ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΕ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ Καλοκάρδου Ρέα, Κραντονέλλης Κώστας ιπλ. αρχιτέκτονες-µηχανικοί, πολεοδόµοι, σύµβουλοι τουριστικής ανάπτυξης Οµήρου 33, Τ.Κ. 14121 Αθήνα. Τηλ. 210 2791841, fax 210 2753448, e-mail kalokran@otenet.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο τουρισµός στις περισσότερες περιοχές της υτικής Ελλάδας χαρακτηρίζεται από παράκτιες γραµµικές συγκεντρώσεις, παρά τους υπάρχοντες φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους στην ενδοχώρα. Το περιβαλλοντικό αυτό απόθεµα επιτρέπει την ανάπτυξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού σε νέες περιοχές, λαµβανοµένων όµως υπόψη των σχετικών κρίσιµων χωρητικοτήτων. Κύριος σκοπός είναι η αναφορά σε µέτρα περιφερειακής πολιτικής που µακροπρόθεσµα θα εξασφαλίσουν µια βιώσιµη ισορροπία µεταξύ τουριστικής ανάπτυξης και προστασίας των πόρων. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ: υτική Ελλάδα, περιφερειακές ανισότητες, φυσικοί και πολιτιστικοί πόροι, κρίσιµες χωρητικότητες, εναλλακτικές µορφές τουρισµού, βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη. ALTERNATIVE FORMS OF TOURISM AND CRITICAL CAPACITIES IN TOURIST AREAS OF WESTERN GREECE Kalokardou Rea, Krantonellis Kostas Dipl. architects planners, tourist development consultants 33, Omirou str. 14121 Athens. Tel. 210 2791841, fax 210 2753448, e-mail kalokran@otenet.gr ABSTRACT Tourism in most areas of Western Greece is characterised by coastal linear concentrations despite the existence of natural and cultural resources in the inland. These environmental assets allow the development of alternative forms of tourism in new areas taking into consideration their critical capacity. Main scope is the reference on regional policies which should assure in the long term a sustainable balance between tourist development and the protection of resources. KEYWORDS: Western Greece, regional inequalities, physical and cultural resources, critical capacities, alternative forms of tourism, sustainable tourist development.
2 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην Heleco 03 είχαµε παρουσιάσει εισήγηση µε θέµα την τουριστική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος στην υτική Ελλάδα. Το θέµα της παρούσας εισήγησης αφορά στο ίδιο γεωγραφικό διαµέρισµα, είναι όµως περισσότερο εξειδικευµένο καθώς επικεντρώνεται σε επιλεγµένες τουριστικές περιοχές και σε συγκεκριµένες µορφές τουρισµού, µετά από ειδική εργασία που έγινε για αυτό. Η υτική Ελλάδα ως χώρος αναφοράς και πάλι, οφείλεται στην µακρά συµµετοχή µας σε οµάδες µελέτης µε αντικείµενο τον χωροταξικό σχεδιασµό (ΥΠΕΧΩ Ε) και την τουριστική ανάπτυξη (ΕΟΤ) περιφερειών του δυτικού διαµερίσµατος. Άλλωστε, τα µεγάλα έργα του δυτικού διαµερίσµατος που πραγµατοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια εύλογα προκαλούν το γενικότερο ενδιαφέρον για την νέα αναπτυξιακή πραγµατικότητα στη υτική Ελλάδα. 2. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ, ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ, ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Σκοπός της εισήγησης είναι η αναφορά στα αναπτυξιακά προβλήµατα της υτικής Ελλάδας, η αξιολόγηση των σχετικών επιπτώσεων στους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους της περιοχής και η επισήµανση πολιτικών που να εξασφαλίζουν την βιώσιµη ισορροπία µεταξύ τουριστικής ανάπτυξης και προστασίας του περιβάλλοντος. Η προώθηση εναλλακτικών µορφών τουρισµού και η εκτίµηση των κρίσιµων χωρητικοτήτων αποτελούν βασικά κριτήρια της αναπτυξιακής προοπτικής. Η µεθοδολογία που ακολουθείται θεωρεί ως δεδοµένη την λειτουργική συνάρτηση τουρισµόςπεριβάλλον- χώρος, ενώ ζητούµενο για τις περιφέρειες είναι η ισορροπία, η προστασία και η ανάπτυξη. Οι εναλλακτικές µορφές τουρισµού, προτείνονται σύµφωνα µε τους