Με μια σφραγίδα μαγική, ταξίδι στη Νεολιθική εποχή

Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Με μια σφραγίδα μαγική, ταξίδι στη Νεολιθική εποχή ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας ΛΔ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Δυτικής Θεσσαλίας

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΛΔ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ & ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΜΕ ΜΙΑ ΣΦΡΑΓΙΔΑ ΜΑΓΙΚΗ, ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Βιβλίο για τον εκπαιδευτικό Γενική επιμέλεια Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ Σχεδιασμός προγράμματος Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, αρχαιολόγος Νεκταρία Αλεξίου, αρχαιολόγος Νάνσυ Κραχτοπούλου, αρχαιολόγος Βασίλης Κωτούλας, εκπαιδευτικός Εύη Κωσταντή, εκπαιδευτικός Ειρήνη Παππά, εκπαιδευτικός Βιβή Σιώζου, εκπαιδευτικός Κείμενα Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, αρχαιολόγος Νεκταρία Αλεξίου, αρχαιολόγος Νάνσυ Κραχτοπούλου, αρχαιολόγος Εικονογράφηση παραμυθιού Γιάννης Τρούκης, ζωγράφος Σχέδια Εύη Βαϊτσοπούλου, σχεδιάστρια Σχεδιασμός εντύπου Νίκος Βαλασιάδης Έκδοση ΛΔ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας ISBN: 978-960-386-026-6 ΛΔ Εφορεία Πρϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Ομάδα εργασίας του εκπαιδευτικού προγράμματος

Περιεχόμενα Χρήσιμες Πληροφορίες... iv Χαιρετισμός...1 1. Εισαγωγή... 2 2. Η Νεολιθική εποχή... 2 2.1 Εισαγωγή... 2 2.2 Η Νεολιθική εποχή στην περιοχή της Καρδίτσας... 3 2.2.1 Μορφή οικισμών, αρχιτεκτονική... 4 2.2.2 Γεωργία και κτηνοτροφία... 6 2.2.3 Οικοτεχνικές και άλλες δραστηριότητες... 7 2.3 Αντί επιλόγου... 13 3. Ενδεικτική βιβλιογραφία για τη Νεολιθική εποχή...14 4. Η εκθεσιακή ενότητα του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας «Οι Προϊστορικές κοινωνίες στην περιφέρεια της Καρδίτσας: Η Νεολιθική εποχή»... 15 5. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Με μια σφραγίδα μαγική, ταξίδι στη Νεολιθική εποχή»...17 6. Προτάσεις για δραστηριότητες πριν και μετά την επίσκεψη στο μουσείο... 22 7. Ενδεικτική βιβλιογραφία για το σχεδιασμό και την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προγράμματος... 24 8. Απαντήσεις στις Δραστηριότητες (Βιβλίο Μαθητή)... 25 iii

Χρήσιμες Πληροφορίες Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας Λαχανά 1 και Τζέλλα - 43100 - Καρδίτσα Τηλ.: +30 24410 25219 Fax: +30 24410 25217 e-mail: ldepka@culture.gr Ώρες λειτουργίας: 08.30 π.μ. 15.00 μ.μ καθημερινά, εκτός Δευτέρας Το Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας παραμένει κλειστό 25-26 Δεκεμβρίου, 1 Ιανουαρίου, 25 Μαρτίου, Κυριακή του Πάσχα, 1 Μαΐου. Α.Μ.Ε.Α. Το κτίριο και η έκθεση του Μουσείου είναι προσβάσιμα σε άτομα με κινητικές ειδικές ανάγκες, ενώ υπάρχουν ειδικά διομορφωμένοι χώροι υγιεινής και χώρος στάθμευσης. iv

Χαιρετισμός Χρειάστηκαν προσπάθειες σαράντα και πλέον ετών για να αποκτήσουν τα αρχαιολογικά ευρήματα του νομού Καρδίτσας τη δική τουs στέγη. Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Καρδίτσας άνοιξε για το κοινό στις 18 Μαΐου 2010 με στόχο να στεγάσει, να προστατέψει και να μοιραστεί με το κοινό τις αρχαιότητες που έφεραν στο φως κυρίως η αρχαιολογική δραστηριότητα, μέσω των ανασκαφικών και επιφανειακών ερευνών, στην περιοχή της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας αλλά και οι περισυλλογές και παραδόσεις ιδιωτών. Η έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας καλύπτει χρονικά όλες τις περιόδους της προϊστορίας και της ιστορίας, από την παλαιολιθική εποχή μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα. Τα εκθέματα παρουσιάζονται με σαφήνεια κατά χρονολογική σειρά και σε θεματικές ενότητες, αποσκοπώντας στην ανθρωποκεντρική προσέγγιση του παρελθόντος. Παρουσιάζεται ο ιδιωτικός και δημόσιος βίος, η οικονομία, οι καθημερινές δραστηριότητες, η λατρεία, το εμπόριο και οι ταφικές πρακτικές. Κείμενα, φωτογραφίες, σχέδια, κατόψεις χώρων και μνημείων συνοδεύουν ομάδες εκθεμάτων ή μεμονωμένα εκθέματα, ενισχύοντας την κατανόηση του αρχαιολογικού υλικού. Τέλος, ο επισκέπτης αντλεί συμπληρωματικές πληροφορίες για τις αρχαιολογικές περιόδους και τα εκθέματα του μουσείου μέσα από ένα σύνολο εφαρμογών εικόνας και ήχου (προβολή video, εφαρμογές πολυμέσων, κατασκευές/αναπαραστάσεις). Πριν το Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας ανοίξει επίσημα τις πόρτες του στο ευρύ κοινό, πρωταρχικός μας στόχος ήταν ο σχεδιασμός και η υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων σαν εναλλακτική πηγή μάθησης και παρουσίασης του παρελθόντος, αλλά και για τον εμπλουτισμό της σχολικής καθημερινότητας και την απόκτηση νέων εμπειριών, συναισθημάτων, αλλά και αισθητικών και καλλιτεχνικών ερεθισμάτων. Το μουσείο δέχεται καθημερινά επισκέπτες. Ανάμεσά τους, τουλάχιστον 4000 μαθητές της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έχουν συμμετάσχει σε θεματικές ξεναγήσεις, στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Με μια σφραγίδα μαγική, ταξίδι στη Νεολιθική εποχή» και στις άλλες εκπαιδευτικές δράσεις, εκστρατείες και εορτασμούς του Υπουργείου Πολιτισμού & Τουρισμού που πραγματοποιούνται στο μουσείο. Κάθε μαθητής που συμμετέχει, αποτελεί εν δυνάμει ένα φίλο του μουσείου, μια ενεργή προσωπικότητα με διάθεση για εναλλακτική, βιωματική και ενεργητική μάθηση και διαδραστική ενέργεια. Κοινή πρακτική στα πλαίσια του σχεδιασμού εκπαιδευτικών προγραμμάτων είναι η προετοιμασία των δασκάλων και των μαθητών πριν την επίσκεψη τους στο μουσείο. Για το λόγο αυτό, αρχαιολόγοι και εκπαιδευτικοί συνεργαστήκαμε και σχεδιάσαμε αυτό το έντυπο προάγοντας τη δημιουργία μιας ουσιαστικής σχέσης ανάμεσα στον πολιτισμό και την εκπαίδευση. Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης Διευθυντής ΛΔ Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Οκτώβριος 2011

1. Εισαγωγή Το έντυπο που κρατάτε στα χέρια σας απευθύνεται σε σας, τους εκπαιδευτικούς που θα συμμετάσχετε με την τάξη σας στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας «Με μια σφραγίδα μαγική, ταξίδι στη Νεολιθική εποχή». Το πρόγραμμα σχεδιάστηκε από αρχαιολόγους της ΛΔ Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων και εκπαιδευτικούς του 5 ου & 16 ου Δημοτικού Σχολείου Καρδίτσας και απευθύνεται σε μαθητές της Γ και Δ Δημοτικού. Το βιβλίο του εκπαιδευτικού δίνει γενικές πληροφορίες για τη Νεολιθική εποχή, τις οποίες μπορείτε να χρησιμοποιήσετε για να προετοιμάσετε τους μαθητές για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, αλλά και για ενδεχόμενες επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους αυτής της περιόδου. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται σύντομα η θεματική ενότητα του Νεολιθικού πολιτισμού του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας, όπου και υλοποιείται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Ακολουθεί η περιγραφή του εκπαιδευτικού προγράμματος και τέλος, σας προτείνουμε ποικίλες δραστηριότητες με τις οποίες μπορείτε να ασχοληθείτε στην τάξη σας πριν και μετά την επίσκεψη στο μουσείο. Το βιβλίο του μαθητή αρχίζει εντάσσοντας τους μαθητές στον χρόνο. Στη συνέχεια, τους προτρέπει να διαβάσουν το παραμύθι της Άρνης και του Ίταμου, να πάνε στην αίθουσα της Νεολιθικής εποχής και να ασχοληθούν με τις δραστηριότητες που τους προτείνουμε. Εναλλακτικά, οι δραστηριότητες μπορούν να γίνουν ομαδικά στο σχολείο, μετά το τέλος του εκπαιδευτικού προγράμματος. 2. Η Νεολιθική εποχή 2.1 Εισαγωγή Πριν από 15.000-10.000 χρόνια περίπου, σημειώθηκαν σημαντικές αλλαγές στο κλίμα της γης. Πρόκειται για την εποχή της μετάβασης από την τελευταία παγετώδη περίοδο (Πλειστόκαινο) στη μεσοπαγετώδη περίοδο (Ολόκαινο), η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Στον ελλαδικό χώρο το ψυχρό και ξηρό κλίμα, που χαρακτήριζε την τελευταία παγετώδη περίοδο, έγινε θερμότερο και υγρότερο. Με το σταδιακό λιώσιμο των παγετώνων και την απελευθέρωση μεγάλων όγκων νερού στους ωκεανούς, η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε σημαντικά, περίπου 120 μέτρα, και η ακτογραμμή της Ελλάδας άρχισε να παίρνει τη μορφή που έχει σήμερα. Η αραιή και χαμηλή βλάστηση στέπας της τελευταίας παγετώδους περιόδου υποχώρησε και, ευνοημένα από το ζεστότερο και υγρότερο κλίμα, δάση βελανιδιάς σε περιοχές με χαμηλό υψόμετρο και κωνοφόρων στα ορεινά κάλυψαν μεγάλο μέρος της κεντρικής και βόρειας Ελλάδας. Οι νέες αυτές συνθήκες αποτέλεσαν το περιβαλλοντικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκε ο νεολιθικός τρόπος ζωής. Ο όρος Νεο-λιθική πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους αρχαιολόγους στα μέσα περίπου του 19 ου αιώνα για να περιγράψει την υιοθέτηση νέου τύπου λίθινων εργαλείων, διαφοροποιώντας τα από αυτά που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της προγενέστερης και μακρόχρονης Παλαιο-λιθικής περιόδου. Ωστόσο, η Νεολιθική εποχή δεν χαρακτηρίζεται απλώς από τη χρήση νέου τύπου λίθινων εργαλείων. Πρόκειται στην

