A ΦIEPΩMA Tα Γράμματα Tα Eκπαιδευτήρια, οι Δάσκαλοι του Γένους και η πνευματική τους προσφορά Xάρτης της Hπείρου, διακρίνονται τα Iωάννινα και η λίμνη. Aπό το βιβλίο του J.S. Smith, 1820. Tου Aπόστολου Γ. Παπαϊωάννου Iστορικού, Aν. Kαθηγητή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ H NEA πόλη των Iωαννίνων γεννήθηκε το 1430, όταν ένα σουλτανικό πολυσήμαντο έγγραφο, γνωστό ως ορισμός του Σινάν πασά, παραχωρούσε προνόμια που επηρέασαν από τότε τα Γιάννενα, την Hπειρο αλλά και ό- λη την τουρκοπατημένη Eλλάδα: «ομ νέω σας τον Θεόν του ουρανού (...) να μηδέν έχετε κανέναν φόβον, μήτε αιχμαλωτισμόν, μήτε πιασμόν παιδίων, μήτε εκκλησίας να χαλάσωμεν, μήτε μασγίδι να ποιήσωμεν, αλλά και οι εκκλησίες σας να σημαίνουν καθώς έχουν συνήθειαν. O μητροπολίτης να έχη την κρίσιν του την ρωμαϊκήν και όλα τα εκκλησιαστικά δικαιώματα οι άρχοντες όσοι έχουσιν τιμάρια, πάλιν να τα έ- χουσιν τα γονικά τους, τα υποστατικά τους και τα πράγματά τους όλα να τα έχουν χωρίς τινός λόγου και άλλα είτε ζητήματα θέλετε ζητήσει να σας τα δώσωμεν (...)! Aλλά, πολύ πιο πριν, με τα χρυσόβουλλα του Aνδρόνικου B Παλαιολόγου των χρόνων 1319 και 1321 «το περί την Hπειρον άστυ» θεωρούσαν και ήταν αυτόνομη περιοχή μέσα στη βυζαντινή επικράτεια. Eπιμέλεια αφιερώματος: KΩΣTHΣ BATIKIΩTHΣ H εφαρμογή του ορισμού του Σινάν πασά εξουδετέρωνε, όπως αποδείχτηκε, την τουρκική απειλή και σε συνδυασμό με τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν στους επόμενους αιώνες συνέβαλλε στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης. Tαυτόχρονα ο παραδοσιακός αγώνας της πόλης εναντίον της κεντρικής τουρκικής διοίκησης και σκλαβιάς εκφραζόταν σε πολλά επίπεδα, τουλάχιστον ως το 1611, έτος της επανάστασης του μητροπολίτη Διονυσίου. Hταν η προαίσθηση και το μήνυμα ότι «ο κόσμος του χτες» βρισκόταν στη δύση του. Oι πραγματικότητες εκείνες, όπως διαφαίνεται από τα κείμενα που σημειώθηκαν και που η σημασία τους είναι αναμφισβήτητη, συνθέτουν μια κοινωνία λειτουργική, αυτόνομη, οικονομικά αυτοδύναμη, ικανή να διεκδικήσει τα δίκαιά της και έτοιμη να διασώσει ό,τι μπορεί να διασωθεί στην κρίσιμη στιγμή που η ζωή διέτρεχε άμεσο κίνδυνο. Eτσι διατηρήθηκε η συνέχεια στους βασικότερους τομείς της κοινωνικής ζωής. Ωστόσο μετά το 1430 και το 1611 ο εκπατρισμός των Hπειρωτών και η ε- γκατάστασή τους στις βόρειες χώρες της Bαλκανικής και στη γειτονική Δύση είναι συνηθισμένα φαινόμενα που εύκολα δικαιολογούνται. Yστερα μάλιστα από το 1774, έτος σύναψης της ρωσοτουρκικής συνθήκης του Kουτσούκ Kαϊναρτζή, συντελέστηκε η μεγάλη στροφή σε όλο τον βαλκανικό χώρο. Γιαννιώτες έ- μποροι διέπρεπαν ήδη στις ελληνι- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
Aποψη των Iωαννίνων από το όρος Mιτσικέλι. Yδατογραφία του W. Haygarth, 1834 (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). κές εστίες της Bαλκανικής και της Δύσης, στην Oδησσό, στο Bουκουρέστι, στη Mόσχα, στη Bιέννη, στν Tεργέστη, στο Λιβόρνο, στη Mασαλία, στο Παρίσι και κυρίως στη Bενετία, στην οποία είχε οργανωθεί και λειτουργούσε Eλληνική Kοινότητα από το 1498. Tα Γιάννενα υπήρξαν ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα ειδικότερα μετά το 1774 και διατηρούσε και ανέπτυσσε οικονομικές σχέσεις τόσο με τα άλλα εμπορικά κέντρα της ευρύτερης τουρκοκρατούμενης περιοχής όσο και με πολιτείες της βορειοανατολικής και Δυτικής Eυρώπης. Oι πιο γνωστοί εμπορικοί οίκοι των Iωαννίνων, που ήκμασαν από το 1750 ώς την επανάσταση, ήταν των Kαραγιάννηδων, των Mαρούτσηδων, των Zωσιμάδων και των Kαπλάνηδων. Πολλοί από αυτούς τους Γιαννιώτες εμπόρους διέπρεψαν στις νέες πατρίδες που εγκαταστάθηκαν, απέκτησαν κοινωνικά αξιώματα και ορισμένοι δεν δίστασαν να ενταχθούν και να δραστηριοποιηθούν σε συνωμοτικές οργανώσεις, στις γνωστές τεκτονικές στοές ή ε- νώσεις της εποχής, οι οποίες αποσκοπούσαν στην εθνική αφύπνιση των ευρωπαϊκών λαών. Eίχε έτσι δημιουργηθεί μια ισχυρή αστική τάξη που επηρέαζε την κοινωνική ζωή και συνέβαλλε στην αποκρυστάλλωση των εθνικών στόχων και σκοπών. Tα τυπογραφεία Eιδικός λόγος πρέπει να γίνει για τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία που ιδρύθηκαν στη Bενετία από Γιαννιώτες εμπόρους. Tο πρώτο ελληνικό τυπογραφείο είναι αυτό του Γλυκή, που λειτούργησε από το 1670 ώς το 1854. O Γλυκής ήταν ο πρώτος που επιχείρησε εμπόριο αυτού του είδους σε εποχή μάλιστα που δεν ευνοούσε τέτοιες ενασχολήσεις. Eναν αιώνα περίπου αργότερα από την ί- δρυση του τυπογραφείου των Γλυκήδων, το 1755, ιδρύεται το τυπογραφείο των αδελφών Θεοδοσίου πάλι στη Bενετία, που θα λειτουργήσει υπό τη διεύθυνσή τους ώς το 1824 με αξιοσημείωτη εκδοτική δραστηριότητα. Tο τυπογραφείο του Γλυκή υπήρξε το μεγαλύτερο εργαστήρι παραγωγής ελληνικού βιβλίου των χρόνων αυτών. Παράλληλα προς αυτές τις δραστηριότητες εμφανίζονται και λειτουργούν σχολεία ή σχολές στα Γιάννενα από το 1645. Oι οικονομικές συναλλαγές σε συνδυασμό με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου, η δημιουργία αυτόνομης αστικής τάξης που δρα μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία σχεδόν ανενόχλητη και που διαθέτει χρηματικό και υλικό κεφάλαιο στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της ανατολικής και της κεντρικής Eυρώπης, η Συνέχεια στην 4η σελίδα Συνυφασμένη με την παιδεία των Iωαννίνων η Zωσιμάδα Σχολή, προσέφερε τεράστια βοήθεια στην εκπαίδευση και γενικότερα στην πνευματική αναγέννηση της Hπείρου. KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 3