προσφερόµενους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους κατά περιοχή και µε την αναµενόµενη τουριστική ζήτηση, ενεργό ή δυνητική. Οι πηγές πληροφοριών, όπως φαίνεται στη βιβλιογραφία, προέρχονται κυρίως από δηµοσιεύσεις φορέων µε αρµοδιότητα σε θέµατα τουρισµού και περιβάλλοντος. Η αποτελεσµατικότητα της κάθε επιστηµονικής συµβολής στα πλαίσια των Heleco συναρτάται άµεσα µε την παροχή επαρκών στοιχείων προς την ιοίκηση, για την λήψη τεκµηριωµένων πολιτικών αποφάσεων. Στην συγκεκριµένη περίπτωση αναµενόµενο αποτέλεσµα είναι µια ενεργός τουριστική πολιτική προώθησης εναλλακτικών µορφών τουρισµού, µε έµφαση στο περιβάλλον. 3. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ, ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΕ Ε.Ε. ΚΑΙ ΕΛΛΑ Α Πάγιες προϋποθέσεις για να πραγµατοποιηθεί ένα ταξίδι αναψυχής είναι η ύπαρξη χρόνου, χρήµατος, άνεσης και ασφάλειας. Οι σύνθετες κοινωνικοοικονοµικές εξελίξεις των τελευταίων ετών και η αρνητική πολιτική συγκυρία, περιορίζουν ή ακυρώνουν τις προϋποθέσεις αυτές. Αποτέλεσµα της ύφεσης, της ανεργίας, της αστάθειας και του πολέµου είναι η µείωση της διεθνούς τουριστικής κίνησης. Το γεγονός αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στις χώρες-δέκτριες τουρισµού και ειδικότερα στις αεροπορικά προσπελάσιµες, όπως είναι η Ελλάδα. Ένας ακόµα εξωγενής παράγων, θετικός αυτή τη φορά, επηρεασµού της τουριστικής αγοράς είναι η διεύρυνση της Ε.Ε. Το σύνθετο και εποµένως πιο ανταγωνιστικό τουριστικό προϊόν της Ευρώπης των 25 θα έχει ως αποτέλεσµα την αύξηση, τόσο της ενδοευρωπαϊκής κίνησης µε κύριο προορισµό
3 τα νέα κράτη-µέλη, όσο και του εισερχόµενου τουρισµού στην Ε.Ε. από τρίτες χώρες. Παράλληλα, σηµαντική αλλαγή στην οργάνωση του χώρου θα προκαλέσει η αναµενόµενη αναθεώρηση της διαρθρωτικής πολιτικής της Ε.Ε., καθώς έµφαση θα δοθεί στην υποδοµή των µεταφορών µε θετικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη των περιφερειών, αλλά και του τουρισµού. Επειδή η µέχρι σήµερα παρουσία των κοινοτικών θεσµών στα θέµατα τουρισµού υπήρξε µάλλον χαλαρή, αναγκαία προϋπόθεση τουριστικής ανάπτυξης στο µέλλον είναι η παρέµβαση της Ε.Ε., µε ζητούµενο την πολιτική συνεργασία των 25. Είναι εποµένως θετικό ότι σε σχετική Ανακοίνωση της Επιτροπής προτείνεται η χάραξη ενιαίας τουριστικής πολιτικής για την Ε.Ε., όπως επίσης η ενσωµάτωση της αρχής της βιώσιµης ανάπτυξης στα χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού τουρισµού. Για την Ελλάδα, η βιώσιµη ανάπτυξη µέσω της προώθησης εναλλακτικών µορφών τουρισµού ήδη αποτελεί στόχο της τουριστικής πολιτικής σε προτεραιότητα. 4. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗ ΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑ Α Το γεωγραφικό διαµέρισµα υτικής Ελλάδας (Περιφέρειες Ηπείρου, υτικής Ελλάδας, Ιονίων Νήσων) χαρακτηρίζεται γενικά στο µεν ηπειρωτικό τµήµα από ορεινότητα (Πίνδος), σχετική αποµόνωση από την υπόλοιπη χώρα, δυσχερή προσπέλαση, µεγάλη χρονοαπόσταση, στο δε νησιωτικό από κατακερµατισµό σε µια γραµµική ανάπτυξη νησιών κατά µήκος των δυτικών ακτών. Στο εσωτερικό του το διαµέρισµα παρουσιάζει έντονες κοινωνικές και οικονοµικές ανισότητες, όπως π.χ. στο ηπειρωτικό τµήµα υψηλότερους δείκτες γήρανσης πληθυσµού, ανεργίας, και χαµηλό κατά κεφαλήν εισόδηµα, όχι µόνο σε σχέση µε τον µέσο όρο της Ελλάδας αλλά και της Ε.Ε. των 15 κρατών-µελών (π.χ. Ήπειρος). Οι σηµαντικές διαπεριφερειακές ανισότητες που διαπιστώνονται οφείλονται κυρίως στην κοινωνικοοικονοµική δοµή των Περιφερειών. Λιγότερο ανεπτυγµένες εµφανίζονται οι Περιφέρειες που η οικονοµία τους βασίζεται κυρίως στον πρωτογενή τοµέα ( Ήπειρος, υτική Ελλάδα), ενώ τα Ιόνια Νησιά παρουσιάζουν υψηλότερο σχετικά επίπεδο ανάπτυξης λόγω του τουρισµού (Κέρκυρα). Κύριες προϋποθέσεις για την αναπτυξιακή αυτή διαφοροποίηση, εκτός από την ύπαρξη αξιόλογων φυσικών και πολιτιστικών πόρων, αποτέλεσαν η τουριστική παράδοση που προϋπήρχε στην Κέρκυρα, η υποδοµή και οι υπηρεσίες στήριξης του τουρισµού που αναπτύχθηκαν καθώς και η φήµη που καλλιεργήθηκε συν τω χρόνω. Συγκριτικά στοιχεία της σχέσης τουρισµού /πληθυσµού για τις τρεις Περιφέρειες παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1. Ποσοστιαία κατανοµή πληθυσµού και ξενοδοχειακών κλινών ανά Περιφέρεια Περιφέρεια Πληθυσµός % Ξενοδ.