πραγματικότητα για μια σημαντικότατη μεταβολή στην οικονομία και την κοινωνική οργάνωση, σε σχέση με την Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική εποχή που προηγούνται χρονολογικά. Ήδη από την αρχή της 7 ης χιλιετίας π.χ., η συστηματική εκμετάλλευση εξημερωμένων φυτών και ζώων, η γεωργία και η κτηνοτροφία, αντί της τροφοσυλλογής και του κυνηγιού, γίνονται οι κύριες δραστηριότητες για την παραγωγή της τροφής, ενώ ο νομαδικός τρόπος ζωής δίνει τη θέση του σε μόνιμη εγκατάσταση σε μικρά χωριά. Η Νεολιθική εποχή στον ελλαδικό χώρο καλύπτει μια μακρά χρονική περίοδο από την 7 η μέχρι την 4 η χιλιετία π.χ. και χωρίζεται συμβατικά από τους αρχαιολόγους σε επιμέρους περιόδους: την ακεραμική (7000-6500 π.χ.), την αρχαιότερη Νεολιθική (6500-5800 π.χ.), τη μέση Νεολιθική (5800-5300 π.χ.), τη νεότερη Νεολιθική (5300-4500 π.χ.) και την τελική Νεολιθική ή Χαλκολιθική (4500-3200 π.χ.). Κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής, το τοπίο σε πάρα πολλές περιοχές της Ελλάδας ήταν πολύ διαφορετικό από το σημερινό. Οι γυμνές από βλάστηση και εντατικά καλλιεργημένες πεδιάδες, που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο τοπίο της Θεσσαλίας, καλύπτονταν από δάση βελανιδιάς, ενώ τα κωνοφόρα δέντρα κατελάμβαναν τα υψώματα. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, που άρχισε μερικές χιλιετίες νωρίτερα, συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής εποχής. Αξίζει να σημειωθεί, ότι αρκετοί οικισμοί που σήμερα είναι μεσόγειοι, όπως το Διμήνι, ήταν κατά τη διάρκεια της κατοίκησής τους πάρα πολύ κοντά στη θάλασσα. Ωστόσο, η απόθεση ιζημάτων στις εκβολές των ποταμών μετά από μεγάλες πλημμύρες, ήδη από το τέλος της Νεολιθικής εποχής, είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή πρόσχωση των αβαθών κόλπων της θάλασσας, όπως τον κόλπο του Βόλου, και την απομάκρυνση της ακτογραμμής. Έτσι σήμερα το Διμήνι βρίσκεται περίπου 3 χιλιόμετρα μακριά από τη θάλασσα. Επίσης, η απόθεση ιζημάτων μετά από μεγάλες πλημμύρες είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή ανύψωση του εδάφους και συχνά οικισμοί που είχαν ιδρυθεί σε χαμηλά σημεία του αναγλύφου βρίσκονται σήμερα θαμμένοι κάτω από αρκετά μέτρα χώματος και δεν εντοπίζονται επιφανειακά. 2.2 Η Νεολιθική εποχή στην περιοχή της Καρδίτσας Στην περιοχή του νομού Καρδίτσας τα πρώτα χωριά γεωργών και κτηνοτρόφων ιδρύονται στα μέσα της 7 ης χιλιετίας π.χ. (κατά τη διάρκεια της αρχαιότερης Νεολιθικής) σε πεδινές και λοφώδεις περιοχές με άμεση πρόσβαση σε εδάφη κατάλληλα για καλλιέργεια, σε μικροπεριβάλλοντα κατάλληλα για βόσκηση (π.χ υγρότοποι, δασώσεις περιοχές ή περιοχές με χαμηλή βλάστηση), σε πηγές νερού (ποτάμια, ρέματα, πηγές κλπ.) και σε συγκεκριμένες οδούς επικοινωνίας. Έτσι, οι νεολιθικοί γεωργοκτηνοτρόφοι αρχίζουν να διαμορφώνουν τα νέα νεολιθικά τοπία, με τους οικισμούς να αποτελούν τα ορόσημα των τοπίων αυτών. Στην αρχή της νεότερης Νεολιθικής ιδρύονται πολλοί καινούργιοι οικισμοί και αυξάνεται ο συνολικός αριθμός των οικισμών, που τώρα ιδρύονται και σε περιοχές που πριν ήταν αραιά κατοικημένες ή και ακατοίκητες (π.χ στην περιοχή της λίμνης Πλαστήρα). Την περίοδο αυτή αρχίζουν να ξαναχρησιμοποιούνται για κατοίκηση και τα σπήλαια. Η αύξηση του αριθμού των οικισμών σχετίζεται με αύξηση του πληθυσμού και πιθανόν διαφοροποιημένες παραγωγικές διαδικασίες. Το τέλος της Νεολιθικής περιόδου (τελική Νεολιθική-Χαλκολιθική) χαρακτηρίζεται από μείωση του αριθμού των οικισμών.

Εικόνα1. Μαγούλα στην περιοχή Γεφύρια Καρδίτσας. 2.2.1 Μορφή οικισμών, αρχιτεκτονική Η πιο χαρακτηριστική και εύκολα αναγνωρίσιμη μορφή νεολιθικού οικισμού στην πεδιάδα της Καρδίτσας είναι η «μαγούλα» (Eικόνα 1). Πρόκειται για τεχνητούς γηλόφους που δημιουργούνται από τη μακροχρόνια κατοίκηση στο ίδιο χώρο και τη σταδιακή συσσώρευση οικοδομικών υλικών. Τα κτίρια κατασκευάζονταν με πέτρες, πλιθιά, πηλό, ξύλα και άλλα φυτικά υλικά και ήταν πυκνά δομημένα με περιορισμένης έκτασης κοινόχρηστους χώρους ανάμεσά τους. Επιπλέον, ακολουθούσαν την ίδια οικιστική διάταξη, δηλαδή το νεότερο κατασκευαζόταν πάνω στα ερείπια του παλιότερου. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα τη σταδιακή ανύψωση του οικισμού που, συχνά, κυριαρχεί στο τοπίο. Η επιμονή στην κατοίκηση στον ίδιο χώρο για εκατονταετίες και ίσως χιλιετίες σηματοδοτεί πιθανόν την διάθεση των κατοίκων γενικά, και των μεμονωμένων «νοικοκυριών» 1 ειδικότερα, να εκφράσουν συμβολικά τη διάρκεια και τη συνέχειά τους στον τόπο και στο χρόνο. Η μορφή και ο τρόπος κατασκευής των σπιτιών στους νεολιθικούς οικισμούς της περιοχής ποικίλει. Από τα παλιότερα σπίτια (αρχαιότερη Νεολιθική) σώζονται μόνο ακανόνιστοι λάκκοι στο έδαφος, που παραπέμπουν σε υπόσκαφα ή ημιυπόγεια σπίτια με πρόχειρη ανωδομή (πχ. από τη θέση «Κόκκινος» στην Αγιοπηγή). Αργότερα (μέση Νεολιθική), για την κατασκευή των σπιτιών χρησιμοποιούνται ξύλινοι πάσσαλοι για το σκελετό, πλεγμένα κλαδιά για τους τοίχους και κλαδιά, καλάμια ή άλλα φυτικά υλικά για τη στέγη. Οι τοίχοι και η στέγη αλειφόταν στη συνέχεια με παχύ στρώμα πηλού για μόνωση (π.χ. Συκεώνα, Αστρίτσα, Εικόνα 2). Πληροφορίες για τη μορφή των κτισμάτων την εποχή αυτή παίρνουμε επίσης και από τα πήλινα ομοιώματα σπιτιών που έχουν βρεθεί σε διάφορες ανασκαφές στη Θεσσαλία (Εικόνα 3). Στις τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής εποχής τα σπίτια κατασκευάζονται με λίθινα θεμέλια και άψητα πλιθιά στην ανωδομή. Συνήθως τα σπίτια ήταν τετράπλευρα, μονόχωρα με δάπεδο από πατημένο πηλό ή χώμα. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπήρχαν χώροι που εξυπηρετούσαν την καθημερινή οικιακή δραστηριότητα (π.χ. προετοιμασία της τροφής, αποθήκευση, ύπνος κλπ.). Έξω από τα σπίτια υπήρχαν κοινόχρηστοι χώροι για το μαγείρεμα της τροφής (π.χ. φούρνοι, Εικόνα 4) και για άλλες οικοτεχνικές δραστηριότητες (κατασκευή εργαλείων κλπ.). Με τον όρο «νοικοκυριό» εννοούμε την ελάχιστη κοινωνική ομάδα που κατοικεί σε ένα οίκημα και συμμετέχει στις παραγωγικές διαδικασίες της κοινότητας.