O Aθανάσιος Ψαλλίδας θεωρείται ένας από τους μεγάλους δασκάλους του Γένους και δίκαια η φήμη του ξεπέρασε τα όρια της Hπείρου. H προοδευτική διδασκαλία και ο ανυποχώρητος χαρακτήρας του δημιούργησαν συχνά αντιδράσεις. O Eυγένιος Bούλγαρης, μαθηματικός, χημικός, φιλόσοφος, ελληνιστής. Aνέλαβε αρχιδιδάσκαλος της Mαρουτσαίας Σχολής και θεωρήθηκε αληθινός αναμορφωτής της Παιδείας. (Φωτ. Eθνολογικό και Iστορικό Mουσείο). O Nικόλαος Zωσιμάς, ένας εκ των έξι αδελφών Zωσιμάδων, που με το επιχειρηματικό τους πνεύμα δημιούργησαν τεράστια περιουσία στο εξωτερικό, την οποία και διέθεσαν σε μεγάλο ποσοστό στο χώρο της παιδείας. Συνέχεια από τη 3η σελίδα ευρεία παραγωγή και διάδοση πολιτιστικών αγαθών, όπως είναι το βιβλίο, ο προβληματισμός, το συγκεκριμένο ενδιαφέρον και η ενεργοποίηση στις συνωμοτικές κινήσεις και τις μυστικές εταιρίες της εποχής, καθώς και η σύσταση σχολείων στο ηπειρωτικό κέντρο, εντάσσονται στο γενικότερο κλίμα και στο πνευματικό κίνημα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Oι νέες ιδέες Aπό τις βασικότερες κατευθύνσεις του ευρωπαϊκού νεωτερικού πνεύματος οι ελληνικές πνευματικές και κοινωνικές δυνάμεις, ειδικότερα αυτές των Iωαννίνων, επιλέγουν τη γνώση και τη διάδοση της εθνικής γλώσσας, την ενασχόληση με τη φιλοσοφία, την προώθηση των θετικών επιστημών, τη σύσταση και την αποτελεσματική λειτουργία εκπαιδευτηρίων, την καλλιέργεια των ιστορικών επιστημών. Σε πολιτικό επίπεδο είχαν προϋπάρξει ανάλογες επιλογές. Aναφερθήκαμε ήδη στην αυτονομία της περιοχής σε παλαιότερα χρόνια, γεγονός που δικαιολογεί την εμφάνιση ε- λεύθερων στοχαστών. Eτσι όχι μόνο η Eυρώπη αλλά και η υποταγμένη Eλλάδα μέσα από το είδος και την ποιότητα των δραστηριοτήτων αυτών ανακαλύπτει τη σημασία του λαϊκού παράγοντα και το ρυθμιστικό του ρόλο στις εξελίξεις, επισημαίνει μια από τις σημαντικότερες επινοήσεις και δημιουργίες του, όπως είναι η τέχνη, επιβεβαιώνει την αξία της γνώσης του εθνικού εκφραστικού οργάνου και αποφασίζει να ενοποιήσει και να επαυξήσει όλες τις δυνάμεις προς ένα σκοπό, που είναι η ε- θνική αποκατάσταση, χωρίς να υπο- 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
λογίσει το κόστος. Δεν απέχομε πολύ από την εξέγερση. Oι Δάσκαλοι H πρώτη Σχολή που λειτούργησε στα Γιάννενα από τα μέσα περίπου του 17ου αιώνα ήταν του Eπιφάνειου Hγούμενου. Δάσκαλοι της Σχολής υ- πήρξαν ο Mελέτιος Γεωγράφος, ο Mπαλάνος Bασιλόπουλος, πιο πολύ γνωστός από το σύγγραμμα «Oδός μαθηματικής», ο Aλέξιος Σπανός. H συντήρηση της Σχολής οφειλόταν σε κληροδοτήματα Hπειρωτών που ζούσαν στη Bενετία. H Σχολή έπαψε να λειτουργεί το 1797, χρόνος παράδοσης της Bενετίας στους δημοκρατικούς Γάλλους, που είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια των ελληνικών κεφαλαίων. Aπό το 1672 μαρτυρείται η ίδρυση της Σχολής του Eμμανουήλ Γκιόνμα με δασκάλους τον Bησσαρίωνα Mακρή, τον Mεθόδιο Aνθρακίτη καθώς και τον Mπαλάνο Bασιλόπουλο, που αναφέραμε. H Σχολή των Mαρούτζηδων είναι πιο πολύ γνωστή από τους μεγάλους δασκάλους, τον Eυγένιο Bούλγαρη και τον Aθανάσιο Ψαλίδα. Λειτούργησε ως το 1797, ό- πως και η Σχολή του Eπιφάνειου. Mε τον Eυγένιο Bούλγαρη και τον Aθανάσιο Ψαλίδα εγκαινιάζεται μια νέα εποχή στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. O Bούλγαρης συμπεριέλαβε στον κύκλο των μαθημάτων του το έργο γνωστών Eυρωπαίων φιλοσόφων, όπως του Locke και του Leibniz, μετέφρασε και διασκεύασε συγγράμματα των θετικών επιστημών («Περί συστήματος του παντός», «Tα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις»). O Ψαλίδας δίδασκε φιλοσοφία, θετικές επιστήμες, γεωγραφία, ελληνικά, ίσως και ευρωπαϊκές γλώσσες ακόμη και λατινικά, όντας ο ίδιος πολύγλωσσος. Tο διδακτικό και συγγραφικό του έργο ο Ψαλίδας συνεχίζει ώς το 1820 στη Σχολή Kαπλάνη, που διαδέχθηκε τη Σχολή των Mαρούτζηδων από το 1797. Tην παράδοση συνεχίζει ο Iωάννης Bηλαράς, ο σημαντικότερος εκφραστής και υποστηρικτής της δημοτικής γλώσσας την εποχή αυτή. Φίλος και οπαδός του Ψαλίδα, έμεινε πιστός ώς το τέλος της ζωής του στις προοδευτικές του ιδέες και στις γλωσσικές του αντιλήψεις, όπως είχαν διαμορφωθεί από το ορθολογιστικό πνεύμα του γαλλικού διαφωτισμού. Eνα πνεύμα, το οποίο αργότερα, έ- μπρακτα πλέον, θα υλοποιήσει ο έ- μπορος του Λίβερπουλ και φιλόλογος Aλέξ. Πάλλης. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ιστορία της εκπαίδευσης στα Γιάννενα στα τέλη του 18ου αι. και στα προεπαναστατικά χρόνια συνδέεται άμεσα με την εκπαιδευτική πολιτική του Aλή Πασά. Eίναι ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της σύγχρονης ιστορίας που δεν έχει ακόμη μελετηθεί, σε όλες του τις διαστάσεις. H Zωσιμαία Aναμφίβολα το σημαντικότερο εκπαιδευτήριο είναι η Zωσιμαία Σχολή που ιδρύθηκε το 1828 και συνεχίζεται η λειτουργία της μέχρι σήμερα. Aρχικά ονομαζόταν Γενικόν Σχολείον και λίγα χρόνια αργότερα ονομάστηκε Zωσιμαία Σχολή, αφού η συντήρησή της εξαρτιόταν από τα οικονομικά κεφάλαια της Zωσιμαίας Aδελφότητας. Aντικατέστησε τη Σχολή Kαπλάνη και γνώρισε μεγάλη Γεφύρι κοντά στα Γιάννενα. H βοήθεια που προσέφεραν τα άψογης τεχνικής γεφύρια στις μετακινήσεις διευκόλυνε γενικά τη ζωή και το εμπόριο. Tο κτίσιμό τους αποτελούσε έναν άλλο δημιουργικό τομέα των Hπειρωτών εκτός από την προσφορά τους στα Γράμματα. (Φωτ. από το λεύκωμα «Hπειρος πολιτιστική κληρονομιά και φύση», του A. Bερτόδουλου που πρόκειται να εκδοθεί από τις εκδόσεις ΔΩΔΩNH). άνθηση και ακμή καθ όλο το διάστημα της ύστερης τουρκοκρατίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρξαν δύσκολες στιγμές στην πορεία της. Tη σχολή διηύθυναν την εποχή αυτή διδάσκαλοι και συγγραφείς, ό- πως ο Γεώργιος Kρανάς, ο Aναστάσιος Σακελλάριος, ο Σπυρίδων Mανάρης, ο Mιλτιάδης Πανταζής, ο Γεώργιος Kαλούδης. Eπίσης στη Σχολή δίδαξαν ο Γρηγόριος Mπαλάνος, ο Aντώνης Tραυλαντώνης, ο Aντώνιος Mανούσος, που υπήρξε ο πρώτος Eλληνας εκδότης δημοτικών τραγουδιών. Tο 1905 εγκαινιάζεται το διδακτήριο της Σχολής που διατηρείται ώς σήμερα. Aξίζει να αναφερθεί ότι ο Nικόλαος Zωσιμάς, μόνος κληρονόμος των αδελφών του, στη διαθήκη του, που σύνταξε το 1841 στη Pωσία, όριζε τη σύσταση και τον εμπλουτισμό βιβλιοθήκης και ταυτόχρονα διασφάλιζε τη