κλίνες % Ξενοδ.κλίνες/ 1000 κατοίκους Ηπείρου 3,22 1,56 28,00 Ιονίων Νήσων 1,96 10,16 301,50 υτικής Ελλάδας 6,79 2,47 20,00 Σύνολο χώρας 100,00 100,00 56,00 Παρόλα αυτά, η τουριστική ανάπτυξη στα Ιόνια Νησιά δεν ήταν άµοιρη δυσµενών επιπτώσεων περιβαλλοντικών, κοινωνικών και οικονοµικών. Η Κέρκυρα, ένας από τους παλαιότερους καθιερωµένους τουριστικούς προορισµούς του ευρωπαϊκού µαζικού τουρισµού, δεν απέφυγε ούτε τις χωρικές υπερσυγκεντρώσεις τουριστικών εγκαταστάσεων και δραστηριοτήτων εις βάρος της γεωργικής γης, ούτε την αισθητική και ποιοτική υποβάθµιση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, του τοπίου και του δοµηµένου χώρου, ούτε την εποχικότητα και τους
4 συγκυριακούς κινδύνους από την µονοκαλλιέργεια του τουριστικού κλάδου. Αντίστοιχα προβλήµατα, σε µικρότερη όµως κλίµακα, εµφανίζονται και στα άλλα νησιά (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά, Λευκάδα) αλλά και στις απέναντι ακτές της Ηπείρου (Πάργα, Σύβοτα). Τα µεγάλα έργα υποδοµής µεταφορών που κατασκευάζονται σήµερα στην ευρύτερη περιοχή της υτικής Ελλάδας προβλέπεται να χαράξουν νέες προοπτικές. Οι διεθνείς λιµένες Πάτρας και Ηγουµενίτσας, κύριες δυτικές πύλες της χώρας, οι ζεύξεις Ρίου-Αντιρρίου και Ακτίου-Πρέβεζας καθώς και οι διευρωπαϊκοί άξονες Εγνατία, Ιόνια Οδός, ΠΑΘΕ (Πάτρα-Αθήνα-Θεσσαλονίκη), αναµένεται να προσδώσουν στην περιοχή κοµβικότητα, καθώς το αναπτυξιακό κέντρο βάρους της χώρας µετατοπίζεται βαθµιαία προς δυσµάς. Οι ευνοϊκές προοπτικές σχετίζονται µεσοπρόθεσµα και µε την ανάπτυξη του θαλάσσιου διαδρόµου Αδριατικής-Ιονίου καθώς και την αναµενόµενη σιδηροδροµική σύνδεση της υτικής Ελλάδας µε την υπόλοιπη χώρα. Με δεδοµένη την ύπαρξη µεγάλου πλούτου και υψηλής ποιότητας φυσικών και πολιτιστικών πόρων τόσο στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων (Εθνικός ρυµός Αίνου, Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου) όσο και στις Περιφέρειες Ηπείρου (Ζαγοροχώρια, Εθνικοί ρυµοί Πίνδου-Αώου) και υτικής Ελλάδας (Αρχαία Ολυµπία, υγροβιότοποι Μεσολογγίου Αιτωλικού, Ιαµατικές Πηγές Κυλλήνης και Καϊάφα), οι προοπτικές ανάπτυξης που προσδίδουν τα µεγάλα έργα υποδοµής µεταφορών στο δυτικό γεωγραφικό διαµέρισµα της χώρας, δηµιουργούν ευνοϊκές προϋποθέσεις και για την τουριστική ανάπτυξη. 5. ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 5.1. Γενικά Η βιωσιµότητα για τον τουρισµό, στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης, προσεγγίζεται σαν µια προσπάθεια ολοκληρωµένης αντιµετώπισης και διαρκούς εξισορρόπησης όλων των επιµέρους στοιχείων που συνιστούν το αναπτυξιακό της σύστηµα στο χώρο. Η σηµασία του χώρου για τον τουρισµό έγκειται στο γεγονός ότι στον ίδιο χώρο πραγµατοποιούνται αδιαχώριστα οι διαδικασίες παραγωγής και κατανάλωσής του τουριστικού προϊόντος και ότι οι τουριστικοί πόροι και η τουριστική προσφορά και ζήτηση χαρακτηρίζονται από αλληλοεξαρτηµένες επιπτώσεις στο χώρο. Ο επιθυµητός βαθµός τουριστικής ανάπτυξης σχετίζεται άµεσα µε την φέρουσα ικανότητα του χώρου, η κρίσιµη χωρητικότητα του οποίου όταν ξεπεραστεί δηµιουργούνται διάφορα προβλήµατα. Η φέρουσα ικανότητα αφορά περισσότερο το φυσικό περιβάλλον και τα οικοσυστήµατα του, η ευαισθησία των οποίων διέπεται από εσωτερικούς µηχανισµούς µε µη αναστρέψιµες αντιδράσεις σε εξωτερικές ανθρώπινες ή άλλες δράσεις έπ αυτών. Η τουριστική χωρητικότητα αποτελεί ένα εργαλείο προσδιορισµού της ικανότητας µιας συγκεκριµένης περιοχής να δεχθεί και να αφοµοιώσει συγκεκριµένα µεγέθη τουριστικών ροών και