Εικόνα 2. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα από τον Συκεώνα, στέγη και τμήμα επάλειψης τοίχου από τον Πρόδρομο. Σπίτι με πλιθιά και καλύβες με πασάλλους και πηλό (20ος αι.). Εικόνα 3. Πήλινα ομοιώματα σπιτιών από τη Μυρίνη και τον Κραννώνα. Εικόνα 4. Φούρνος από τον Συκεώνα, σχεδιαστική αποκατάσταση φούρνου από το Αχίλλειο και σύγχρονο παράδειγμα από την περιοχή της Καρδίτσας.

2.2.2 Γεωργία και κτηνοτροφία Η συλλογή απανθρακωμένων σπόρων και οστών ζώων από τις ανασκαφές μας δίνουν πληροφορίες για τα είδη των φυτών που καλλιεργούσαν και για τα ζώα που εξέτρεφαν οι κάτοικοι των νεολιθικών χωριών της Θεσσαλίας, αλλά και για την οργάνωση της παραγωγής γενικότερα. Ήδη από την αρχή της Νεολιθικής εποχής καλλιεργούνταν εξημερωμένα δημητριακά και όσπρια. Τα είδη που έχουν εντοπιστεί στη Θεσσαλία είναι το μονόκκοκο και δίκοκκο σιτάρι, το κριθάρι, η φακή, η ρόβη, το μπιζέλι, το ρεβίθι και το λαθούρι. Η καλλιέργεια, αν και ήταν μικρής κλίμακας, απαιτούσε συνεχή φροντίδα. Τα δημητριακά και τα όσπρια, που αποτελούσαν τη βάση της διατροφής κατά τη Νεολιθική περίοδο, καλλιεργούνταν σε μικρά χωράφια κοντά στους οικισμούς. Οι γεωργοί εφάρμοζαν εντατικές μεθόδους καλλιέργειας, όπως την αμειψισπορά δημητριακών και οσπρίων, τη σύντομη αγρανάπαυση, τη λίπανση, το ξεβοτάνισμα κ.λ.π. Κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής εποχής, οι άνθρωποι συνέλεγαν περιστασιακά ή εποχικά φρούτα και καρπούς (π.χ. σύκα, βατόμουρα, κράνα, αχλάδια, αμύγδαλα, βελανίδια, σταφύλια, σαμπούκο, κοκορεβυθιά κλπ.) τόσο για τις ποικίλες διατροφικές τους χρήσεις, όσο αλλά και για τις αρωματικές, φαρμακευτικές και ελαιοδοτικές τους ιδιότητες. Ήδη από την αρχή της Νεολιθικής περιόδου, τα εξημερωμένα πρόβατα, κατσίκια, γουρούνια και βοοειδή εκτρέφονται σε κάθε νεολιθικό χωριό, με τα πρόβατα να υπερέχουν αριθμητικά των άλλων ειδών. Τα ζώα έβοσκαν σε κατάλληλα για το κάθε είδος μικροπεριβάλλοντα γύρω ή σε κοντινή απόσταση από τον οικισμό, ενώ τα οικιακά απορρίμματα συμπλήρωναν τη διατροφή των γουρουνιών. Η αριθμητική υπεροχή των προβάτων, τα οποία βοσκούσαν στην αγροτική γη, στις πρώιμες φάσεις της Νεολιθικής, πιθανόν, αντανακλά την ύπαρξη δασωμένων εκτάσεων γύρω από τους οικισμούς. Κατά τη διάρκεια της νεότερης Νεολιθικής, η αντιπροσώπευση των διαφόρων ειδών είναι πιο ισορροπημένη, κάτι που πιθανόν δηλώνει την επέκταση της βόσκησης και σε περιοχές εκτός της αγροτικής γης, λίγο πιο μακριά από τους οικισμούς. Η εκτροφή των ζώων γινόταν κυρίως για το κρέας τους και λιγότερο για τα δευτερογενή προϊόντα τους όπως το γάλα, το μαλλί και την ελκτική δύναμη. Το δέρμα, τα οστά, τα κέρατα, οι ίνες και η κοπριά αποτελούσαν σημαντικά δευτερεύοντα προϊόντα, που χρησιμοποιούνταν τόσο στην οικοτεχνία όσο και στη λίπανση των χωραφιών. Το ποσοστό των οστών των άγριων ζώων (π.χ. ελάφι, αγριογούρουνο, λαγός κλπ.), που συλλέγονται στις ανασκαφές των νεολιθικών οικισμών, είναι εξαιρετικά μικρό σε σχέση με αυτό των οικόσιτων ζώων, ιδιαίτερα στις πρωϊμότερες φάσεις της Νεολιθικής, ενώ κατά τη διάρκεια της νεότερης Νεολιθικής τα ποσοστά αυξάνονται κάπως. Το ψάρεμα και η συλλογή θαλασσινών οστράκων (π.χ. στρείδια, κυδώνια κλπ.) συμπλήρωνε τη διατροφή των νεολιθικών αγροκτηνοτρόφων. Συμπερασματικά, φαίνεται ότι η διατροφή των νεολιθικών ανθρώπων στηριζόταν κυρίως στην κατανάλωση φυτικών ειδών (δημητριακών και οσπρίων) και λιγότερο στην κατανάλωση κρέατος. Το κυνήγι, τα θαλασσινά, οι καρποί και τα φρούτα φαίνεται ότι έπαιζαν συμπληρωματικό ρόλο στη διατροφή. Είναι πιθανόν, ότι η εκτροφή ζώων είχε περισσότερο οικονομική, κοινωνική και συμβολική σημασία, λειτουργώντας ως μέσο συσσώρευσης και επίδειξης πλούτου, ως «ασφαλιστική δικλείδα» σε περιπτώσεις κακής σοδειάς ή άλλων αντιξοοτήτων που αντιμετώπιζε ένα «νοικοκυριό», μια έμμεση δηλαδή αποθήκευση του περισσεύματος της αγροτικής παραγωγής, που θα μπορούσε να ανταλλαχθεί και να ανατροφοδοτήσει κοινωνικές σχέσεις και υποχρεώσεις. Επιπλέον, η κατανάλωση κρέατος και ιδιαίτερα μεγάλων