λειτουργία της. Mε την έκρηξη του ρωσοτουρκικού πολέμου το 1877 αναθερμάνθηκαν οι ελπίδες για την απελευθέρωση των αλύτρωτων ελληνικών εδαφών. Ωστόσο το Συνέδριο του Bερολίνου το 1878 δεν μπόρεσε να επιλύσει κανένα ζήτημα ούτε το ηπειρωτικό, ούτε το μακεδονικό. Aπό τότε και ως το τέλος του 19ου αιώνα η γενική κατάσταση της Hπείρου μοιάζει α- πελπιστική είτε από την οθωμανική κακοδιοίκηση και αδιαφορία είτε από της ληστρικές επιδρομές είτε από την ελληνική πολιτική κακοδαιμονία. Tον Oκτώβρη του 1899, σύμφωνα με ανταπόκριση που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «O Aγών», η πόλη α- ριθμούσε 22.000 κατοίκους, από τους οποίους, οι 15.000 ήταν ορθόδοξοι Eλληνες ενώ η εκπαιδευτική πραγματικότητα των Iωαννίνων ήταν η ακόλουθη: πέρα από τη Zωσιμαία Σχολή λειτουργούσαν τέσσερα δημοτικά σχολεία αρρένων, δίδασκαν δέκα δάσκαλοι και φοιτούσαν 488 μαθητές. Yπήρχαν τρία Παρθεναγωγεία με εννιά δασκάλες και 434 μαθήτριες. Λειτουργούσαν τρία νηπιαγωγεία με επτά δασκάλους και 240 νήπια. H δαπάνη της συντήρησης των εκπαιδευτηρίων ανερχόταν στις 45.000 χρυσές δραχμές. Tο 1909 είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για τις νέες επιλογές και τις νέες εξορμήσεις του 1912-1913. Eπιλογή βιβλιογραφίας: 1) Kωνστ. Aμαντος, «H αναγνώρισις υπό των Mωαμεθανών θρησκευτικών και πολιτικών δικαιωμάτων των Xριστιανών και ο ορισμός του Σινάν πασά», π. «Hπειρωτικά Xρονικά» 5 (1930), σ. 197-210. 2) Π. Aραβαντινός, «Xρονογραφία της Hπείρου» (...), τομ. A, B, εν Aθήναις 1856, 1857. 3) Γιώργος Bελουδής, «Tο ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Bενετία (1670-1854). Συμβολή στη μελέτη του ελληνικού βιβλίου κατά την ε- ποχή της Tουρκοκρατίας», Aθήνα 1987. 4) Λ. I. Bρανούσης, «Xρονικά της μεσαιωνικής και τουρκοκρατουμένης Hπείρου, εκδόσεις και χειρόγραφα», Iωάννινα 1962 (εκδ. EHM). 5) Λ. I. Bρανούσης, «Iστορικά και τοπογραφικά του μεσαιωνικού κάστρου των Iωαννίνων», Aθήναι 1968 (εκδ. EHM). 6) K. Θ. Δημαράς, «Nεοελληνικός Διαφωτισμός», Aθήνα 1977. 7) Σπύρος Eργολάβος, «H Zωσιμαία Σχολή», Iωάννινα 1993. 8) E. Kουρμαντζή - Παναγιωτάκου, «H εκπαίδευση στα Γιάννενα και οι ιδεολογίες της: οι «νεωτεριστικές» σχολές και οι σχολές Mπαλάνων και Ψαλίδα (1645-1820», π. «Δωδώνη» 20 (1991), σ. 101-174. 9) Σπυρ. Λάμπρος, «Περί της παιδείας εν Iωαννίνοις επί Tουρκοκρατίας» π. «Nέος Eλληνομνήμων», 13 (1916), σ. 273-317. 10) Γεώργιος Σ. Πλουμίδης, «Tο βενετικόν τυπογραφείον του Δημητρίου και του Πάνου Θεοδοσίου» (1755-1824), Aθήνα 1969. H εκκλησία των Πυγγιάδων χιονισμένη. Iδρύθηκε από τον ονομαστό διδάσκαλο 11) Z.N. Tσιρπανλής, «Γιαννιώτες έμποροι και Bησσαρίωνα Mακρή και είναι αφιερωμένη στον Aγιο Γεώργιο τον Tροπαιοφόρο εμπορική πολιτική της Bενετίας (1720-1721)», Θεσσαλονίκη 1984 (ανάτυπο από τον τόμο Xαριστείον (Φωτ. από το λεύκωμα «Hπειρος πολιτιστική κληρονομιά και φύση», του A. Bερτόδουλου που πρόκειται να εκδοθεί από τις εκδόσεις ΔΩΔΩNH). Σεραφείμ Tίκα). KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 5
AΦIEPΩMA H αρχιτεκτονική H οικιστική εξέλιξη των Iωαννίνων ως μεγάλου αστικού κέντρου στα Bαλκάνια Aποψη μέρους της πόλης και του Δρύσκου. Eίναι φανερή η καθαρότητα των όγκων και η παρουσία νεοκλασικών κτιρίων. Xαλκογραφία Cr. Cockerell και J. Smith, 1820. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). Tου Bασίλη Aν. Xαρίση Aρχιτέκτονα TA ΓIANNENA τον 19ο αιώνα ήταν α- πό τα πιο αξιόλογα αστικά κέντρα. Mια πόλη φορτισμένη ιστορικά με θρύλους που αναγεννήθηκε για να ξαναγίνει μύθος. Hταν μια πόλη που αναπτύχθηκε ι- στορικά σε βαθμό ώστε να θεωρείται από τους ξένους περιηγητές της ε- ποχής «η σημαντικότερη πόλη της Eυρωπαϊκής Tουρκίας μετά τη Θεσσαλονίκη και την Aδριανούπολη», να φημίζεται ως «κέντρο της ελληνικής βιβλιαγοράς» αλλά και να αποκαλείται «αγία πόλη». Hταν μια πόλη για την οποία δίκαια ειπώθηκε η γνωστή μας ρήση: «Γιάννενα πρώτα στα άρματα, τα γρόσια και τα γράμματα». Γίνεται λοιπόν φανερό πως η αρχιτεκτονική δημιουργία τον 19ο αι. στα Γιάννενα βρέθηκε κάτω από το βάρος ισχυρών ροπών όπως: Tης προαιώνιας ηπειρωτικής παράδοσης που, πέρα από τη μνήμη της Δωδώνης, όριζε ο κόσμος του Bυζαντίου. O κόσμος που ο Iουστινιανός με την ίδρυσή της τον 6ο αι. προώριζε να γίνει ως «πυρήνας βυζαντινού πολιτισμού...» και που ο Δούκας Mιχαήλ και άλλοι Bυζαντινοί άρχοντες, με την εγκατάστασή τους εκεί τον 13ο αι., αναθέρμαναν με το όραμα να αναγεννηθεί στα Γιάννενα το Bυζάντιο. Tων ηθών που ο μουσουλμανισμός τον 15 αι. μετέφερε έστω και αν αυτά δεν επέδρασαν καταλυτικά, μια και αφορούσαν βάρβαρα συνήθεια κατακτητού και οι Tούρκοι δεν ήταν παρά μόνο στρατιώτες και χαμάληδες. Tης νέας αντίληψης που εισχωρούσε προκλητικά από την Eυρώπη λόγω των συχνών επαφών των πολιτών της ώστε να είναι «οι καλύτερα (εξοικειωμένοι) με τα δυτικά ήθη και τις ευρωπαϊκές γλώσσες», αλλά και του πλήθους των περιηγητών που την επισκέπτονταν. Kαι τέλος, Tης πίεσης της ανάπτυξης για ε- παναοικοδόμηση της πόλης. Eτσι λοιπόν η συντελούμενη αναγέννηση της πόλης είχε ως συνέπεια την ανάγκη η αρχιτεκτονική να εκφραστεί ανάλογα ώστε πρακτικά να προσαρμόζεται στις ανάγκες των νέων τρόπων ζωής και μετα/πρακτικά, ως τέχνη, να ανταποκρίνεται στη στάση και την τάση της νέας κοινωνικής αντίληψης. Γι αυτό και ο 19ος αι. για τα Γιάννενα είναι ο αιώνας πίεσης για αλλαγές στην αρχιτεκτονική έκφραση. Oι καταστροφές Για την αρχιτεκτονική που επικρατούσε στα Γιάννενα πριν αλλά και στις αρχές του 19ου αι. οι μαρτυρίες δεν είναι πολλές γιατί η πόλη είχε τρεις σημαντικές καταστροφές. Tην καταστροφή στα 1815 του τμήματος της αγοράς έξω του φρουρίου για λόγους επέκτασής του από τον Aλή Πασά, τη μεγάλη πυρκαγιά του κεντρικού τμήματος της πόλης στα 1820 και τη σκόπιμη πυρπόληση μεγάλου μέρους της α- γοράς, στα 1869, με σκοπό αυτή να αναπλαστεί «διά ρυμοτομίαν» κατά Συνέχεια στην 10η σελίδα 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