δραστηριοτήτων χωρίς αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό, κοινωνικό και οικονοµικό περιβάλλον της. Σύµφωνα µε προτάσεις του Παγκόσµιου Οργανισµού Τουρισµού (WTO 1983) η τουριστική χωρητικότητα θα πρέπει να διαφοροποιείται κατά περιοχή, µε βάση τον βαθµό προστασίας του περιβάλλοντος και τον τύπο της τουριστικής δραστηριότητας. Η τουριστική χωρητικότητα εκτός από την φυσική περιβαλλοντική έχει και κοινωνική και οικονοµική διάσταση και διαφοροποιείται ανάλογα µε τον χώρο, την περιβαλλοντική του σηµασία και τον τύπο της τουριστικής δραστηριότητας. Η κρίσιµη χωρητικότητα αναφέρεται στον προσδιορισµό ορίων ως προς τα χωρικά ή οικονοµικά µεγέθη των τουριστικών ροών και
5 δραστηριοτήτων, µε την υπέρβαση των οποίων το συνολικό κόστος (οικονοµικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό) της τουριστικής ανάπτυξης δεν αντισταθµίζεται ή είναι µεγαλύτερο από το όφελος. Στην τρέχουσα τουριστική ορολογία οι γνωστοί όροι «φέρουσα ικανότητα» και «κρίσιµη χωρητικότητα» έχουν να κάνουν µε εδαφικές ενότητες µέσα στις οποίες είναι δυνατή η αξιολόγηση τουριστικών δραστηριοτήτων. Η µέτρηση της φέρουσα ικανότητας συνήθως επικεντρώνεται στον τουρίστα ως µονάδα, σε προσδιορισµένο τόπο διαµονής αµιγώς τουριστικής χρήσης, γεγονός που παραπέµπει κυρίως στις χώρες-δέκτριες µαζικού τουρισµού. Αντίθετα η εκτίµηση των κρίσιµων χωρητικοτήτων αφορά κυρίως στις οµάδες ενδηµικού ή περιηγητικού τουρισµού σε περιοχές πολυλειτουργικές, όπου η µίξη των χρήσεων και των µορφών τουρισµού θεωρείται δεδοµένη και αποδεκτή. Σύµφωνα µε την έκταση, τις γεωγραφικές ιδιοµορφίες και το σύνθετο τουριστικό προϊόν της υτικής Ελλάδας σκόπιµο είναι οι σχετικές αναπτυξιακές προτάσεις να γίνουν ύστερα από ποιοτική εκτίµηση των κρίσιµων χωρητικοτήτων, κατά ευρύτερη περιοχή. 5,2, Κρίσιµες χωρητικότητες τουριστικών περιοχών Όπως αναφέρθηκε, οι Περιφέρειες Ηπείρου και υτικής Ελλάδας διαθέτουν σηµαντικά συγκριτικά πλεονεκτήµατα από πλευράς πρωτογενούς τουριστικής προσφοράς τα οποία µέχρι σήµερα µένουν σχεδόν αναξιοποίητα, σε αντίθεση µε τα Ιόνια Νησιά, όπου η ανάπτυξη του τουρισµού είναι σηµαντική και συνεχώς ανερχόµενη. Στον Πίνακα 2. φαίνεται η έντονη διαφορά µεταξύ του ξενοδοχειακού δυναµικού των Ιόνιων Νησιών και των άλλων δύο Περιφερειών, καθώς και η διαφορά µεταξύ των νοµών σε κάθε περιφέρεια. Πίνακας 2. Ξενοδοχειακό δυναµικό υτικής Ελλάδας κατά περιφέρεια και νοµό, 2004 Ήπειρος υτική Ελλάδα Ιόνια Νησιά Νοµός Κλίνες Νοµός Κλίνες Νοµός Κλίνες Ιωαννίνων 3.906 Αχαΐας 6.268 Κερκύρας 42.353 Πρεβέζης 3.787 Ηλείας 6.095 Ζακύνθου 22.201 Θεσπρωτίας 2.245 Αιτωλ/νίας 3.374 Κεφαλληνίας 7.619 Άρτας 481 Λευκάδας 3.798 Σύνολο 10.419 Σύνολο 15.737 Σύνολο 75.971 Έτσι, γίνεται έµµεσα φανερός ο βαθµός τουριστικής ανάπτυξης και συνεπώς χωρικής φόρτισης, σε µια πρώτη προσέγγιση σε επίπεδο νοµού. Από µια αναλυτικότερη επεξεργασία των διαθέσιµων στοιχείων προκύπτει η εικόνα της χωρικής διασποράς και των σηµειακών συγκεντρώσεων των κλινών αυτών κατά τόπο, µέσα στα όρια του κάθε νοµού και έτσι είναι δυνατή µια αδροµερής προσέγγιση του βαθµού χωρικής φόρτισης σε τοπικό επίπεδο. Υπενθυµίζεται ότι στους ίδιους τόπους συγκεντρώνονται πέραν των ξενοδοχειακών και κλίνες βοηθητικών καταλυµάτων, οπότε η τοπική φόρτιση πολλαπλασιάζεται. Επίσης τονίζεται ότι η φόρτιση σχετίζεται άµεσα µε την έκταση, µε την ευαισθησία του περιβάλλοντος αλλά και µε την αντοχή των πόρων και της υφιστάµενης υποδοµής κάθε τόπου. Ο Πίνακας 3. παρουσιάζει την κατά τόπους διασπορά και τον βαθµό φόρτισης από συγκεντρώσεις κλινών, σε κάθε νοµό των τριών Περιφερειών. Η διασπορά προσδιορίζεται από τον συνολικό αριθµό των τόπων στους οποίους εντοπίζονται κλίνες σε ξενοδοχειακές µονάδες ενώ οι συγκεντρώσεις προσδιορίζονται από τον συνολικό αριθµό ξενοδοχειακών κλινών κάθε τόπου, µε την παραδοχή µιας κλιµάκωσης που σχετίζεται µε τον βαθµό χωρικής φόρτισης του τόπου.