ζώων, ενδέχεται να σχετίζεται με γιορτές ή συγκεντρώσεις μεγάλου αριθμού ατόμων, με αφορμή κάποιο ιδιαίτερο γεγονός, που είχε συλλογικό χαρακτήρα και στις οποίες πιθανόν συμμετείχαν άνθρωποι από πολλές κοινότητες/χωριά. 2.2.3 Οικοτεχνικές και άλλες δραστηριότητες Εκτός από την καλλιέργεια της γης και τη φροντίδα των ζώων, οι νεολιθικοί άνθρωποι ασχολούνταν και με μια πληθώρα άλλων δραστηριοτήτων. Η επεξεργασία της τροφής, η κατασκευή σκευών και εργαλείων, η υφαντική, η καλαθοπλεκτική, η ειδωλοπλαστική και η μικροτεχνία είναι μερικές από αυτές. Κεραμική Η κατασκευή χειροποίητων πήλινων αγγείων, για να φάνε, να πιούνε, να μαγειρέψουν ή να αποθηκεύσουν την τροφή, είναι μια δραστηριότητα που φαίνεται ότι γινόταν σε κάθε χωριό ήδη από την αρχή της Νεολιθικής εποχής. Η κατασκευή των αγγείων ήταν χρονοβόρα και συστηματική δουλειά που απαιτούσε γνώση και πείρα. Οι κεραμείς εντόπιζαν και επέλεγαν την πρώτη ύλη, τον πηλό, και τον επεξεργαζόταν ώστε να γίνει κατάλληλος για το είδος του αγγείου το οποίο θα κατασκευαζόταν. Εκείνη την εποχή δεν είχε ακόμα εφευρεθεί ο κεραμικός τροχός, και έτσι οι κεραμείς «έχτιζαν» τα αγγεία με τα χέρια, συνήθως από πολλά τμήματα, χρησιμοποιώντας «κουλούρες» που προστίθενται η μια πάνω στην άλλη ή ενώνοντας κομμάτια πηλού. Αφού τα αγγεία στέγνωναν, τα λείαιναν εσωτερικά και εξωτερικά, τα κάλυπταν μερικές φορές με ένα λεπτό στρώμα πηλού (επίχρισμα), και τα στίλβωναν, δηλαδή τα «γυάλιζαν» πολύ καλά χρησιμοποιώντας ένα σκληρό και λείο αντικείμενο (π.χ. ένα βότσαλο). Η επιφάνεια των αγγείων μπορούσε να διακοσμηθεί και με τη χρήση βαφών ή με εγχαράξεις και εμπιέσεις. Με το ψήσιμο τα αγγεία μεταμορφώνονταν σε χρηστικά σκεύη. Πιθανά λάθη στα προηγούμενα στάδια της κατασκευής φαίνονταν στο ψήσιμο και τα αγγεία μπορούσαν να σπάσουν ή να είναι ελαττωματικά. Αν και το πιθανότερο είναι ότι τα αγγεία ψήνονταν σε ανοιχτή φωτιά, οι κεραμείς μπορούσαν να ελέγχουν την ατμόσφαιρα της όπτησης καθώς η παρουσία ή η απουσία οξυγόνου επηρέαζε σημαντικά το τελικό χρώμα του αγγείου. Είναι φανερό ότι η κατασκευή των αγγείων είναι μια πολύπλοκη και πολύπλευρη διαδικασία, που απαιτεί σημαντική επένδυση χρόνου. Με το πέρασμα του χρόνου η εμπειρία των κεραμέων μεγαλώνει και επέρχονται τεχνολογικές μεταβολές που έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή αγγείων υψηλής τεχνολογικής ποιότητας. Τα πρώτα νεολιθικά αγγεία στη Θεσσαλία είναι σχετικά μικρά, ανοιχτά και μονόχρωμα. Στις πρώιμες αυτές φάσεις της Νεολιθικής εμφανίζονται για πρώτη φορά αγγεία με απλή γραπτή διακόσμηση (τρίγωνα ή απλές τεθλασμένες γραμμές) και λίγο αργότερα αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση. Στη μέση Νεολιθική υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στα σχήματα (ανοιχτά και κλειστά αγγεία) και στο μέγεθος των αγγείων και η παραγωγή της κεραμικής απαιτεί ένα ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο τεχνικής και σημαντική επένδυση χρόνου. Χαρακτηριστικά για την εποχή, εκτός από τα μονόχρωμα αγγεία, είναι τα γραπτά διακοσμημένα αγγεία με κοκκινωπά ή ανοιχτόχρωμα κοσμήματα (βαθμιδωτά, ζιγκ ζαγκ, φλογόσχημα, παράλληλες ή τεθλασμένες γραμμές κλπ.) που καλύπτουν σχεδόν όλη την επιφάνεια του αγγείου. Επίσης υπάρχουν αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση αλλά και αγγεία που συνδυάζουν τη γραπτή με την εγχάρακτη διακόσμηση. Η νεότερη Νεολιθική χαρακτηρίζεται από την παραγωγή νέων κατηγοριών κεραμικής που απαιτούν διαφορετικές τεχνολογίες και νεοτερισμούς για την κατασκευή τους. Υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία στα

Εικόνα 5. Χαρακτηριστική κεραμική της Δυτικής Θεσσαλίας. σχήματα, στα μεγέθη και στη διακόσμηση των αγγείων, αλλά ταυτόχρονα και τυποποίηση της κεραμικής. Τα αγγεία με γραπτή διακόσμηση χαρακτηρίζουν και αυτή την εποχή, ενώ εξακολουθούν να παράγονται αγγεία μονόχρωμα ή με εγχάρακτη διακόσμηση. Για πρώτη φορά τα αγγεία για μαγείρεμα ή αποθήκευση κάνουν αισθητή την παρουσία τους στο σύνολο των σκευών κάθε νεολιθικού «νοικοκυριού» και χωριού. Στο τέλος της Νεολιθικής τα περίτεχνα γραπτά και εγχάρακτα αγγεία των προηγούμενων εποχών αντικαθίστανται από αγγεία με απλούστερα σχήματα και διακόσμηση (Εικόνα 5). Τέλος, είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί, ότι στις πρώιμες φάσεις της Νεολιθικής παράγονταν πολύ μικρές ποσότητες κεραμικής και φαίνεται ότι τα αγγεία χρησιμοποιούνταν κυρίως για την διανομή και την κατανάλωση της τροφής και όχι για το μαγείρεμα. Η διακοσμημένη κεραμική συμμετείχε σε δίκτυα ανταλλαγής μεταξύ των οικισμών, περιορισμένης όμως κλίμακας και εμβέλειας. Κατά τη διάρκεια της νεότερης Νεολιθικής, φαίνεται ότι κάποια χωριά «εξειδικεύονταν» στην παραγωγή συγκεκριμένων τύπων διακοσμημένης κεραμικής και ότι ορισμένες κατηγορίες κεραμικής συμμετείχαν σε πυκνότερα και ευρύτερα δίκτυα ανταλλαγών ανάμεσα σε οικισμούς της Θεσσαλίας αλλά και σε μακρινότερες

περιοχές εκτός Θεσσαλίας. Στο τέλος της Νεολιθικής, φαίνεται ότι ο «κοινωνικός» ρόλος της κεραμικής ατονεί και παράγονται κυρίως χρηστικά αγγεία για μαγείρεμα, αποθήκευση, κατανάλωση της τροφής κλπ. Εργαλεία Εργαλεία από υλικά που δε φθείρονται από το χρόνο, όπως η πέτρα, το οστό και το κέρατο, είναι, μαζί με την κεραμική, από τα πιο συχνά ευρήματα στις ανασκαφές των νεολιθικών χωριών και μας δίνουν πληροφορίες για τις τεχνικές κατασκευής αλλά και για τις χρήσεις τους. Υπάρχουν δυο μεγάλες κατηγορίες λίθινων εργαλείων: αυτά που γίνονται με απόκρουση, και αυτά που γίνονται με τριβή και λείανση της πέτρας. Τα αποκρουσμένα εργαλεία κατασκευάζονται από πυριτόλιθο και οψιανό. Ο οψιανός είναι ένα μαύρο ηφαιστειακό υλικό που προέρχεται από τη Μήλο. Χρησιμοποιείται σε μικρές ποσότητες στην Παλαιολιθική και Μεσολιθική περίοδο, εποχές που προηγούνται χρονολογικά της Νεολιθικής, αλλά η χρήση του αυξάνεται στην αρχή της Νεολιθικής περιόδου, αν και οι ποσότητες που διακινούνται εξακολουθούν να είναι σχετικά μικρές. Είναι πιθανό ότι η διακίνηση του οψιανού στις πρώτες φάσεις της Νεολιθικής γινόταν από μετακινούμενες ομάδες ανθρώπων που είχαν εξειδικευτεί στην εξόρυξη και την κατεργασία του οψιανού. Τα συχνότερα εργαλεία από οψιανό είναι οι λεπίδες (μαχαίρια) που κατασκευάζονται από προ-διαμορφωμένους πυρήνες με την τεχνική της πίεσης. Κατά τη διάρκεια της νεότερης Νεολιθικής Εικόνα 6. Λίθινα αποκρουσμένα και τριπτά εργαλεία και εργαλεία από οστά ζώων.

διακινούνται μεγαλύτερες ποσότητες οψιανού. Εκτός από τις λεπίδες χρησιμοποιούνται και άλλοι τύποι εργαλείων (εργαλεία για το «ξύσιμο» και την κατεργασία διαφόρων υλικών και για τρύπημα) αλλά και αιχμές βελών. Ο πυριτόλιθος είναι ένα υλικό που παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία ως προς το χρώμα και την ποιότητα. Στις πρώτες φάσεις της Νεολιθικής χρησιμοποιούνται υψηλής ποιότητας πυριτόλιθοι και τα εργαλεία που κατασκευάζονται είναι κυρίως λεπίδες (μαχαίρια). Οι λεπίδες από πυριτόλιθο αφαιρούνται επίσης από προ-διαμορφωμένους πυρήνες με έμμεση κρούση. Τα δρεπάνια για το θέρισμα της σοδειάς γίνονται από λεπίδες πυριτόλιθου που χρησιμοποιούνται είτε ως ανεξάρτητα μαχαίρια είτε στερεώνονται σε ξύλινο στέλεχος. Στη νεότερη Νεολιθική χρησιμοποιούνται τόσο «εξωτικοί» όσο και ντόπιοι πυριτόλιθοι για την κατασκευή μια μεγαλύτερης γκάμας εργαλείων. Τα εργαλεία που γίνονταν με τριβή και λείανση εμφανίζονται επίσης από τα πρώτα στάδια της Νεολιθικής. Χρησιμοποιούνταν διάφορες πρώτες ύλες και η κατεργασία τους γινόταν πρώτα με το σφυροκόπημα της πρώτης ύλης για να δοθεί το γενικό σχήμα του εργαλείου και έπειτα με την τριβή της επιφάνειας του πετρώματος για να διαμορφωθεί το τελικό σχήμα, οι ακμές, η κόψη κλπ. Χαρακτηριστικά λειασμένα εργαλεία της Νεολιθικής περιόδου είναι οι μυλόπετρες, οι τριπτήρες και τα γουδοχέρια για το άλεσμα και το κοπάνισμα, οι πελέκεις για το πελέκημα, το κόψιμο και την επεξεργασία του ξύλου, οι αξίνες, τα ακόνια κα. Τα οστά των ζώων, υλικό που ήταν στη διάθεση κάθε νεολιθικού «νοικοκυριού», χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή διαφόρων εργαλείων όπως βελόνες, σουβλιά, λειαντήρες, σπάτουλες και εργαλεία για την κατεργασία δερμάτων ή φυτικών υλών. Τα κέρατα των ελαφιών χρησιμοποιούνται κυρίως στη νεότερη Νεολιθική εποχή για την κατασκευή λαβών ή για τη στερέωση (στειλέωση) λίθινων και άλλων εργαλείων (Εικόνα 6). Υφαντική-καλαθοπλεκτική Δραστηριότητες, όπως η υφαντική και η καλαθοπλεχτική, πιθανότατα κατανάλωναν αρκετό από τον παραγωγικό χρόνο των νεολιθικών «νοικοκυριών». Υφάσματα, ρούχα, κιλίμια, σκεπάσματα, ψάθες, καλάθια, σκοινιά και δίχτυα θα βρίσκονταν σε κάθε σπίτι και θα εξυπηρετούσαν ποικίλες χρήσεις. Όμως, σε αντίθεση με άλλες κατηγορίες του υλικού πολιτισμού (π.χ. κεραμική, εργαλεία κλπ.), τα προϊόντα της υφαντικής και της καλαθοπλεκτικής είναι φθαρτά και δεν σώζονται μέχρι τις μέρες μας. Το μαλλί και το λινάρι ήταν οι βασικές πρώτες ύλες της υφαντικής, ενώ ποικίλα φυτικά υλικά μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή ψαθών, καλαθιών κλπ. Τα σφονδύλια, εξαρτήματα του αδραχτιού, που είναι το βασικό «εργαλείο» του γνεσίματος για την μετατροπή της πρώτης ύλης σε κλωστή, είναι πολύ συχνά ευρήματα στις ανασκαφές. Λιγότερο συχνά, στις βάσεις μαγειρικών ή αποθηκευτικών πήλινων αγγείων εντοπίζονται αποτυπώματα από χοντρά υφάσματα ή ψάθες. Είναι πιθανό ότι οι αγγειοπλάστες τοποθετούσαν τα αγγεία πάνω σε υφάσματα ή ψάθες είτε για να τα «χτίσουν» ή για να στεγνώσουν. Σπανιότερο εύρημα είναι αποτυπώματα από ψάθες ή καλάθια στα δάπεδα από πατημένο χώμα ή πηλό που εντοπίζονται μερικές φορές κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Τέλος, έχει υποστηριχθεί ότι έμμεσες πληροφορίες για την υφαντική παίρνουμε και από τα ειδώλια με γραπτή ή εγχάρακτη διακόσμηση που πιθανόν αποδίδουν ενδύματα και από κάποια από τα μοτίβα των γραπτών ή εγχάρακτων αγγείων που ίσως μιμούνται υφαντικά σχέδια. 10