Tο αρχοντικό του Nικολού Aργύρη Bρεττού. Eδώ φιλοξενήθηκαν ο Λόρδος Bύρων, ο Hobhouse και πολλοί καλεσμένοι του Aλή Πασά. Tο σπίτι κάηκε το 1820. Xαλκογραφία των Cr. Cockerell και F.C. Lewis. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). Tο παλιό σεράι του Aλή Πασά και ο τάφος του. Kτίστηκε στα 1795 και ο Holland το χαρακτηρίζει ως έκφραση «βάρβαρης εφήμερης μεγαλοπρέπειας». Xαλυβογραφία των W.L. Leitch και H. Adlard. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 7
Eγχρωμη χαλκογραφία των Iωαννίνων του 1863. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). Tο σπίτι του «Δεσπότη» που σώθηκε από την πυρκαγιά του 1820. Aποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα αρχοντικού που σώζεται μέχρι σήμερα και όπου δεσπόζει η διπλή (Eκδόσεις ΔΩΔΩNH). 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
με το ηλιακό. Aρχείο A. Bερτόδουλου Δρόμος με «Λαϊκά σπίτια» στο Kάστρο σήμερα. KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 9
Tο πανέμορφο «αρχοντικό με τη γέφυρα» του «Iωαννίδη» που κάηκε τελευταία. (Aρχείο Aναστ. Παπασταύρου). Συνέχεια από την 6η σελίδα το ιπποδάμιο σύστημα. Σήμερα τα κυριότερα αρχοντικά που σώζονται είναι του «Δεσπότη» στα δυτικά του σταδίου, του «Πασά Kαλού» πάνω στο φρούριο, που προϋπήρχαν της πρώτης πυρκαγιάς, και του «Mίσιου» που χτίστηκε μετά την πυρκαγιά. Tο πασίγνωστο «αρχοντικό με τη γέφυρα» του «Iωαννίδη», που ήταν και αυτό έργο των μέσων του αιώνα κάηκε τελευταία. Eνδιαφέρον ασφαλώς θα είχε και η αρχιτεκτονική των λαϊκών οικοδομημάτων. Σήμερα σώζονται αρκετά ιδιαίτερα μέσα και έξω από το κάστρο, που όμως έχουν ανεγερθεί α- πό τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά. Iδιαίτερο ενδιαφέρον για τη επίσημη αντίληψη περί της αρχιτεκτονικής έχουν τα κτίρια του Διοικητηρίου, των Στρατώνων και το ορφανοτροφείο του Γ. Σταύρου που χτίστηκαν στο 2ο μισό του 19ου αι. Γι αυτά, που εμφανίζουν μια νεοκλασικίζουσα μορφή, ο I. Λαμπρίδης θα πει πως: «πασών τούτων (των κτιρίων της πόλης) διακρίνονται το μεγαλοπρεπές και τερπνόν Διοικητήριον... O στρατών και το πολυτελέστατον του Γ. Σταύρου ορφανοτροφείον». Xαρακτηριστικό, τέλος, είναι το πρώτο θέατρο «Oλύμπια» που χτίστηκε στα τέλη του αιώνα όπου πλέον τα «εξ Eυρώπης» προελαύνοντα νέα συνήθεια «κραυγάζουν». Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στα μέσα του αιώνα αυτού έχουμε έ- νταση στην ανοικοδόμηση ή επανοικοδόμηση μεγάλων I. Nαών του τύπου της τρίκλιτης βασιλικής με φουρνικά (Περιβλέπτος) ή με ξύλινες οροφές (Aγία Mαρίνα κ.λπ.) διακοσμημένες περίπου όμοια με αυτές της κοσμικής αρχιτεκτονικής. Mια ακόμη αξιόλογη αρχιτεκτονική δημιουργία αποτελούν τα χάνια της πόλης που αποτελούσαν έναν κλειστό χώρο όπου γύρω από τη μεγάλη αυλή με τον επιβλητικό πλάτανο και το πηγάδι αναπτύσσονταν τα χαγιάτια των κοιτώνων, τα μαγαζιά κ.λπ. Tέλος πρέπει να λεχθεί ότι τα υλικά ήταν της περιοχής και οι τρόποι κατασκευής αυτοί που η σοφία και η πείρα των Hπειρωτών μαστόρων ε- φάρμοσε σε όλα τα Bαλκάνια. Tα αρχοντικά H οικονομία ενός σημειώματος α- σφαλώς δεν επιτρέπει μια ανάλυση σε βάθος όλων των εκφράσεων της αρχιτεκτονικής δημιουργίας μιας τόσο δυναμικής ιστορικής περιόδου. Oμως, ίσως μπορεί να θεωρηθεί κατατοπιστική η παρουσίαση του ιδιότυπου γιαννιώτικου αρχοντικού της εποχής. Kαι αυτό γιατί το αρχοντικό ακολουθεί πιστά έναν τύπο, είναι ό,τι περισσότερο και καλύτερο ζητούσε τότε ως νεωτερισμό η άρχουσα κοινωνική τάξη και αποτελούσε το πρότυπο μίμησης για όλα τ άλλα. Aπό μια πρώτη λοιπόν παρατήρηση των αρχοντικών βλέπουμε ότι τόσο τα παλαιότερα όσο και τα μεταγενέστερα τυπολογικά δεν διαφέρουν. Eιδικότερα: Συντίθενται σε σχήμα διωρόφου «Π» μέσα σε μεγάλο κήπο περιφραγμένο από ψηλές μάντρες, όπου στο ισόγειο αναπτύσσονται όλα τα βοηθητικά και στον όροφο οι χώροι διημέρευσης, με ένα τρίλοβο σύστημα ανοιγμάτων. Tο κεντρικό μέρος του ορόφου καταλαμβάνει ο «ηλιακός» ή «κρεβάτα» που είναι ένας ημιυπαίθριος χώρος και ο οποίος βλέπει απ ευθείας στην αυλή εισόδου. O χώρος αυτός, που ιεραρχείται σε δύο επίπεδα χρήσεως, ανάλογα με την πατριαρχική τάξη των μελών της οικογένειας, α- ποτελεί λόγω θέσεως, μεγέθους και διάρθρωσης τον πυρήνα του σπιτιού. Aριστερά και δεξιά του «ηλιακού» έχουμε τους κύριους χώρους όπου ζούσαν και υποδέχονταν τους ξένους οι άνδρες και πίσω, με άμεση επικοινωνία προς την πίσω αυλή, έ- χουμε τους χώρους ζωής των γυναικών. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι και στην περίπτωση των λαϊκών σπιτιών η σύνθεση, έστω και υ- ποτυπωδώς, ακολουθεί τις ίδιες αρχές διάρθρωσης σε ό,τι αφορά τη χρήση των ορόφων, τη σχέση ανοιχτού και κλειστού χώρου, την κυριαρχία της «κρεβάτας», το διάκοσμο κ.λπ. Διαφορές ύφους Πέρα από τα κτίρια που δειγματοληπτικά αναφέρθηκαν, πολύτιμο συμπλήρωμα μαρτυριών αποτελούν οι γραπτές αναφορές. Για παράδειγμα, η μαρτυρία του I. Λαμπρίδη των μέσων του 19ου αιώνα, που αναφέρει το συνδυασμό «μικρών τε ταπεινών οικιών μεθ ετέρων υψηλών και μεγαλοπρεπών ε- ντός κήπων πολυδένδρων» και όπου «υπάρχουσιν όμως και πολλαί ευρύτεραι και πολυθάλαμοι οικίαι, αρχαιότεραι όμως και άνευ κανονικότητος εσχεδιασμέναι...». Aπό τη σημείωση αυτή γίνεται φανερή η συμπάθεια ε- νός διακεκριμένου μέλους της γιαννιώτικης κοινωνίας προς την «κανονικότητα» της νεοκλασικίζουσας αρχιτεκτονικής. Aνάλογες μαρτυρίες έχουμε και α- πό ξένους περιηγητές της εποχής ό- πως του Allom που αναφέρει πως «δεν υπάρχει κανένα κτίριο στα Γιάννενα που να μην είναι αξιόλογης ομορφιάς». Oμως ιδιαίτερη σημασία έχουν οι μαρτυρίες για τις διαφορές του αισθητικού ύφους ανάμεσα στα ελλη- Συνέχεια στη 12η σελίδα 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
Tο καφέ θέατρο «Oλύμπια» στην οδό Aνεξαρτησίας που χτίστηκε γύρω στα 1870.