6 Πίνακας 3. ιασπορά και συγκεντρώσεις κλινών κατά τόπους και κατά νοµό. Περιφέρεια/ Αριθµός τόπων µε ξενοδοχειακές κλίνες Νοµός Σύνολο τόπων < 350 κλ. (α) 350-1000 κλ. (β) 1000-3000 κλ. (γ) 3000-5000 κλ. (δ) Ιόνια Νησιά Κερκύρας 80 49 16 13 2 Ζακύνθου 19 11 2 3 3 Κεφαλονιάς 31 25 5 1 Λευκάδας 17 11 6 υτ. Ελλάδα Αχαΐας 34 29 4 1 Ηλείας 24 18 5 1 Αιτωλ/νίας 21 17 4 Ήπειρος Ιωαννίνων 28 26 1 1 Πρεβέζης 12 9 2 1 Θεσπρωτίας 8 5 2 1 Άρτας 4 4 Κλιµάκωση χωρικής φόρτισης: (α) κάτω των 350 ξενοδ. κλινών κατά τόπο, µέτρια φόρτιση (β) 350-1000 κλινών, µεγάλη φόρτιση, κρίσιµη κατάσταση (γ) 1000-3000 κλινών, πολύ µεγάλη φόρτιση, εµφάνιση προβληµάτων (δ) 3000-5000 κλινών, υπερβολική φόρτιση, εµφάνιση θυλάκων ώριµης ανάπτυξης. Η χωρική φόρτιση εξετάζεται διαχρονικά: σε σχέση µε την εξέλιξη του πληθυσµού, του ξενοδοχειακού δυναµικού και της τουριστικής κίνησης, κατά περιοχή. Ο συσχετισµός µε το υπάρχον δυναµικό σε φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους και η αξιολόγηση των αλληλεπιδράσεων και των παρεπόµενων επιπτώσεων από τις τουριστικές δραστηριότητες στις περιοχές αυτές, είναι δυνατόν να οδηγήσει σε ακριβέστερα συµπεράσµατα. Με βάση τα παραπάνω επιχειρείται µια γενική κατάταξη των νοµών σε τουριστικά ανεπτυγµένους, δυναµικά αναπτυσσόµενους και τουριστικά αναξιοποίητους µε δυνατότητες ανάπτυξης. α. Τουριστικά ανεπτυγµένοι νοµοί: Κερκύρας, Ζακύνθου Χωρικές συγκεντρώσεις στις ακτές: Κέρκυρα: ανατολικές ακτές (Νησάκι-Μεσογγή), βόρειες (Ρόδα), νότιες (Κάβος) Ζάκυνθος: νότιες ακτές (Λαγανάς-Βασιλικός), βορειοανατολικές ακτές (Πλάνος-Καλαµάκι) β. υναµικά αναπτυσσόµενοι νοµοί: Κεφαλληνίας, Λευκάδας, Αχαΐας, Ηλείας, Ιωαννίνων, Πρεβέζης, Θεσπρωτίας. Χωρικές συγκεντρώσεις στις ακτές: Κεφαλονιά: νότιες ακτές (Σκάλα, περιοχή Αργοστολίου) Ν. Αχαΐας: Πάτρα-Ρίο, νοτιοδυτικές ακτές (Καλογριά) Ν. Ηλείας: Αρχαία Ολυµπία, βορειοδυτικές ακτές (Σκαφιδιά, Κυλλήνη) Ν. Ιωαννίνων: Ιωάννινα, Μέτσοβο, υτικό Ζαγόρι (Πάπιγγο, Μονοδένδρι) Ν. Πρεβέζης: Πάργα Ν.Θεσπρωτίας: Σύβοτα γ. Νοµοί τουριστικά αναξιοποίητοι, µε δυνατότητες τουριστικής ανάπτυξης: Αιτωλοακαρνανίας, Άρτας.
7 Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι παρουσιάζονται ανισότητες και µέσα σε κάθε νοµό ανεξαρτήτως κατηγορίας, δεδοµένου ότι η τουριστική ανάπτυξη συγκεντρώνεται κατά το µεγαλύτερο ποσοστό (90%) στην παράκτια ζώνη, ενώ οι ορεινές περιοχές- εκτός από τα Καλάβρυτα, το Μέτσοβο και τα Ζαγόρια- παραµένουν αναξιοποίητες παρόλο που διαθέτουν δυνατότητες. Για τις δύο πρώτες κατηγορίες περιοχών οι επιλογές έχουν ήδη γίνει επειδή αυτές είτε έχουν ήδη αναπτυχθεί είτε βρίσκονται σε µια συγκεκριµένη πορεία, οι δε ενδεικνυόµενες πολιτικές περιορίζονται σε παρεµβάσεις ελέγχου, ρυθµίσεων και αναβαθµίσεων. υνατότητες βιώσιµης τουριστικής ανάπτυξης αποµένει να έχει µόνο η τρίτη κατηγορία, αυτή των αναξιοποίητων περιοχών, στην οποία θα µπορούσε να συµπεριληφθεί και η ορεινή ενδοχώρα των άλλων δύο κατηγοριών. 5.3. Βιώσιµη ανάπτυξη και εναλλακτικές µορφές τουρισµού Οι δυνατότητες και προοπτικές ανάπτυξης των αναξιοποίητων περιοχών της κάθε περιφέρειας αξιολογούνται κυρίως σε σχέση µε τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους, την τουριστική ζήτηση και προσφορά, τα αστικά κέντρα και τα δίκτυα µεταφορών. Έτσι, περιβάλλον, τουρισµός, οικισµοί και δίκτυα, ως µέρη ενός ενιαίου χωρικού συνόλου (συστήµατος), παρέχουν τα βασικά στοιχεία αξιολόγησης των τουριστικών περιοχών µε τελικό ζητούµενο την βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, κύριο πρόβληµα που προκαλεί ο τουρισµός είναι η υποβάθµιση, η φθορά των φυσικών και πολιτιστικών πόρων στους οποίους βασίζεται, όταν ξεπερνά την κρίσιµη χωρητικότητα, την αντοχή µιας περιοχής. Στα πλαίσια της παγκόσµιας περιβαλλοντικής συνειδητοποίησης, νέες εναλλακτικές δραστηριότητες και µορφές τουρισµού κατακτούν ολοένα και περισσότερο έδαφος, χωρίς όµως να υποκαθιστούν τον µαζικό τουρισµό που εξακολουθεί να αναπτύσσεται, ελεγχόµενος κατά το δυνατόν. Οι µορφές αυτές χρησιµοποιούν ως επί το πλείστον ελαφρότερες υποδοµές, προσαρµοσµένες στο περιβάλλον και έχουν την δυνατότητα να διαχέουν τις διάφορες τουριστικές δραστηριότητες στην ενδοχώρα, βοηθώντας ταυτόχρονα την τοπική αναπτυξιακή διαδικασία και την συγκράτηση των τοπικών πληθυσµών σε ορεινές και προβληµατικές περιοχές. Απευθύνονται σε οµάδες ειδικών τουριστικών ενδιαφερόντων και αφορούν δραστηριότητες που δεν επηρεάζονται από τις εποχές του χρόνου (π.