ ΕΔΩΔΙΜΑ. ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Α/Α Suillus sp. Α/Α Suillus sp. 1 Suillus bellini 5 Suillus luteus 2 Suillus bovinus 6 Suillus variegatus 3 Suillus collinitus 4 Suillus granulatus Στην περιοχή έρευνας εντοπίστηκαν τα παραπάνω είδη του γένους Suillus.Το πιο συνηθισμένο είδος από τα παραπάνω είναι το Suillus bovinus, που το εντοπίσαμε τις περισσότερες φορές στις επιφάνειες έρευνας και σε μεγαλύτερες ποσότητες. Το πιο σπάνιο είδος για την περιοχή έρευνας είναι το Suillus variegatus και αυτά τα δύο είδη θα αναπτύξουμε παρακάτω. Γενικώς τα είδη Suillus που εντοπίσαμε δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο γαστρονομικό ενδιαφέρον. -24-
α. Suillus bovines - Χοίριος ο βοδινός ( φωτ. 6 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Οικολογία : από Οκτώβριο έως και Δεκέμβριο συνήθως κατά ομάδες από πολυάριθμα βασιδιώματα σε πευκοδάση. Φαγώσιμο. β. Suillus variegates - Χοίριος ο ποικιλτός ( φωτ. 7 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Συνώνυμο Ixocomus variegates Οικολογία : Φθινόπωρο, συνήθως κατά ομάδες, σε πευκοδάση. Φαγώσιμο. -25-
4. Basidiomycetes = Βασιδιομύκητες Τάξη : Agaricales Οικογένεια : Physalacriaceae Γένος : Armillaria ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣ Armillaria ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΗΚΑΝ ΩΣ ΕΔΩΔΙΜΑ. ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Α/Α Armillaria sp. 1 Armillaria mellea 2 Armillaria ostoyae 3 Armillaria gallica 4 Armillaria tabescens Στην περιοχή έρευνας εντοπίστηκαν τα παραπάνω είδη του γένους Armillaria.Το πιο συνηθισμένο είδος από τα παραπάνω είναι το Armillaria tabescens, που το εντοπίσαμε τις περισσότερες φορές στις επιφάνειες έρευνας και σε μεγαλύτερες ποσότητες. Γενικά τα μανιτάρια αυτού του γένους προτού τα φάμε, καλό είναι να τα βράσουμε, να πετάξουμε το νερό και στη συνέχεια να τα μαγειρέψουμε. Ωμά ή ανεπαρκώς μαγειρεμένα είναι τοξικά. Α. Armillaria tabescens - Αρμιλλάρια η μαραινόμενη. ( φωτ. 8 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Οικολογία : από Μάιο έως Νοέμβριο κατά δεκάδες από συμφυή βασιδιώματα επάνω ή γύρω από σάπια πρέμνα κυρίως δρυός, ρίζες από προσβεβλημένους κορμούς ή νεκρούς κορμούς ή πάνω από παραχωμένο ξύλο. Φαγώσιμο και νόστιμο. -26-
5. Basidiomycetes = Βασιδιομύκητες Τάξη : Boletales Οικογένεια : Boletaceae Γένος : Xerocomus ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΑ ΕΙΔΗ Xerocomus ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΗΚΑΝ ΩΣ ΕΔΩΔΙΜΑ. ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Α/Α Xerocomus sp. 1 Xerocomus armeniacus ή Boletus armeniacus 2 Xerocomus chrysenteron ή Boletus chrysenteron 3 Xerocomus moravicus ή Boletus moravicus 4 Xerocomus subtomentosus ή Boletus armeniacus subtomentosus Στην περιοχή έρευνας εντοπίστηκαν τα παραπάνω είδη Xerocomus.Το πιο συνηθισμένο είδος από τα παραπάνω είναι το Xerocomus chrysenteron, που το εντοπίσαμε τις περισσότερες φορές στις επιφάνειες έρευνας και σε μεγαλύτερες ποσότητες. Το πιο σπάνιο είδος για την περιοχή έρευνας είναι το Xerocomus moravicus. Πρέπει να αναφέρουμε ότι τα παραπάνω είδη ανήκουν στο γένος Boletus και για αυτό τα συναντάμε στη βιβλιογραφία και με το άλλο τους όνομα. Από γαστρονομικό ενδιαφέρον αξίζει μόνο ο Xerocomus chrysenteron. Α. Xerocomus chrysenteron ή Boletus chrysenteron - Βωλίτης ο χρυσέντερος. ( φωτ. 9 Γ. Κωνσταντινίδης 2009 ) Συνώνυμο : Xerocomus communis Οικολογία : από Μάιο έως Νοέμβριο σε δάση κωνοφόρων και πλατύφυλλων. Φαγώσιμο και νόστιμο αν και λασπώνει στο μαγείρεμα. -27-