Εικόνα 7. Πήλινα ανθρωπόμορφα ειδώλια από τον Πρόδρομο και τον Συκεώνα. Ειδώλια Τα ειδώλια είναι αρκετά συχνό εύρημα των ανασκαφών νεολιθικών χωριών. Είναι συχνότερα στις πρώιμες φάσεις της Νεολιθικής και ο αριθμός τους μειώνεται κατά τη διάρκεια της νεότερης Νεολιθικής. Είναι φτιαγμένα κυρίως από πηλό, αλλά έχουν βρεθεί και ειδώλια από λίθο, μάρμαρο και σπανιότερα οστό. Κυριαρχούν τα ειδώλια ανθρώπινων μορφών, αλλά υπάρχουν και αρκετά ειδώλια ζώων. Τα ειδώλια παραμένουν από τις πιο δυσερμήνευτες εκφάνσεις του νεολιθικού πολιτισμού. Έχουν προταθεί διάφορες ερμηνείες για τη λειτουργία τους. Έχουν κατά καιρούς θεωρηθεί σύμβολα γονιμότητας και λατρείας, φυσιοκρατικές απομιμήσεις ανθρώπων και ζώων, παιχνίδια, σύμβολα ενός πρώιμου συστήματος «γραφής», ενσαρκώσεις συγκεκριμένων υπαρκτών ή άυλων ατόμων, φυλαχτά ή αποτροπαϊκά σύμβολα, φορείς μύησης ή μαγείας, αναπαραστάσεις όχι συγκεκριμένων ατόμων αλλά του φύλλου κλπ. (Εικόνα 7). Μικροτεχνία Αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν ως κοσμήματα έχουμε ήδη από την αρχή της Νεολιθικής εποχής. Με το πέρασμα του χρόνου, ο αριθμός τους αυξάνεται σταδιακά με αποκορύφωμα το τέλος της Νεολιθικής (νεότερη Νεολιθική). Τα κοσμήματα γίνονταν από πέτρα, οστό, κοχύλια, πηλό και σπανιότερα από μέταλλο (χαλκό και χρυσό). Ας μη ξεχνάμε ότι και σε αυτή την περίπτωση μας διαφεύγει η μορφή και η χρήση κοσμημάτων από φθαρτά υλικά (ξύλο, δέρμα, φυτικές και ζωικές ίνες, λουλούδια, φτερά, χρώματα κλπ). Έχουν βρεθεί χάντρες, βραχιόλια, 11

Εικόνα 8. Κόσμημα από όστρεο. Λίθινη και πήλινη σφραγίδα από τον Συκεώνα και την Αγιοπηγή. Εικόνα 9. Το όστρεο Spondylus gaederopus και κοσμήματα από τον Συκεώνα. περιδέραια και περίαπτα, αντικείμενα που μοιάζουν με μικρά κουμπιά, αντικείμενα που ίσως αποτελούσαν εξαρτήματα ζώνης κ.α. Μια ιδιαίτερη, σχετικά σπάνια και μάλλον δυσερμήνευτη κατηγορία ευρημάτων είναι οι σφραγίδες. Πρόκειται για αντικείμενα από πηλό ή πέτρα, που έχουν βαθύ διακοσμητικό ανάγλυφο με απλά ή πιο σύνθετα γεωμετρικά θέματα (οπές, σπείρες, ζιγκ ζαγκ, τρίγωνα, βαθμιδωτά μοτίβα κλπ.). Έχει προταθεί, ότι οι σφραγίδες χρησιμοποιούνταν για να «σφραγίσουν» ή να διακοσμήσουν διάφορα φθαρτά υλικά ή ίσως και το σώμα των ανθρώπων ή ότι αποτελούσαν συμβολικά αντικείμενα, αποδεικτικά ιδιοκτησίας ή αντικείμενα που προσέδιδαν γόητρο στον κάτοχό τους (Εικόνα 8) Ανταλλαγές Οι κάτοικοι των νεολιθικών χωριών είχαν αναπτύξει ήδη από την αρχή της Νεολιθικής εποχής επικοινωνία και πολυεπίπεδες σχέσεις με γειτονικές ή και πιο μακρινές κοινότητες. Οι ανταλλαγές αντικειμένων ή άλλων προϊόντων έπαιζαν σημαντικό ρόλο σε αυτά τα δίκτυα επικοινωνίας και σχέσεων. Συχνά ευρήματα των ανασκαφών είναι αντικείμενα που ανταλλάσσονταν ή προσφέρονταν με τη μορφή «δώρου», όπως συγκεκριμένες κατηγορίες κεραμικής, ο οψιανός και άλλες πρώτες ύλες για την κατασκευή λίθινων εργαλείων, το όστρεο (κοχύλι) του είδους Spondylus gaederopus, κοσμήματα, σφραγίδες κ.α. Άλλα, εν 12

δυνάμει ανταλλάξιμα είδη, όπως τρόφιμα, υφάσματα, αντικείμενα και σκεύη από φθαρτά υλικά, φυτά και σπόροι, ζώα, ανθρώπινη εργασία, σύντροφοι, αλλά και ιδέες, γνώσεις, τεχνικές κ.α. δεν έχουν αφήσει δυστυχώς άμεσα αρχαιολογικά ίχνη. Η μικρής κλίμακας γεωργική παραγωγή των νεολιθικών χωριών, η οποία αποτελούσε τη βάση της διατροφής των ανθρώπων, μπορούσε να πληγεί κατά καιρούς από θεομηνίες (ξηρασία, παγετούς, πλημμύρες κλπ.), από θανάτους ή αρρώστιες μελών των νοικοκυριών σε κρίσιμες για την παραγωγική διαδικασία εποχές (σπορά, θερισμός) ή άλλα έκτακτα περιστατικά. Η επιβίωση λοιπόν μεμονωμένων νοικοκυριών, χωριών ή ακόμα και ολόκληρων περιοχών, ανάλογα με το είδος και την έκταση των αντιξοοτήτων, εξαρτιόταν από τα δίκτυα σχέσεων που εξασφάλιζαν βοήθεια σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Είναι ενδιαφέρον, ότι τα δίκτυα ανταλλαγών πυκνώνουν και διευρύνονται χωρικά κατά τη διάρκεια της νεότερης Νεολιθικής, μια εποχή που, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο αριθμός των οικισμών αυξάνεται και κατοικούνται για πρώτη φορά και περιοχές με περιβάλλοντα λιγότερο ευνοϊκά για την επιτυχία της αγροτικής παραγωγής. Είναι πιθανόν ότι η βιωσιμότητα τέτοιων οικισμών θα στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στα δίκτυα σχέσεων και ανταλλαγών. Έχει ήδη αναφερθεί το «ταξίδι» του οψιανού από τη Μήλο στη Θεσσαλία και σε άλλες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας και οι ανταλλαγές συγκεκριμένων κατηγοριών διακοσμημένης κεραμικής εντός και εκτός Θεσσαλίας. Το όστρεο Spondylus gaederopus (σπόνδυλος ή γαϊδουροπόδαρο) ζει μόνο στις θάλασσες της Μεσογείου, κολλημένο στα βράχια, σε αρκετά μεγάλο βάθος, από 3 έως 12 μέτρα. Φαίνεται, ότι κάποιοι οικισμοί της νεότερης Νεολιθικής που βρίσκονταν στα παράλια, όπως το Διμήνι, εξειδικεύονταν στο «ψάρεμα» και στην επεξεργασία του κοχυλιού αυτού. Έφτιαχναν κυρίως κοσμήματα (βραχιόλια και δαχτυλίδια), τα οποία έχουν ταξιδέψει ως αντικείμενα ανταλλαγής ή ως «δώρα» σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, στα Βαλκάνια και στην κεντρική Ευρώπη (μέχρι το Παρίσι) (Εικόνα 9). 2.3 Αντί επιλόγου Ανακεφαλαιώνοντας, είναι φανερό από την παραπάνω συζήτηση ότι ο νεολιθικός τρόπος ζωής ήταν πολύ πιο σύνθετος και πολυεπίπεδος από ότι ενδεχομένως θα φανταζόταν κανείς. Οι άνθρωποι κατοικούσαν μόνιμα σε χωριά. Οι «μαγούλες» είναι η πιο εύκολα αναγνωρίσιμη μορφή νεολιθικού χωριού στη Θεσσαλία. Τα σπίτια ήταν φτιαγμένα από πέτρα, πηλό, ξύλο, καλάμια και άλλες φυτικές ύλες. Η «οικονομία» στηριζόταν στην, μικρής κλίμακας αλλά εντατική, γεωργία και την κτηνοτροφία. Έφτιαχναν και χρησιμοποιούσαν αγγεία και σκεύη από πηλό και εργαλεία από λίθο και οστό και προφανώς από άλλα φθαρτά υλικά που δε σώθηκαν μέχρι τις μέρες μας. Ασχολούνταν με μια πληθώρα άλλων οικοτεχνικών δραστηριοτήτων. Δε ζούσαν απομονωμένοι αλλά είχαν αναπτύξει επαφές και σχέσεις με γειτονικά χωριά και με κοινότητες πιο μακρινών περιοχών. 13