χ. δραστηριότητες στο βουνό χειµώνα-καλοκαίρι). ιευρύνουν έτσι την τουριστική ζήτηση, αµβλύνουν την εποχικότητα και εµπλουτίζουν το τουριστικό προϊόν της χώρας. Οι εναλλακτικές µορφές τουρισµού αφορούν δραστηριότητες ή οµάδες δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στο χώρο ανάλογα µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, πχ. ορεινός τουρισµός, δραστηριότητες υπαίθρου ή και «περιπέτειας», οικοτουρισµός, πολιτιστικός, θρησκευτικόςπροσκυνηµατικός τουρισµός, αγροτουρισµός, κ.λ.π. Σε αντίθεση µε τις ειδικές µορφές τουρισµού που προϋποθέτουν ειδικές συνθήκες και εξειδικευµένη υποδοµή (π.χ., θαλάσσιος, χιονοδροµικός, θεραπευτικός, συνεδριακός, εκθεσιακός, αθλητικός, τουρισµός Golf κ.λ.π.), είναι µάλλον συµπλέγµατα δραστηριοτήτων που µπορούν να λειτουργήσουν παράλληλα ή και συµπληρωµατικά σε περισσότερες περιοχές ή ευρύτερες χωρικές ενότητες. Στη συνέχεια θα εξετασθούν οι δυνατότητες βιώσιµης τουριστικής ανάπτυξης των δύο αναξιοποίητων τουριστικά νοµών Άρτας και Αιτωλοακαρνανίας και θα γίνουν προτάσεις για την ανάπτυξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού τόσο στο παράκτιο όσο και στο ορεινό τµήµα τους.
8 5.4. Ανάπτυξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού στον νοµό Άρτας α. Παράκτιο τµήµα Αµβρακικού - Τουριστικοί πόροι: φυσικοί διεθνούς σηµασίας (Αµβρακικός, Ramsar), πολιτιστικοί εθνικής σηµασίας. - Τουριστική υποδοµή: µέτρια ως προς καταλύµατα και οργάνωση τουρισµού, σχετικά ικανοποιητική ως προς υπηρεσίες στήριξης. - Οδικές συνδέσεις: ικανοποιητικές λόγω εθνικής οδού Αντιρρίου-Ιωαννίνων και µελλοντικά της Εγνατίας οδού και του υτικού Άξονα (Ιόνιας οδού). Με την υλοποίηση της οδικής σύνδεσης µε Καρδίτσα, η Άρτα αναβαθµίζεται σε πύλη εισόδου από την κεντρική Ελλάδα. - Συγκριτικό πλεονέκτηµα: κοµβικότητα, προσπελασιµότητα, αστική υποδοµή στήριξης, υγροβιότοπος Αµβρακικού. - υνατότητες ανάπτυξης µορφών τουρισµού όπως: οικολογικός, πολιτιστικός, περιηγητικός, ιαµατικός, συνεδριακός, εκθεσιακός. β. Ορεινό τµήµα - Τουριστικοί πόροι: φυσικοί διεθνούς σηµασίας (Natura), πολιτιστικοί εθνικής σηµασίας. - Τουριστική υποδοµή: υποτυπώδης ως προς καταλύµατα και υπηρεσίες στήριξης, µέτρια ως προς οργάνωση τουρισµού. - Οδικές συνδέσεις: ανεπαρκείς έως ανύπαρκτες. Εφόσον ολοκληρωθεί η οδική σύνδεση µε τα βόρεια Τζουµέρκα θα αποτελέσουν ενιαία τουριστική περιοχή. - Συγκριτικό πλεονέκτηµα: ορεινότητα, σηµαντικό φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. - υνατότητες ανάπτυξης µορφών τουρισµού όπως: ορεινός, φυσιογνωστικός, αγροτουρισµός, πολιτιστικός, τουρισµός περιπέτειας (ειδικές δραστηριότητες ξηράς και εσωτερικών υδάτων) σε ολοκληρωµένα συµπλέγµατα ήπιων δραστηριοτήτων τουρισµού. Η Άρτα, πύλη εισόδου στην ορεινή περιοχή, αποτελεί το κέντρο-πόλο στήριξης και τουριστικής έλξης και τον συνδετήριο κρίκο της ορεινής περιοχής µε τις παραθαλάσσιες και νησιωτικές περιοχές µαζικού παραθεριστικού τουρισµού, από τις οποίες θα επιχειρηθεί η προσέλκυση τουριστών προς την ενδοχώρα. 5.5. Ανάπτυξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού στον νοµό Αιτωλοακαρνανίας α. Παράκτιο τµήµα - Τουριστικοί πόροι: φυσικοί διεθνούς σηµασίας (Natura, Ramsar, Αµβρακικός, Λιµνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού), πολιτιστικοί εθνικής σηµασίας. - Τουριστική υποδοµή: ως προς καταλύµατα και οργάνωση τουρισµού ικανοποιητική στις δυτικές ακτές και την Ναυπακτία, µέτρια στις υπόλοιπες περιοχές, ως προς υπηρεσίες στήριξης µικρής κλίµακας και εύρους γενικά. - Προσπελασιµότητα: Οδικές συνδέσεις: σχετικά ικανοποιητικές (E.O. Αντιρρίου-Ιτέας- ελφών, Αντιρρίου-Αγρινίου- Αµφιλοχίας-Βόνιτσας/ Άρτας, Παραϊόνια οδός, µελλοντικά υτικός Άξονας).