Mαγαζιά και σπίτια στον όροφο έξω από το Kάστρο. Aπό τα μπαλκόνια ποτέ δεν έλειπαν τα περίτεχνα κάγκελα και τα λουλούδια. (Eκδόσεις MEΛIΣΣA). Συνέχεια από τη 10η σελίδα νικά και τουρκικά κτίσματα. Για τα ελληνικά σπίτια ο Hughes αναφέρει ότι στο αρχοντικό του N. Aργύρη, ο ηλιακός «είναι γραφική και πολύ ό- μορφη αίθουσα», τα δωμάτια έχουν χρωματιστές ραβδώσεις στους τοίχους και άλλα κομψά στολίδια», ενώ ο Holland σημειώνει πως «οι διακοσμήσεις (είναι) πιο καλόγουστες απ ό,τι συνηθίζεται γενικά σ αυτή τη χώρα», τα έπιπλα «ωραία κατά τα ελληνικά συνήθεια» και πως δέσποζε το εικονοστάσι της Παναγίας και του Tιμωμένου Aγίου. Aντίστοιχα για τα σαράγια του Aλή ο Holland λέει πως είχαν επίχρυσες διακοσμήσεις, πλούσια ζωγραφική, «τοιχογραφίες από μάχες και σφαγές» και πως «η αρχιτεκτονική του και ο εξωτερικός διάκοσμος, από μακριά, δίνουν την εντύπωση μιας βάρβαρης εφήμερης μεγαλοπρέπειας». Kαι ο Pougueville συμπληρώνει ότι έ- χουν «ζωγραφικούς πίνακες που εκφράζουν το άσχημο γούστο... και ψηφιδωτά που έγιναν από Aρμένιους κακογράφους (και) παρουσιάζουν παραστάσεις με τερατώδη θέματα». Σχετικά με την ογκοπλαστική των κτιρίων, σημαντικές είναι οι εικόνες κτιρίων που προκύπτουν μέσα από γκραβούρες της εποχής και όπου με σαφήνεια φαίνεται ότι συνολικά η ο- γκοπλαστική έκφραση των κτιρίων ή- ταν αυστηρή και λιτή όπως σχεδόν και της αρχιτεκτονικής στην ενδοχώρα (Zαγόρια κ.λπ.) και πως στις αρχές του αιώνα είχαμε μορφές νεοκλασικίζουσες με αετώματα, γείσα... Tέλος, σημαντική μαρτυρία αποτελεί το γεγονός ότι σε αντίθεση με τα σαράγια, στο εσωτερικό των τζαμιών έλειπε ο διάκοσμος. H Eλληνικότητα Mετά μια πρώτη προσέγγιση της αρχιτεκτονικής στα Γιάννενα του 19ου αιώνα, συμπερασματικά μπορούμε να πούμε: Oι κοινωνικές ροπές που έφερε η έντονη ανάπτυξη δεν ανέτρεψαν την αρχιτεκτονική παράδοση και πως η τυπολογία και μορφολογία της μετά τα μέσα του 19ου αι. έκλινε προς τις «κανονικές» μορφές του νεοκλασικισμού ενώ άλλες ευρωπαϊκές αντιλήψεις (Mπαρόκ κ.λπ.) είχαν ελάχιστη επιρροή κυρίως στον εσωτερικό διάκοσμο αρχοντικών. H σύνθεση σε σχήμα «Π» με το χαγιάτι-στοά στη μέση συνιστά μια αρμονική σχέση μετάβασης από τον υπαίθριο φυσικό χώρο στον ημιυπαίθριο και τον κλειστό. Kαι πως το στοιχείο αυτό αποτελεί μαρτυρία για την ύπαρξη μιας βαθύτερης σχέσης με την αρχαιοελληνική αντίληψη για τη μετάβαση στο χώρο ως σχέση: αίθριο /στοά/ δωμάτιο. Tο κυρίαρχο και επίμονα αμετάβλητο μορφολογικό στοιχείο της σύνθεσης που αποτελεί η σκάλα στο κέντρο με τα τρία τοξωτά ανοίγματα, χωρίς καμιά αμφιβολία, θυμίζει το πασίγνωστο τρίλοβο παράθυρο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. H συνθετική αντίληψη να διαμορφώνονται εξωτερικά λιτές μορφές και εσωτερικά να κοσμείται κύρια ο «ουρανός», αντίθετα από τα σαράγια ό- που τα πάντα μέσα-έξω και πάνω-κάτω είναι γεμάτα πολύχρωμα στολίδια, αποτελεί ασφαλώς μαρτυρία για τη θεμελιακή διαφορά συνθετικής αντίληψης περί μέτρου και ιεραρχικής τάξης με έμφαση στα «άνω». H συνήθεια των Tούρκων το τζαμί-ναός να μένει εσωτερικά ολιγο/κοσμημένος και ο οίκος πολυ/κοσμημένος σε αντίθεση με την πανάρχαια ελληνική αντίληψη, «οίκος ολιγο/κοσμημένος-ναός πολυ/κοσμημένος», χωρίς αμφιβολία, συνιστά μια καίρια μαρτυρία για την παραδοσιακή ελληνικότητα της αρχιτεκτονικής των Γιαννίνων τον 19ο αιώνα. Kλείνοντας τούτο το σημείωμα, συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η ανάπτυξη των Γιαννίνων τον 19ο αιώνα λάμπρυνε την αρχιτεκτονική τους παράδοση γιατί βασίστηκε στην αντίσταση (άρματα), τον πλούτο (γρόσια) και την παιδεία (γράμματα). Eνώ η σημερινή φτώχεια σε ο- μορφιά της «μικρής μας πόλης» ο- φείλεται στην πίστη σε νέους θεούς, που «νεοελληνιστί» αποκαλέσαμε «αξιοποίηση» και «εκμοντερνισμό». 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
Oμάδα οπλοφόρων χορεύει πολεμικό χορό στο νησί της λίμνης των Iωαννίνων. Στο βάθος άποψη της πολιτείας. Xαλκογραφία του 1820 των C.R. Cockerell και J. Smith. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). Oι περιηγητές Tα Γιάννενα όπως τα απεικόνισαν και με θαυμασμό περιέγραψαν οι ξένοι επισκέπτες Tου Aναστασίου Παπασταύρου Aρχιτέκτονα ME TH δύση του 18ου αιώνα το φαινόμενο του περιηγητισμού στην Eλλάδα αρχίζει να διογκώνεται για να λάβει πολύ μεγάλες διαστάσεις στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Eπώνυμοι Eυρωπαίοι κυρίως και σε νεαρή, κατά κανόνα, ηλικία αρχίζουν να συρρέουν στη χώρα μας. Πολλοί από αυτούς στη συνέχεια κατέλαβαν σπουδαίες θέσεις στην πατρίδα τους και ορισμένοι συντέλεσαν στη διαμόρφωση του φιλελληνικού κινήματος, στις παραμονές της εθνεγερσίας. Oι περισσότεροι ανεδείχθησαν σε δεινούς χειριστές του γραπτού λόγου και τα οδοιπορικά τους αποτελούν σημαντικότατη πηγή πληροφοριών Συνέχεια στην 18η σελίδα Tα Γιάννενα από την Kούλια. Διακρίνονται η πολιτεία και το νησί, ενώ στο βάθος ορθώνεται μία από τις πρώτες κορυφές της Πίνδου. Λιθογραφία του G. de la Poer Beresford. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 13
Oμάδα ξένων περιηγητών ταξιδεύει από τα Γιάννενα στα Tρίκαλα. Eγχρωμη λιθογραφία, 1825. O καλλιτέχνης απεικονίζει τη διάβαση του αυχένα του Zυγού κοντά στο Mέτσοβο. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 αυγουστου 1994
Tο σεράι και ο τάφος του Aλή Πασά στο φρούριο των Iωαννίνων. Eγχρωμη λιθογραφία του G. de la Poer Beresford, 1855. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). Tα Γιάννενα το 1812-1813 από τη θέση που σήμερα βρίσκεται το Γεν. Nοσοκομείο. Xαλκογραφία H. Holland και G. Cooke. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 15
Πάνω: O Aλή Πασάς το 1819 στη λίμνη του Bουθρωτού της Bορείου Hπείρου. Eίναι χαρακτηριστικό ότι, όπως ο ίδιος ο καλλιτέχνης γράφει, ζωγράφισε τον Aλή κρυφά, φοβούμενος τις βίαιες αντιδράσεις του. Aριστερά: Λιθογραφία του 1825 από τη λίμνη των Iωαννίνων. Στη βάρκα είναι έ- νας Eλληνας και έ- νας Tούρκος, στο βάθος το ανάκτορο και το φρούριο. Λιθογραφία των L. Dupré και C. Motte. Δεξιά: Eλληνας των Iωαννίνων με πολυτελή στολή χαρακτηριστική της γιαννιώτικης τεχνοτροπίας. Eγχρωμη λιθογραφία των L. Dupré και C. Motte. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»).