3. Ενδεικτική βιβλιογραφία για τη Νεολιθική εποχή Ελληνόγλωσση Βαλαμώτη, Σ.Μ. 2009. Η Αρχαιοβοτανική Έρευνα της Διατροφής στην Προϊστορική Ελλάδα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Γαλλής, Κ. 1992. Άτλας Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλίας. Λάρισα. Θεοχάρης, Δ.Ρ. 1973. Νεολιθική Ελλάς. Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Έλλαδας. Παπαδημητρίου, Ν. και Τσιρτσώνη, Ζ. (επιμ.). 2010. Η Ελλάδα στο ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά την 5 η και 4 η χιλιετία π.χ. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Ίδρυμα Χ.Π. Γουλανδρή. Παπαθανασόπουλος, Γ.Α. (επιμ.). 1996. Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Ίδρυμα Χ.Π. Γουλανδρή. Χατζηαγγελάκης, Λ.Π. 2007. Προϊστορικοί και ιστορικοί χρόνοι. Οδοιπορικό στα Μνημεία του Νομού Καρδίτσας: 15-82. Καρδίτσα: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Καρδίτσας. Χουρμουζιάδης, Γ.Χ. 1971. Πρόδρομος Ι, ΙΙ. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών IV: 164-175. Ξενόγλωσση Andreou, St., Fotiadis, M. Kotsakis, K. 2001. Review of Aegean Prehistory V: the Neolithic and Bronze Age of Northern Greece. Στο T. Cullen (επιμ.) Aegean Prehistory. A Review: 259-327. Boston. Demoule, J-P. και Perles, C. 1993. The Greek Neolithic: a new review. Journal of World Prehistory 7: 355-416. Halstead, P. 1981. Counting sheep in Neolithic and Bronze Age Greece. Στο I. Hodder, G. Isaak, και N. Hammond (επιμ.) Patterns of the Past: Studies in Honor of David Clark: 307-339. Cambridge: Cambridge University Press. Halstead, P (επιμ.). 1999. Neolithic Society in Greece. Sheffield: Sheffield Academic Press Ltd. Lambeck, K. 1996. Sea-level changes and shore-line evolution in Aegean Greece since Upper Palaeolithic time. Antiquity 70 (269): 588-611. Perles, C. 2001. The Early Neolithic in Greece. Cambridge: Cambridge University Press. Zangger, E. 1991. Prehistoric coastal environments in Greece: the vanished landscapes of Dimini Bay and Lake Lerna. Journal of Field Archaeology 18: 1-15. 14

4. Η εκθεσιακή ενότητα του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας «Οι Προϊστορικές κοινωνίες στην περιφέρεια της Καρδίτσας: Η Νεολιθική εποχή» Η εκθεσιακή αυτή ενότητα ξεκινά με ένα σύντομο εισαγωγικό κείμενο για τη Νεολιθική εποχή. Μέσα από την αναπαράσταση μιας «μαγούλας», που αποτελεί τον χαρακτηριστικό τύπο οικισμού στην περιοχή της Καρδίτσας και της Θεσσαλίας γενικότερα, αντλούνται πληροφορίες για τη μορφή και τον τρόπο δημιουργίας ενός νεολιθικού χωριού, για τον τρόπο ανασκαφής και για τα αρχαιολογικά κατάλοιπα και τα ευρήματα που προέρχονται από την ανασκαφή ενός τέτοιου οικισμού (Εικόνα 10). Πιο συγκεκριμένα, η στρωματογραφική τομή αναπαριστά τον τρόπο δημιουργίας της μαγούλας. Οι δυο όψεις του εσωτερικού της παραπέμπουν στην ανασκαφή του νεολιθικού χωριού. Παρουσιάζονται αρχιτεκτονικά κατάλοιπα (πασσαλότρυπες, πλιθιά, δάπεδα από πηλό, εστία κλπ) και χαρακτηριστικά αντικείμενα του νεολιθικού νοικοκυριού (αγγεία, εργαλεία, ειδώλια, οστά ζώων κλπ) όπως βρίσκονται στην ανασκαφή. Ένα χαρακτηριστικό αγγείο των αρχών της νεότερης Νεολιθικής εποχής από την Αστρίτσα δεσπόζει στο κέντρο της εκθεσιακής ενότητας και δίπλα του τα υπολείμματα ενός φούρνου της Μέσης Νεολιθικής εποχής που βρέθηκε στον Συκεώνα. Εικόνα 10. Η δημιουργία και η ανασκαφή μιας Νεολιθικής μαγούλας. 15

Εικόνα 11. Αναπαράσταση ενός Νεολιθικού σπιτιού. Η αναπαράσταση ενός σπιτιού δίνει πληροφορίες για την αρχιτεκτονική και τον τρόπο κατασκευής των νεολιθικών οικιών αλλά και για τις ποικίλες δραστηριότητες που γίνονταν μέσα και έξω από το σπίτι στο πλαίσιο του νεολιθικού νοικοκυριού (Εικόνα 11). Το σπίτι αναπαρίσταται ως τετράπλευρο και είναι κατασκευασμένο πάνω σε λίθινη κρηπίδα. Ο σκελετός του είναι φτιαγμένος με κορμούς δέντρων και η ανωδομή με πλεγμένα κλαδιά επαλειμμένα με πηλό. Η στέγη είναι δίρριχτη, κατασκευασμένη με καλάμια και επαλειμμένη με πηλό. Το δάπεδο είναι φτιαγμένο από πηλό. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, όπως κομμάτια καμένου πηλού, τμήμα τοίχου με αποτυπώματα κλαδιών, αλλά και τμήματα δυο πήλινων ομοιωμάτων σπιτιών που βρέθηκαν σε ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή της Καρδίτσας συμβάλλουν στην κατανόηση της αρχιτεκτονικής και του τρόπου κατασκευής ενός τυπικού για την περιοχή νεολιθικού σπιτιού. Μέσα στο σπίτι εκτίθενται αντικείμενα που παραπέμπουν σε όλες τις όψεις του νεολιθικού τρόπου ζωής, όπως πήλινα αγγεία, οστά ζώων και απανθρακωμένοι σπόροι δημητριακών και οσπρίων, λίθινα και οστέινα εργαλεία, όπλα, σφραγίδες, ειδώλια, κοσμήματα από λίθο, πηλό, οστό και όστρεο και πήλινα ομοιώματα οικιών. Τέλος, κείμενα, φωτογραφίες και σχέδια συνοδεύουν τα εκθέματα με στόχο την καλύτερη κατανόηση του αρχαιολογικού υλικού. 16

5. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Με μια σφραγίδα μαγική, ταξίδι στη Νεολιθική εποχή» Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Με μια σφραγίδα μαγική, ταξίδι στη Νεολιθική εποχή», που υλοποιείται από δυο αρχαιολόγους της ΛΔ ΕΠΚΑ, είναι διάρκειας 1.30-2.00 ώρες και απευθύνεται σε σχολικές ομάδες της Γ και Δ Δημοτικού. Ο σκοπός του προγράμματος είναι να εξοικειωθούν οι μαθητές με το μουσείο ως οργανωμένο χώρο εναλλακτικής μάθησης και να προσεγγίσουν την έννοια του παρελθόντος, καθώς και τα εκθέματα με δημιουργικό και ευχάριστο τρόπο συμμετέχοντας ενεργά και διασκεδάζοντας. Πιο συγκεκριμένα, οι στόχοι του εκπαιδευτικού προγράμματος για τη Νεολιθική εποχή είναι: να γνωρίσουν οι μαθητές την οργάνωση της καθημερινής ζωής και των δραστηριοτήτων των κατοίκων ενός νεολιθικού χωριού, να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο τα προϊόντα του πολιτισμού αυτού εντοπίζονται και ανασκάπτονται από τους αρχαιολόγους, συντηρούνται και εκθέτονται στο μουσείο, να συνδέσουν το παρελθόν με το παρόν μέσα από τις προσωπικές τους εμπειρίες, να συμμετάσχουν ενεργά καλλιεργώντας ομαδικότητα, ερευνητική διάθεση και κριτική ικανότητα, διατυπώνοντας ταυτόχρονα τις προσωπικές τους απόψεις και ερμηνείες, να εκφραστούν δημιουργικά στα εργαστήρια ζωγραφικής και κεραμικής, καθώς και μέσω των κινητικών και θεατρικών παιχνιδιών να μοιραστούν με την οικογένεια και τους φίλους τους την εμπειρία τους, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της επαφής της τοπικής κοινωνίας με το μουσείο και το έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Το πρόγραμμα χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες και στηρίζεται σε ένα παραμύθι μέσα από το οποίο παρουσιάζεται η ζωή και οι καθημερινές δραστηριότητες των ανθρώπων ενός νεολιθικού χωριού της περιοχής της Καρδίτσας. Οδηγοί στο ταξίδι είναι δύο παιδιά η Άρνη και ο Ίταμος (Εικόνα 12), τα ονόματα των οποίων είναι συμβατικά για να γίνονται αναγνωρίσιμα, καθώς ο Ίταμος είναι βουνό της περιοχής, ενώ η Άρνη Νύμφη και ονομασία αρχαίας πόλης. Η αφήγηση συνδυάζει στοιχεία από τα γενικά χαρακτηριστικά της Νεολιθικής εποχής στη Θεσσαλία και ειδικότερα στο νομό Καρδίτσας με την εκθεσιακή δομή και τα αντικείμενα της αίθουσας της Νεολιθικής εποχής του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας. Η πρώτη ενότητα, που διαρκεί περίπου 30 λεπτά, ξεκινάει με το καλωσόρισμα των μαθητών και των δασκάλων και την εισαγωγή στο θέμα του εκπαιδευτικού προγράμματος στην αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων του μουσείου. Συζητάμε για την επιστήμη της Αρχαιολογίας, για την έννοια του μουσείου και τον εκπαιδευτικό του ρόλο, για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Καρδίτσας και τα εκθέματα του. Ορίζουμε τη Νεολιθική εποχή στη γραμμή του χρόνου και συζητάμε για τις νεολιθικές αρχαιότητες του νομού μας (Εικόνα 13). Ακολουθεί η ανάγνωση του παραμυθιού, όπου οι κεντρικοί ήρωες μιλούν για τη ζωή τους στο νεολιθικό χωριό και τις καθημερινές τους δραστηριότητες, σε συνδυασμό με την προβολή εποπτικού υλικού το οποίο εξάπτει τη φαντασία των παιδιών και λειτουργεί 17

ως γέφυρα ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν, αλλά και ανάμεσα στην αίθουσα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και στον εκθεσιακό χώρο. Στη συνέχεια όλοι, μικροί και μεγάλοι, θα πρέπει να πάρουμε το εισιτήριο μας για το ταξίδι μας πίσω στο χρόνο που δεν είναι τίποτε άλλο από ένα σφράγισμα στο χέρι, που μιμείται δερματοστιξία ή διακόσμηση του σώματος και γίνεται με αντίγραφο Νεολιθικής σφραγίδας από τη θέση Αγιοπηγή του Νομού Καρδίτσας (Εικόνα 14). Η δεύτερη ενότητα του εκπαιδευτικού προγράμματος υλοποιείται στην αίθουσα του μουσείου που είναι αφιερωμένη στο νεολιθικό πολιτισμό και διαρκεί περίπου 30-40 λεπτά. Ο περιορισμένος χώρος της εκθεσιακής ενότητας καθόρισε τις μεθόδους εργασίας και τα διδακτικά μέσα που χρησιμοποιούνται. Οι μαθητές, με εργαλεία την παρατήρηση, την κατευθυνόμενη συζήτηση και το συνεχή διάλογο με τους εμψυχωτές, έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε άμεση επαφή με τις αρχαιότητες. Αρχικά αντλούμε πληροφορίες για τη μορφή των νεολιθικών χωριών μέσω της αναπαράστασης μιας μαγούλας για να κατανοήσουν οι μαθητές τον τρόπο με τον οποίο σχηματίζονται οι αρχαιολογικές επιχώσεις, πώς οι αρχαιολόγοι προσεγγίζουν ανασκαφικά έναν προϊστορικό οικισμό της μορφής αυτής, τι εργαλεία χρησιμοποιούνε, τι κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού εντοπίζουν και σε τι κατάσταση είναι αυτά. Κατόπιν μιλάμε για το ταξίδι των ευρημάτων, τη μεταφορά τους, τη συντήρηση, την καταγραφή, την ερμηνεία τους και την έκθεση τους στο μουσείο, δίνοντας έμφαση στην ομαδική δουλειά και συνεργασία. Στη συνέχεια, περνάμε στην ενότητα της περιγραφής του νεολιθικού οικισμού και μέσω της αναπαράσταση μιας καλύβας (Εικόνα 15), φωτογραφιών, σκίτσων, ομοιωμάτων νεολιθικών σπιτιών και αρχαιολογικών καταλοίπων οι μαθητές κατανοούν τη μορφή του, τον τρόπο κατασκευής και τα οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν. Η παρατήρηση ολοκληρώνεται με την τελευταία ενότητα που είναι οι δραστηριότητες των κατοίκων ενός νεολιθικού χωριού. Σκοπός μας είναι να εξοικειωθούν οι μαθητές με τις παραγωγικές διαδικασίες και τη διατροφή των νεολιθικών ανθρώπων, μέσα από τα υλικά τους κατάλοιπα όπως οστά ζώων, σπόρους, όστρεα, αγγεία και σκεύη σχετικά με την επεξεργασία της τροφής και το μαγείρεμα, καθώς και να κατανοήσουν την πληθώρα των δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται μέσα και έξω από ένα νεολιθικό σπίτι, όπως υφαντική, τροφοπαρασκευή, κεραμική, κατασκευή λίθινων και οστέινων εργαλείων, ειδωλοπλαστική, μικροτεχνία, ανταλλαγές κλπ. Η τρίτη ενότητα διαρκεί 30-45 λεπτά και υλοποιείται στην αίθουσα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων του μουσείου. Τα παιδιά ενθαρρύνονται να μετατρέψουν την εμπειρία τους σε δημιουργική έκφραση μέσα από τα εργαστήρια ζωγραφικής και κεραμικής, το κινητικό και το θεατρικό παιχνίδι, την παντομίμα και το εργαστήριο της καταγραφής (αρχαιολόγοι) (Εικόνα 16). Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά ζωγραφίζουν με ζωηρά χρώματα πάνω στο χαρτί ή σε κεραμίδες ότι τους έκανε περισσότερο εντύπωση. Ακόμη δημιουργούν με τον πηλό πλάθοντας με τα χέρια τους αγγεία και άλλα αντικείμενα, τα διακοσμούν με τα νύχια τους ή με ένα ξυλάκι και τα αφήνουν να στεγνώσουν πάνω σε κομμάτια ψάθας ή σε μεγάλα φύλλα. Δραματοποιούν όψεις της Νεολιθικής ζωής κάνοντας παντομίμα, όπου χωρισμένοι σε ομάδες, καλούνται να συνεργαστούν και να αποδώσουν κινητικά τις λέξεις κλειδιά που τους δίνονται από τους εμψυχωτές ή αυτές που ορίζουν μόνοι τους. Επίσης, τα παιδιά έχουν την 18

Εικόνα 12. Η Άρνη και ο Ίταμος (Γ. Τρούκης). Εικόνα 13. Εισαγωγή στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Εικόνα 14. Το σφράγισμα. 19

Εικόνα 15. Στην καλύβα. Ανακαλύπτοντας τη Νεολιθική εποχή. Εικόνα 16. Δημιουργικά εργαστήρια. 20