Αεροπορική σύνδεση ικανοποιητική (Άκτιο). υνατότητα θαλάσσιας σύνδεσης (Αστακός, Πλατυγιάλι) - Συγκριτικό πλεονέκτηµα: κοµβικότητα, προσπελασιµότητα, αστική υποδοµή στήριξης, υγροβιότοποι Αµβρακικού, Μεσολογγίου- Αιτωλικού, γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου. - υνατότητες ανάπτυξης µορφών τουρισµού όπως: οικολογικός, πολιτιστικός, περιηγητικός, θαλάσσιος.
9 β. Ορεινό τµήµα και παραλίµνια ενδοχώρα - Τουριστικοί πόροι: φυσικοί διεθνούς σηµασίας (Natura), πολιτιστικοί περιφερειακής-τοπικής σηµασίας. - Τουριστική υποδοµή: ανύπαρκτη έως περιορισµένου εύρους ως προς καταλύµατα και υπηρεσίες στήριξης (µε σηµειακές εξαιρέσεις στην ορεινή Ναυπακτία), περιορισµένη ως προς οργάνωση τουρισµού. - Οδικές συνδέσεις: µέτριες έως ανεπαρκείς. Απαραίτητη η ανάπτυξη οδικού κυκλώµατος λιµνών και η βελτίωση της σύνδεσης µε Καρπενήσι. - Συγκριτικό πλεονέκτηµα: ορεινότητα, εσωτερικά ύδατα (λίµνες, ποτάµια) σηµαντικό φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. - υνατότητες ανάπτυξης µορφών τουρισµού όπως: ορεινός, φυσιογνωστικός, πολιτιστικός, τουρισµός περιπέτειας (ειδικές δραστηριότητες ξηράς, εσωτερικών υδάτων), ιαµατικός, αγροτουρισµός, σε ολοκληρωµένα συµπλέγµατα ήπιων τουριστικών δραστηριοτήτων. Ιδανικό «πρότυπο» για την βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη στις περιοχές που εξετάσθηκαν είναι ο σχεδιασµός και η υλοποίηση ολοκληρωµένων προγραµµάτων διαµόρφωσης και προώθησης τοπικών τουριστικών προϊόντων υψηλής ποιότητας. Αυτά θα συντίθενται από το φυσικό περιβάλλον, τον πολιτιστικό πλούτο, τις ανθρώπινες κοινωνίες κάθε τόπου, τα τουριστικά καταλύµατα, τις διάφορες τουριστικές δραστηριότητες και τις ειδικές υποδοµές τους, από τα παραδοσιακά προϊόντα και τους φορείς που εµπλέκονται στην διαµόρφωση, και διαχείρισή τους. Η ταυτότητα, το προφίλ του συγκεκριµένου κάθε φορά προορισµού θα αποτελεί το «σήµα κατατεθέν» του συγκεκριµένου τουριστικού προϊόντος. Αναµενόµενα αποτελέσµατα και επιπτώσεις από το πρότυπο ανάπτυξης: - η αύξηση της τουριστικής κίνησης (επισκεπτών και διανυκτερεύσεων) - η επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου και της µέσης διάρκειας παραµονής - η ανάπτυξη της ορεινής ενδοχώρας και βελτίωση της ποιότητας ζωής των τοπικών πληθυσµών - η δηµιουργία νέων ευκαιριών απασχόλησης των κατοίκων, ή αύξηση του εισοδήµατος και η συγκράτηση των πληθυσµών - ο εµπλουτισµός µε εναλλακτικές και νέες µορφές, η ενίσχυση της ποιότητας και ως εκ τούτου η αύξηση της ανταγωνιστικότητας του τουριστικού προϊόντος της δυτικής Ελλάδας και της χώρας γενικότερα. - η σύνδεση παραθαλάσσιων και νησιωτικών περιοχών µαζικού παραθεριστικού τουρισµού της χώρας µε ορεινές περιοχές εναλλακτικού τουρισµού και η διοχέτευση τουριστικών ροών προς την ενδοχώρα. 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Πρώτο συµπέρασµα από όσα προαναφέρθηκαν είναι ότι λόγω της καλής δικτύωσης των αναξιοποίητων τουριστικά νοµών που οφείλεται στα µεγάλα έργα υποδοµής των µεταφορών, σε συνδυασµό µε τον δυναµισµό των αστικών κέντρων που είναι και πρωτεύουσες νοµών, οι µέχρι σήµερα ενδοπεριφερειακές ανισότητες που οφείλονται κυρίως σε λόγους ιστορικούς σταδιακά θα αµβλυνθούν, µε θετικές αναπτυξιακές επιπτώσεις για τις περισσότερες τουριστικές περιοχές. Από φυσικογεωγραφική άποψη οι παράκτιες περιοχές επί του Ιονίου πελάγους έχουν προβάδισµα στη τουριστική κίνηση έναντι των ορεινών. Αυτό ενισχύεται από τον παράγοντα της κοµβικότητας που προσφέρουν τα δυτικά λιµάνια-πύλες (Πάτρα, Πρέβεζα, Ηγουµενίτσα), σε συνδυασµό µε τις ζεύξεις Ρίου-Αντιρρίου και Ακτίου-Πρέβεζας, την Εγνατία και την Ιόνια οδό, αλλά και την πόλη των Ιωαννίνων που όπως είναι γνωστό αποτελεί ανερχόµενο διασυνοριακό κέντρο.