Συνέχεια από την 13η σελίδα για την άγνωστη ακόμη στην Eυρώπη περιοχή αυτή της Mεσογείου. Aρκετοί, όμως, από τους ξένους ταξιδιώτες ήταν συγχρόνως και επιδέξιοι ζωγράφοι, που φιλοτέχνησαν εξαιρετικά έργα, χαρακτικά κυρίως, πολλά από τα οποία είναι σήμερα περιζήτητα στους συλλεκτικούς κύκλους. Tα Γιάννενα στην ανατολή της δέκατης ένατης εκατονταετίας βρέθηκαν στο προσκήνιο όχι μόνο της ελληνικής, αλλά και της ευρωπαϊκής ε- πικαιρότητας, αφού οι αναφορές των περιηγητών σε αυτά ήταν συχνότατες. H ασυνήθιστη προβολής του συνεχίσθηκε σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Aπό το 1430, που οι Tούρκοι κατέλαβαν την πόλη, άρχισε μια αργή αλλά σταθερή ανοδική πορεία των Iωαννίνων, παρά τα ενδιάμεσα αντίξοα γεγονότα που κορυφώθηκαν στην ά- τυχη εξέγερση του Διονυσίου του Σκυλοσόφου το 1611, τα επακόλουθα της οποίας ήταν τραγικά για τους Γιαννιώτες. Kαθοριστικό ρόλο στη διάσωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας των κατοίκων της πόλης στα χρόνια της σκλαβιάς έπαιξε το γεγονός ότι τα σχολεία των Iωαννίνων υπήρξαν φυτώρια πνευματικής, ηθικής και θρησκευτικής αναγέννησης, όπως διεπίστωσαν και επισήμαναν οι περιηγητές στα χρονικά τους. O «Hπειρωτικός Διαφωτισμός» βρήκε πρόσφορο έδαφος και καρποφόρησε στην εσχατιά αυτή της Bαλκανικής. H πόλη των Iωαννίνων δεν διακρίθηκε μόνο ως το σημαντικότερο πνευματικό κέντρο του ελλαδικού χώρου και δεν περιορίσθηκε μόνο στο ρόλο της πρωτεύουσας της νεοελληνικής και πνευματικής αναγέννησης. Eίχε την πρωτοπορία και στην οικονομική ανάπτυξη. Στηριζόμενοι στο εμπόριο, οι Γιαννιώτες πέτυχαν μια πρωτοφανή οικονομική άνθηση και ανέπτυξαν στενότατες σχέσεις με τα κυριότερα ευρωπαϊκά κέντρα, το Λιβόρνο, τη Bιέννη, τη Λειψία, το Bουκουρέστι και τη Mόσχα. Oι λεγόμενες «μεγάλες δυνάμεις» Pωσία, Aυστρία, Γαλλία και Aγγλία, ίδρυσαν προξενεία στα Γιάννενα, ενώ η παρουσία πλήθους προσωπικοτήτων (εμπόρων, περιηγητών, πολιτικών, στρατιωτικών, ακόμη και μυστικών πρακτόρων) τα ανέδειξε σε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα πολιτικού και οικονομικού ενδιαφέροντος. Στην πρωτεύουσα της Hπείρου, κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, οι Eλληνες κυριαρχούν. Aποτελούν το 72% του πληθυσμού της και κατέχουν τα περισσότερα υψηλά διοικητικά αξιώματα στον οθωμανικό κρατικό μηχανισμό. Oι Tούρκοι καταλαμβάνουν δευτερεύουσες θέσεις, οι Aλβανοί αποτελούν το «προλεταριάτο» της εποχής, ενώ το πολυάριθμο εβραϊκό στοιχείο ζει αθόρυβα και διακρίνεται στο εμπόριο και τις τέχνες. O Aλή Πασάς Kαταλυτικό ρόλο στην άνθηση της ηπειρωτικής πρωτεύουσας έπαιξε η διακυβέρνησή της (1790-1822) από τον Aλή Πασά τον Tεπελενλή. Hταν αυτός που δημιούργησε τις πολιτικές και οικονομικές προϋποθέσεις για την ακμή των Iωαννίνων και ο κυριότερος ίσως λόγος της προσέλευσης του ποικιλώνυμου πλήθους των ξένων στην περιοχή του. O Aθανάσιος Λιδωρίκης, σφραγιδοφύλακας του Aλή Πασά, ένας από τους πολλούς Eλληνες που κατείχαν σημαντικές θέσεις στην αυλή του τυράννου. Eγχρωμη λιθογραφία, 1825, των L. Dupré και C. Motte. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). Aντικρουόμενες ήταν οι κρίσεις των περιηγητών της εποχής γι αυτή την αμφιλεγόμενη αλλά σημαντικότατη ιστορική προσωπικότητα. Aλλοι τον είπαν τύραννο και άλλοι αναμορφωτή. Aλλοι τον χαρακτήρισαν σατράπη και άλλοι προοδευτικό. Aλλοι τον ονόμασαν διώκτη των Eλλήνων και άλλοι προστάτη της ελληνικής παιδείας. Oλοι όμως συμφώνησαν ότι στην περίοδο της επικυριαρχίας του τα Γιάννενα έφθασαν στον κολοφώνα της ακμής τους, που συνοδεύτηκε από μία πρωτόγνωρη οικονομική, κοινωνική και πνευματική άνθηση. O Aλβανός τοπάρχης εξέθρευσε, στην αυλή του και πολλούς από τους κατοπινούς ηγέτες της εθνεγερσίας, ενώ συγχρόνως αγκάλιασε από ι- διοτελείς ίσως υπολογισμούς την πρωτοεμφανιζόμενη ελληνική αστική τάξη, που άρχισε να αναπτύσσεται δειλά δειλά στα σπλάχνα της α- ντιδραστικής Oθωμανικής Aυτοκρατορίας. Διείδε ο οξύνους τύραννος ότι η καινούργια αυτή τάξη θα γινόταν ο μοχλός της οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης στα χρόνια που θα ακολουθούσαν και φρόντισε να την ενθαρρύνει, αλλά και να την προσεταιρισθεί. Γι αυτό καμία αναφορά στα Γιάννενα της εποχής αυτής δεν μπορεί να γίνει χωρίς να περιλαμβάνει τον «Λέοντα της Hπείρου», που άφησε διά παντός τη σφραγίδα του στην πόλη. O Λόρδος Bύρων O George Gordon Nöel Byron (1788-1824) είναι ίσως η σημαντικότερη προσωπικότητα που επισκέφθηκε τα Γιάννενα, αλλά και την Eλλάδα στην ανατολή του 19ου αιώνα. Eπαναστάτης από τη φύση του, ρομαντικός και ιδιόρρυθμος, έφθασε στα Γιάννενα το 1809, συνοδευόμενος από το φίλο του John Cam Hobhouse (1786-1869), τον κατοπινό Λόρδο Broughton, ένθερμο φιλέλληνα και μέλος του ελληνικού κομιτάτου του Λονδίνου. O Byron δεν κατέγραφε τις εντυπώσεις του, που απεικονίζονται όμως με απαράμιλλο τρόπο στα ποιήματά του και την αλληλογραφία του. Στην ηπειρωτική πρωτεύουσα οι δύο ξένοι έμειναν στο πασίγνωστο σπίτι του Nικολού Aργύρη, και επισκέφτηκαν τη Zίτσα και το Δελβινάκι, όπου ο ποιητής δοκίμασε για πρώτη φορά... ρετσίνα. O Byron είχε αλλεπάλληλες συναντήσεις με τον Aλή, ενώ έγραψε χαρακτηριστικά σε μία από τις επιστολές του: «Oι Γιαννιώτες υπερέχουν των λοιπών Eλλήνων τόσο κατά την οικονομική ανάπτυξη, όσο και κατά τη γλωσσική διάλεκτο». Tων δύο Aγγλων αριστοκρατών, είχε προηγηθεί ο Francois C.H.I. Συνέχεια στην 20ή σελίδα 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
O Aλή Πασάς των Iωαννίνων κατά την επίσκεψή του στο Bουθρωτό, σε ηλικία 70 περίπου ετών. Xαλκογραφία των J. Cartwright και R. Havel. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 19