ευκαιρία να υποδυθούν ρόλους μέσα από το θεατρικό παιχνίδι της ανταλλαγής. Μια ομάδα ξεκινάει από τα παράλια της κεντρικής Μακεδονίας (Μακρύγιαλος) και μεταφέρει «πολύτιμα» βραχιόλια από Spondylus gaederopus με σκοπό να τα ανταλλάξει. Στον Συκεώνα, ένα νεολιθικό χωριό της περιοχής μας, συναντά τη δεύτερη ομάδα. Οι ταξιδιώτες ανταλλάσουν τα βραχιόλια τους με κύπελλα γεμάτα με σπόρο σιταριού. Έτσι μέσω της ανταλλαγής, δίνεται η ευκαιρία για τη δημιουργία επαφών και στενότερων σχέσεων ανάμεσα στα χωριά, στα νοικοκυριά και στα άτομα, όπως αλληλοβοήθεια όταν υπάρχει ανάγκη, «γάμοι», συμμαχίες, ανταλλαγή ιδεών και εμπειριών, κοινά μακρινά ταξίδια κλπ. Τέλος, οι μικροί μας φίλοι μπορούν να γίνουν εν δυνάμει αρχαιολόγοι αγγίζοντας, αναγνωρίζοντας, ταξινομώντας και ερμηνεύοντας αυθεντικά νεολιθικά αντικείμενα και σύγχρονα αντίγραφα τους και καταγράφοντας τα σε φόρμες καταγραφής που έχουν σχεδιαστεί για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Κατόπιν ο κάθε μαθητής παρουσιάζει τα αποτελέσματα της έρευνάς του στους συμμαθητές του. Όσοι μικροί αρχαιολόγοι θέλουν, μπορούν να γίνουν εθελοντές συνεργάτες στο μουσείο μας. Κατά τη διάρκεια κάθε εκπαιδευτικού προγράμματος πραγματοποιούνται δύο από τις παραπάνω δραστηριότητες ανάλογα με την ηλικία των παιδιών (έχει παρατηρηθεί ότι οι μαθητές της Δ Δημοτικού ανταποκρίνονται με μεγαλύτερη ευκολία στο εργαστήριο της καταγραφής), την ανταπόκριση και τη διάθεση των μαθητών. Μετά την ολοκλήρωση του εκπαιδευτικού μας ταξιδιού, μαθητές και εκπαιδευτικοί συμπληρώνουν ένα έντυπο αξιολόγησης της εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Η ποσοτική και ποιοτική ανάλυση των στοιχείων και των πληροφοριών που μας παρέχουν τα ερωτηματολόγια επιτρέπει την αναθεώρηση, βελτίωση και περαιτέρω ανάπτυξη του εκπαιδευτικού προγράμματος. 21

6. Προτάσεις για δραστηριότητες πριν και μετά την επίσκεψη στο μουσείο Κοινή πρακτική στα πλαίσια του σχεδιασμού εκπαιδευτικών προγραμμάτων είναι η προετοιμασία των δασκάλων και των μαθητών πριν την επίσκεψη τους στο μουσείο αλλά και η αναστόχαση και «εμπέδωση» των νέων πληροφοριών μετά την επιστροφή στην τάξη. Πριν από την επίσκεψη Πριν από την επίσκεψη επικοινωνήστε με τους υπεύθυνους των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και επισκεφτείτε το μουσείο. Περιηγηθείτε στην αίθουσα της Νεολιθικής εποχής, συζητήστε με τους υπεύθυνους του προγράμματος και προμηθευτείτε το ενημερωτικό υλικό. Επιστρέφοντας στην τάξη, μπορείτε να πραγματοποιήσετε γλωσσικές, καλλιτεχνικές και κινητικές δραστηριότητες, με στόχο να κεντρίσετε το ενδιαφέρον και τη φαντασία των παιδιών, να τους δημιουργήσετε ερωτήματα, έτσι ώστε η επίσκεψη στο μουσείο να γίνει ένα σημαντικό γεγονός, διαφορετικό από την σχολική τους καθημερινότητα και τον καθιερωμένο τρόπο μάθησης. Ενδεικτικά: Επιχειρήστε μαζί με τα παιδιά να ορίσετε τη λέξη «Μουσείο». Χρησιμοποιήστε ορισμούς από λεξικά, πληροφορίες από το διαδίκτυο και συζητήστε τα στην τάξη. Οριοθετήστε χρονικά τη Νεολιθική περίοδο, την εποχή με την οποία ασχολείται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, και εντάξτε την σε μια χρονογραμμή. Συζητήστε με τα παιδιά για τη Νεολιθική εποχή. Διαβάστε κείμενα από παιδικά βιβλία σχετικά με την περίοδο. Ενδεικτικά: Πάνος Βαλαβάνης, 1995. Ο λόφος με τα κρυμμένα μυστικά. Εκδόσεις Νέοι Ακρίτες. Ειρήνη Νάκου. 1987. Ταξίδια στην προϊστορική Ελλάδα. Εκδόσεις Κέδρος. Μαρίζα Ντεκάστρο. 1994. Αρχαιολογία, ένα ταξίδι στο παρελθόν. Εκδόσεις Κέδρος. Μαρίζα Ντεκάστρο. 2011. Θησαυροί μέσα στο χώμα. Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Dorling Kindersley Limited (μετάφραση: Αχιλλέας Δημητρόπουλος). 1989. Οι πρώτοι άνθρωποι. Εκδόσεις Αστ. Δεληθανάσης. Βασισμένοι στις πληροφορίες που συγκεντρώσατε, φτιάξτε ένα κατάλογο με λέξεις κλειδιά όπως μαγούλα, γεωργός, κτηνοτρόφος, πήλινα αγγεία, λίθινα και οστέινα εργαλεία, κοσμήματα, ειδώλια κλπ. Ζητήστε από τους μαθητές τους να κάνουν τετράστιχα ή μικρά ποιηματάκια χρησιμοποιώντας τις λέξεις κλειδιά. Ρωτήστε τα παιδιά αν θα ήθελαν να δουν από κοντά αντικείμενα της Νεολιθικής εποχής και να μάθουν περισσότερα πράγματα γι αυτά. Ορίστε κανόνες «θετικής» και «αρνητικής» συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο μουσείο και ζητήστε από τους μαθητές να δραματοποιήσουν κάποιες από αυτές. Παροτρύνετε τους μαθητές να ζωγραφίσουν ή να δημιουργήσουν γελοιογραφίες ή κόμικς με θέμα το μουσείο της φαντασίας τους. 22

Μετά την επίσκεψη Καθώς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα δεν τελειώνει με την επίσκεψη στο μουσείο, σας προτείνουμε μια σειρά δραστηριοτήτων με στόχο την επεξεργασία αυτών που τα παιδιά είδαν και άκουσαν στο μουσείο και.τη συνέχιση του παιχνιδιού. Ενδεικτικά: Ζητήστε από τα παιδιά να σας πουν αν η επίσκεψη στο μουσείο ήταν όπως την είχαν φανταστεί ή όχι και τι τους εντυπωσίασε περισσότερο από όσα είδαν και άκουσαν. Συζητήστε αν ο τρόπος ζωής (σπίτια, εργαλεία και σκεύη, δραστηριότητες κλπ) στη Νεολιθική εποχή μοιάζει ή διαφέρει από το δικό μας. Ζητήστε από τα παιδιά να φανταστούν ότι ζουν σε ένα νεολιθικό χωριό. Τι τους αρέσει; Τι τα δυσκολεύει; Τι τους λείπει; Προτείνετε στα παιδιά να γράψουν μικρές ιστορίες ή ποιήματα ή εναλλακτικά να σχεδιάσουν ένα κόμικ ή να παρουσιάσουν σύντομα θεατρικά δρώμενα με θέματα όπως: «Ένα λίθινο εργαλείο κι ένα αγγείο συζητούν τις περιπέτειές τους», «Όταν σβήνουν τα φώτα τα ειδώλια το σκάνε και προσπαθούν να γυρίσουν στο χωριό τους. Θα τα καταφέρουν;», «Ένα αγγείο που είναι στην αποθήκη θέλει να μπει κι αυτό στην έκθεση. Όμως κανένα από τα αντικείμενα που είναι στην έκθεση δε θέλει να του δώσει τη θέση του», «Ένα παιδί κρύβεται μέσα στη μουσείο και περιμένει να έρθει το βράδυ για να μιλήσει με τα ευρήματα; Τι θα τους πει; Τι θα τους ρωτήσει;» ή με άλλα θέματα που θα προτείνουν τα παιδιά. Παροτρύνετε τα παιδιά να διαλέξουν ένα από τα αντικείμενα που είδαν στο μουσείο και να το σκιτσάρουν, να το ζωγραφίσουν ή να φτιάξουν ένα κολάζ, το καθένα σύμφωνα με τη δική του έμπνευση και τρόπο και με υλικά που θα επιλέξει το ίδιο. Χρησιμοποιήστε τα έργα των παιδιών για το σχολικό ημερολόγιο της επόμενης χρονιάς ή ενθαρρύνετε τα να κατασκευάσουν γραμματόσημα, σελιδοδείκτες, κάρτες ή ότι άλλο σκεφτούν. Ζητήστε από τα παιδιά να φτιάξουν το δικό τους μουσείο. Με πλαστελίνη ή άλλα υλικά φτιάχνουν τη μαγούλα, το νεολιθικό σπίτι, το φούρνο, αγγεία, ειδώλια, εργαλεία, κοσμήματα. Χρησιμοποιούν τα σκίτσα και τις ζωγραφιές τους για εποπτικό υλικό και φτιάχνουν τη δική τους έκθεση. Βοηθήστε τα παιδιά να φτιάξουν το «βιβλιομουσείο». Συγκεντρώστε τα έργα τους, τα κόμικς, τις ιστορίες, τα ποιήματα, φτιάξτε το λεύκωμα της επίσκεψης στο μουσείο και τοποθετήστε το στη βιβλιοθήκη της τάξης σας. Ζητήστε από τα παιδιά να φτιάξουν το «μουσείο της εποχής μας». Τι αντικείμενα θα ήθελαν να εκθέσουν; Γιατί; Χωρίστε τα παιδιά σε ομάδες και μεταφέρετε την παράκληση των αρχαιολόγων του μουσείου να τους βοηθήσουν να φτιάξουν την αφίσα του μουσείου. Δημιουργήστε ένα μικρό λεύκωμα με τις προτάσεις τους, με τα έργα και τα κείμενα τους και στείλτε το στο μουσείο. Ενθαρρύνετε τα παιδιά να επισκεφτούν ξανά το μουσείο με την οικογένειά τους ή τους φίλους τους και, αναλαμβάνοντας το ρόλο του αρχαιολόγου, να τους ξεναγήσουν στην αίθουσα της Νεολιθικής εποχής. 23