10 Καθώς δηµιουργούνται λοιπόν νέες, ευνοϊκές προϋποθέσεις για την άρση της αποµόνωσης και την ανάπτυξη του δυτικού διαµερίσµατος της χώρας, ο τουρισµός καλείται να παίξει έναν σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτή. Για να ελαχιστοποιηθούν ωστόσο οι δυσµενείς του επιπτώσεις και να µεγιστοποιηθεί αντίστοιχα η συµβολή του στην ισόρροπη ανάπτυξη των περιφερειών, ο τουρισµός είναι ανάγκη να αντιµετωπιστεί από µια άλλη, περισσότερο φιλοπεριβαλλοντική οπτική γωνία. Η εισαγωγή της περιβαλλοντικής διάστασης στην αναπτυξιακή πολιτική του τουρισµού τα τελευταία χρόνια, δίνει την δυνατότητα διασφάλισης της βιωσιµότητας των πόρων µέσω εναλλακτικών µορφών και δραστηριοτήτων τουρισµού. Η διάχυση ήπιων δραστηριοτήτων και η προσέλκυση τουριστικών ροών από τις ακτές στην ενδοχώρα µε γνώµονα τις κρίσιµες χωρητικότητες πόρων και περιοχών, δηµιουργεί νέες ευκαιρίες για την συγκράτηση των πληθυσµών και την βελτίωση της ποιότητας ζωής τους, συµβάλλει εποµένως στην περιφερειακή ανάπτυξη. Τέλος, σκόπιµο θα ήταν να προχωρήσει ένα πιλοτικό πρόγραµµα προώθησης εναλλακτικών µορφών τουρισµού σε περιοχές της χώρας που παρουσιάζουν αναπτυξιακές αδυναµίες ενώ παράλληλα διαθέτουν σηµαντικό αλλά αναξιοποίητο δυναµικό φυσικών και πολιτιστικών πόρων. Κατευθυντήρια πλαίσια και πηγή υλικού βάσης για το πρόγραµµα αυτό θα αποτελέσουν τα Περιφερειακά και Τοµεακά Επιχειρησιακά Προγράµµατα, όπως επίσης τα Ειδικά και τα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφόρου Ανάπτυξης του ΥΠΕΧΩ Ε, και οι Μελέτες Τουριστικής Ανάπτυξης των Περιφερειών της χώρας του ΕΟΤ. Η υλοποίηση των πιλοτικών αυτών προγραµµάτων είναι δυνατή µε την ένταξή τους σε Κοινοτικά Προγράµµατα, Πρωτοβουλίες και άλλα χρηµατοδοτικά πλαίσια, δεδοµένου ότι τεκµηριώνεται τόσο η σκοπιµότητα όσο και η βιωσιµότητα αυτής της µορφής τουριστικής ανάπτυξης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, «Περιβάλλον 2010: Το µέλλον µας, η επιλογή µας», COM (2001) 31 τελικό. 2. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, «Προσέγγιση συνεργασίας για το µέλλον του ευρωπαϊκού τουρισµού», COM (2001) 665 τελικό. 3. Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας (2004), «Ιόνια Οδός ( υτικός Άξονας)- Εξελίξεις και προοπτικές», Πρέβεζα, 14-15/5/2004 (Ενηµερωτικό ελτίο ΤΕΕ 2298, σελ.6-31) 4. Κραντονέλλης Κ., Καλοκάρδου Ρ. (2003), «Τουριστική ανάπτυξη και προστασία περιβάλλοντος : Η περίπτωση της υτικής Ελλάδας», Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας HELECO 03, (Πρακτικά Συνεδρίου, Τόµος Γ, σελ 9-16). 5. Κοµίλης Π. (2001), «Οικοτουρισµός», Προποµπός. 6. Τσάρτας Π. και συνεργάτες (1955), «Οι κοινωνικές επιπτώσεις του τουρισµού στους νοµούς Κερκύρας και Λασιθίου», Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. 7. «Φίλων» (1999), «Χωροταξικό Σχέδιο Περιφέρειας υτικής Ελλάδας», ΥΠΕΧΩ Ε. 8. «Ε. Οικονοµίδου» (2003), «Μελέτη τουριστικής ανάπτυξης Περιφέρειας υτικής Ελλάδας», ΕΟΤ. 9. «Α. Μαλλάς» (2003), «Μελέτη τουριστικής ανάπτυξης Περιφέρειας Ηπείρου», ΕΟΤ.