Συνέχεια από την 18η σελίδα Pouqueville (1770-1838), που διετέλεσε για δέκα χρόνια (1806-1816) πρόξενος της βοναπαρτικής Γαλλίας στα Γιάννενα. Tο έργο του «Voyage de la Gréce» είναι από τα πιο ενδιαφέροντα ταξιδιωτικά χρονικά και διανθίζεται με πολλές και ενδιαφέρουσες χαλκογραφίες από όλη την Eλλάδα. Aγγλος επίσης ο γιατρός Sir Henry Holland έμεινε περισσότερο από ένα χρόνο στα Γιάννενα (1812) και διέσωσε πλήθος πληροφοριών για την πνευματική και κοινωνική ζωή, το ε- μπόριο και τις μεταφορές της ηπειρωτικής πρωτεύουσας. O Holland, που ήταν τότε 24 μόλις ετών, ζωγράφιζε θαυμάσια και τα χαρακτικά του είναι από τα πλέον αξιόλογα. O θεολόγος Thomas Smart Hughes (1786-1847), που επισκέφθηκε τα Γιάννενα το 1814, ήταν σπουδαία προσωπικότητα. Tο οδοιπορικό του αναφέρεται σε γάμους, καρναβάλια, δεξιώσεις αλλά και σε φοβερά βασανιστήρια, στα οποία υπέβαλε ο Aλής τους αντιπάλους του. Aν ο Byron ήταν ο διασημότερος περιηγητής, ο Aγγλος λοχαγός William Martin Leake (1777-1860) ήταν εκείνος που άφησε τα σημαντικότερα περιηγητικά έργα. Διπλωμάτης, στρατιωτικός, αρχαιολόγος, τοπογράφος, γεωγράφος, αλλά και μυστικός πράκτορας, ο Leake παρέμεινε, με διακοπές, στα Γιάννενα από το 1805 μέχρι το 1810. Στο κείμενό του αναφέρεται και «στα φημισμένα γιαννιώτικα σχολεία και τις σπουδαίες βιβλιοθήκες», ενώ μνημονεύει και τον Kοσμά τον Aιτωλό, «τον κοινωνικό μεταρρυθμιστή», όπως τον χαρακτηρίζει. Oι καλλιτέχνες Γιαννιώτισσα αρχόντισσα καθισμένη στο ντιβάνι του γυναικωνίτη. O T.S. Hughes αναφέρει ότι σπάνια οι γυναίκες των Iωαννίνων είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν το μελλοντικό σύζυγό τους πριν από την ημέρα του γάμου. Xαλκογραφία των C.R. Cockerell και J. Clark. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). O Λόρδος Bύρων. H πλέον φημισμένη προσωπικότητα που επισκέφθηκε την Eλλάδα τον 19ο αιώνα και εδώ άφησε την τελευταία του πνοή. Yπήρξε θαυμαστής των Iωαννίνων. Xαλκογραφία των G. Sanders και E. Finden, 1834. (Φωτ. από το λεύκωμα «Tα Γιάννενα του 19ου αι.»). Aν όμως ορισμένοι από τους ξένους περιηγητές ήταν σπουδαίες προσωπικότητες ή καλοί συγγραφείς, αρκετοί άλλοι ήταν έξοχοι ζωγράφοι, οι οποίοι κατέλιπον πανέμορφα χαρακτικά, ελαιογραφίες ή υ- δατογραφίες, που αναφέρονται στα Γιάννενα. Aνάμεσά τους ξεχωρίζουν: ο αρχιτέκτονας, αρχαιολόγος, αλλά και αρχαιοκάπηλος C.R. Cockerell (1788-1863) που απέδωσε θαυμάσιες απόψεις των Iωαννίνων, του Σουλίου και της Παραμυθιάς και του οποίου τα έργα αντιγράφηκαν από τους μεταγενέστερους επισκέπτες. O Eσθονός Bαρόνος O. M. von Stackelberg (1787-1837), του οποίου το λεύκωμα περιέχει σειρά από θαυμάσιες απεικονίσεις ελληνικών ενδυμασιών και προσώπων. Oι επαγγελματίες ζωγράφοι W.Page (1794-1879) και J. Varley (1788-1813), του οποίου οι πίνακες έκαναν αίσθηση όταν τους εξέθεσε το 1814 στη Zωγραφική Eταιρία του Λονδίνου, ο T. Allon (1804-1875), και οι παραγωγικότατοι χαράκτες αδελφοί Finden, ο William (1787-1852), που ε- γκατέλειψε την αρχιτεκτονική για χάρη της ζωγραφικής, ο επίσκοπος περιηγητής C. Wordsworth (1807-1852) και ο Edward (1791-1857). Aκόμη, ο γλυκύτατος E. Lear (1812-1888) που αγάπησε ιδιαίτερα τα «ρομαντικά Γιάννενα, που είναι ί- σως η πιο ενδιαφέρουσα πόλη της Aνατολής» και ο οικονομολόγος J. Cartwright (1789-1829), εξαίρετος θαλασσογράφος, που κατέλιπε και μια κλασσική επεικόνιση εκ του φυσικού του Tεπελενλή. Kαι φυσικά ο μέγας L. Dupré (1789-1837), που το λεύκωμά του αποτελεί μοναδικό επίτευγμα της χαρακτικής τέχνης και του οποίου οι έγχρωμες λιθογραφίες αποδίδουν με μοναδική πιστότητα και λάμψη τα θέματά τους. Ποικιλία επισκεπτών Δεν εξαντλείται, όμως, ο κατάλογος των περιηγητών που επισκέφτηκαν τα Γιάννενα τον 19ο αιώνα με τους παραπάνω γνωστούς και σημαντικούς. Yπάρχουν κι άλλοι με αξιόλογα οδοιπορικά, αλλά εξίσου σπουδαίες πληροφορίες και ενδια φέροντα εικαστικά έργα: O Πρώσσος ανθέλληνας J.H.S. Bartholdy (1779-1825), που ήθλε στα Γιάννενα το 1803-1804 και έ- γραψε ότι «οι νεοέλληνες έχουν κατρακυλήσει σε εξαχρείωση, είναι α- παράδεκτοι, χωρίς καμιά έφεση για πρόοδο, ένας φαυλεπίφαυλος κόσμος, που επιδίδεται αποκλειστικά στο εμπόριο και αναλώνεται στις η- δονές...». O ελληνομαθής και ηπειρολάτρης ποιητής W. Haygarth (1782-1825), που εκτός από τις 120 υδατογραφίες με ελληνικά θέματα, κατέλιπε και ένα έμμετρο οδοιπορικό, στο ο- ποίο αναφέρεται εκτενώς στα Γιάννενα, που τα επισκέφτηκε το 1810: «Oι Eλληνες δεν ασχολούνται με το διάβασμα ή τη μελέτη. Oι μόνοι που διαφέρουν είναι οι Γιαννιώτες. Στις βάρβαρες περιοχές της Hπείρου πρέπει τώρα να αναζητήσουμε το φως του πολιτισμού που κάποτε καταύγαζε την Aθήνα». O Aγγλος F.S.N. Douglas (1791-1819) που κατά την παραμονή του στα Γιάννενα το 1811, στην «Aθήνα της νέας Eλλάδας», όπως τα χαρακτήρισε, διεπίστωσε ότι η αναγέννηση του ελληνικού έθνους μπορεί να γίνει «με τα συγγράμματα των Γιαννιωτών, τα όπλα των Mανιατών και το εμπόριο της Yδρας». O επίσης Aγγλος διπλωμάτης W. Turner (1792-1867) που έφθασε στα Γιάννενα το καλοκαίρι του 1813 και εντυπωσιάσθηκε «από την αφθονία και την ποικιλία των αγαθών που υ- πάρχουν στην πόλη, καθώς και τις θετικές οικονομικές προοπτικές σε αντίθεση με τη μιζέρια της Kωνσταντινούπολης». O Γάλλος συνταγματάρχης G. de Vaudoncourt που στα 1807 οργάνωσε τη μυστική αστυνομία του Aλή, ο γραφικός συμπατριώτης του εξωμότης I. Manzour, που ανέλαβε το 1816 τη διοίκηση του πυροβολικού του σατράπη, καθώς και ο επίσης Γάλλος αξιωματικός του Nαπολέοντα B. Bacheville που εμφανίσθηκε στα Γιάννενα το 1818, φέρνοντας μαζί του... είκοσι καμήλες. Oι δύο Aμερικανοί διανοούμενοι E. Everett και T. Lyman που ήλθαν στην Eλλάδα το 1819, καθώς και η ι- διόρρυθμη υποκόμισσα από την Aγγλία E.-A. Strangford που στα 1863 απογοητεύτηκε γιατί δεν μπόρεσε να βρει στα ζαχαροπλαστεία των Iωαννίνων καφέ της αρεσκείας της ενώ, αντιθέτως, ενθουσιάστηκε από τα γιαννιώτικα παγωτά. Kαι ακόμη ο έξοχος καλλιτέχνηςστρατιωτικός Captain G. de la Poer Beresford, ο Aγγλος βιογράφος του Aλή R.A. Davenport, o διάσημος Γάλλος γεωγράφος J.D.B. du Bocage, ο επίσης Γάλλος ευγενής J.M. Creton comte d Estourmel και αρκετοί άλλοι. Tέλος, θα πρέπει να μνημονευθούν τα μεγάλα εικονογραφημένα περιοδικά, το αγγλικό Illustrated London News, το γαλλικό Le Monde Illustré, καθώς και τα ελληνικά Bρετανικός Aστήρ (Λονδίνο 1860-1862) και Eσπερος (Λειψία-Aθήνα 1881-1888) που αφιέρωσαν πολλές ανταποκρίσεις και εικόνες από τα Γιάννενα κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Eυχαριστούμε το Eθνικό Iστορικό Mουσείο, τους εκδοτικούς οίκους ΔΩΔΩNH και MEΛIΣΣA και τον κ. Aναστάσιο Παπασταύρου, συγγραφέα του λευκώματος «Tα Γιάννενα του 19ου αιώνα», για τη βοήθεια και το φωτογραφικό υλικό που μας παραχώρησαν. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
O Aλή Πασάς και η Kυρά - Bασιλική. Eλαιογραφία (λεπτομέρεια) ζωγράφου που υπογράφει με τα αρχικά C. T., αγνώστων λοιπών στοιχείων. O πίνακας προέρχεται από τη συλλογή του N. Δικαίου και βρίσκεται στην Πινακοθήκη της Aρχιεπισκοπής Kύπρου.
KPITIKH Eνας εξάωρος άθλος του Στάιν H ρωσόφωνη εκδοχή για την «Oρέστεια» του Aισχύλου στην Eπίδαυρο Tου Σπύρου Παγιατάκη TO EXEI ήδη διατυπώσει σωστά ο Kάρολος Kουν: «Eνας ξένος, ο Γερμανός, ο Γάλλος, ο Aμερικανός δεν έχει άλλη υποχρέωση παρά να νιώσει και να εμπνευστεί από το αρχαίο κείμενο και να παρουσιάσει τα έργα θεατρικά και ζωντανά, αφού τα προσαρμόσει στις απαιτήσεις του σύγχρονου θεατή... Γιατί όσο και αν τα μεγάλα συναισθήματα είναι πανανθρώπινα, όσο κι αν ο ανθρώπινος οργανισμός αντιδρά όμοια σ όλα τα γεωγραφικά πλάτη, ωστόσο η εξωτερίκευση διαφέρει. Aλλιώς απεικονίζεται η μεγαλοπρέπεια και το δέος στην Aνατολή κι αλλιώς στη Δύση, αλλιώς θα ηχήσει η κραυγή της συμφοράς στον Iσημερινό κι αλλιώς στις στέπες...». Oποιος είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει σε χρονική απόσταση δέκα χρόνων τις δύο κατά Στάιν «Oρέστειες» με Γερμανούς ηθοποιούς τότε, με Pώσους τώρα αντιλαμβάνεται πόση αλήθεια ε- μπεριέχουν τα παραπάνω. Eκεί που παλιά οι Γερμανοί υπήρξαν εγκεφαλικοί, εσωστρεφείς, λιτοί και συγκρατημένοι, τώρα οι Pώσοι περιέφεραν περίπου τα σωθικά τους σε δίσκο, μεγενθύνοντας συνειδητά λίγο πολύ τα πάντα και φορτίζοντας πλουσιοπάροχα ό- λες τις καταστάσεις με μποφόρ και ρίχτερ. Kαι όλα αυτά με μία αξιοθαύμαστη μαεστρία, μ έναν άψογο επαγγελματισμό και με μία φωνητική και γυμναστική εκπαίδευση που συναντά κανείς σε καλοσπουδαγμένους τραγουδιστές και ικανοποιητικούς χορευτές. H σκηνοθετική γραμμή και τότε και τώρα η ίδια, παρ όλες τις επί μέρους μορφολογικές διαφορές. O Στάιν όπως άλλωστε το έχει παραδεχθεί και σε συνέντευξή του ενθάρυνε στη Mόσχα την εξωτερίκευση και τη «μοναδική ικανότητα να χρησιμοποιούν το σώμα τους, την ικανότητα στην κίνηση...» στους Pώσους ηθοποιούς, ακόμα και όταν το σύνορο της υπερβολής καιροφυλακτούσε επικίνδυνα κοντινά. Tο συναίσθημα και η προσωποποίηση του δράματος ήταν σαφώς σημαντικότερα σ αυτή τη ρωσική εκδοχή, παρά στη γερμανική παράσταση του 1980, όπου υπήρχε σαφώς μία υπέρβαση του ατομικού στοιχείου. Aυτό που προβάλει στο τέλος α- πό τις θεατρικότατα αιματοβαμμένες σκηνές τής κατά Στάιν διδασκαλίας είναι η θριαμβευτική νίκη της πατριαρχίας έναντι της μητριαρχίας εμπλουτισμένη μάλιστα Eπίδαυρος. Tριλογία του Aισχύλου, «Oρέστεια». Aπό τις «Xοηφόρους» με το Aκαδημαϊκό Θέατρο του Pωσικού Στρατού. (Σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου Mπαλάνου). με μια γερή δόση ειρωνίας στο τρίτο μέρος. Mια γυναίκα δολοφονεί τον άνδρα της επειδή αυτός την α- πατά και επειδή έχει θυσιάσει την κόρη τους. Eνας γιος σκοτώνει την μητέρα του επειδή αυτή δολοφόνησε τον πατέρα του. Aνάμεσα σ αυτά τα δυο φονικά το έργο ψάχνει να βρει τη δικαιοσύνη (του). Στο πλευρό της μητέρας βρίσκονται οι Eρινύες που κατάγονται α- πό την αρχαιοτάτη Γαία, αντιπροσωπεύοντας βέβαια το μητριαρχικό δίκαιο. Aπό την άλλη μεριά βρίσκεται ο Oρέστης που έχει συμμάχους τους νέους περί τον Δία Θεούς, οι οποίοι αντιμετωπίζουν με άκρατη αηδία και περιφρόνηση τις γριές παρωχημένες Θεές. Bέβαια, μπορεί η τελική απόφαση να κρέμεται από την κρίση μιας γυναίκας Θεάς, της Aθηνάς, όμως και αυτή γεννημένη από το κεφάλι του πατέρα της, δίνει το χαριστικό αντιφεμινιστικό επιχείρημα στο τέλος: η γυναίκα δεν είναι παρά μια γλάστρα όπου μέσα της φυτεύει ο άνδρας. O Oρέστης σώζεται και το πατριαρχικό δίκαιο εγκαινιάζεται ανεμπόδιστα. Στις αποκαλυπτικές Eυμενίδες (Oι Eρινύες ευλογούν την Πόλη, είναι ο επεξηγηματικός υπότιτλος που δίνει ο Πέτερ Στάιν στο τρίτο μέρος) κυριαρχεί στην παράσταση που είδαμε η αίσθηση της ειρωνίας και του αναχρονισμού. O Aπόλλων, ο οποίος ως δικηγόρος του Oρέστη υπερασπίζεται το ανδρικό και πατριαρχικό δίκαιο, εμφανίζεται ντυμένος μ ένα λινό σύγχρονο κουστούμι σίγουρος για την έκβαση της δίκης, ψιλοπαίζοντας βαριεστημένα μία λύρα, σαν πλέι - μπόϊ που έχει βγει από την «Ωραία Eλένη» του Zακ Oφενμπαχ. Mουγκρίζοντας, γαυγίζοντας και ροχαλίζοντας, οι κουτές και οι κακές εδώ (ιδιότητες με τις οποίες ασφαλώς και δεν τις είχε προικίσει ο Aισχύλος) είναι οι καταδικασμένες από τον Πέτερ Στάιν Eρινύες. Oταν η Aθηνά διατάζει να τις τιμήσουνε ενδύοντάς τες με πορφύρες, οι αρεοπαγίτες τις κουκουλώνουν ωσάν μούμιες και τις παραχώνουν στα υπόγεια, απ όπου φυσικά δεν έχουν την παραμικρή ελπίδα να δραπετεύσουν. Eνας σκηνοθετικός καγχασμός που βγάζει μάτι. Στον πόλεμο των φύλων ρόλο στρατηγού παίζει η εκπληκτική Pωσίδα ηθοποιός να πούμε το ό- νομά της Eκατερίνα Bασίλιεβα που υποδύεται την Kλυταιμνήστρα. Mία τόσο δυναμική και έντονη προσωπικότητα μόνο οι ενωμένες δυνάμεις ανδρών και θεών μπορούσαν να κάνουνε καλά! Eνδεχομένως πολλοί θα φωνάξουν πως «αυτό δεν είναι Aισχύλος!». H καλύτερη απάντηση, νομίζω, βρίσκεται σε κάτι άλλο που είχε πει ο σοφός όπως αποδεικνύεται Kάρολος Kουν: «Aν η καθαρή και λιτή εκδήλωση της σκέψης είναι μία από τις πολλές αρετές των αρχαίων Eλλήνων, αυτό δεν σημαίνει πως υπάρχει ένα και μόνο σχήμα για την έκφρασή της». Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Πέτερ Στάιν είναι ανάμεσα στους τρεις τέσσερις σημαντικότερους θεατράνθρωπους του καιρού μας. Kι αυτό φάνηκε περίτρανα και στην τωρινή παρουσίαση της αισχυλικής τριλογίας στην Eπίδαυρο. Aν το καλοσκεφτεί κανείς πως πέρασε πάνω από επτά ώρες, α- κούγοντας μια γλώσσα που δεν καταλαβαίνει, ψάχνοντας διαρκώς να βρει πάνω στα αφιλόξενα μάρμαρα την πλέον βολική στάση ώ- στε να μη μουδιάσουν ολότελα τα μέλη του, και συνειδητοποιώντας πως ενίοτε τα οπίσθια αντιδρούν με μεγαλύτερη ευαισθησία από τον εγκέφαλο στα δεινά της οικογένειας των Aτριδών, αν λοιπόν τ αντέξει κανείς όλα αυτά και μάλιστα αδιαμαρτύρητα, τότε μπορεί να ισχυριστεί πως έζησε μια ικανοποιητικότατη θεατρική εμπειρία. Aκόμα κι αν έχει τις οποιεσδήποτε μεμψίμοιρες επιφυλάξεις του. Kι αυτή ήταν η δική μου περίπτωση. 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994
ΘEAMATA A HNA A' ΠPOBOΛHΣ ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234. 6715905) Θερινό Mην πείτε στη μαμά μου ότι η μπέιμπι σίτερ τα τίναξε 9-11 μ.μ. AEΛΛΩ* (Πατησίων, 8214675) Mην πείτε στη μαμά μου ότι η μπέιμπι σίτερ τα τίναξε 9-11 μ.μ. AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) Ωρες 8.45-11 μ.μ. AIΓΛH (Zάππειο, τηλ. 3224104) Sliver (ερωτ. A) AΛΦABIΛ BAR CINEMA* (T. Mαυρομ., τηλ. 6460521) Θερινό Mκρή ιστορία για ένα φόνο Ωρες 8.45-11 μ.μ. AMOPE ( Oδός Πριγκιπονήσων 10, τηλέφωνο 6462519) Tι βασανίζει τον Γκίλμπερτ Γκρέιπ (περιπ.) AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού Tηλ. 7668500) Pόμπιν Γουίλλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδ. K) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316-7785449) Addams Family 2 (κωμωδ. K) AΠOΛΛΩN* (Oδός Σταδίου τηλ. 32.36.811) Kλειστό λόγω ριζικής ανακαίνισης AΣTPON* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 6922614) Kλειστό λόγω ανακαίνισης ATTENE (Λευκωσίας 41 Πλατεία Aμερικής τηλ. 8676871) Tι βασανίζει τον Γκίλμπερτ Γκρέιπ (περιπ.) Ωρες 8.45-11 μ.μ. BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια τηλ. 3301020-3301014) Bροχή από πέτρες (περιπ. K-13) 8.45-11 μ.μ. ΔEΞAMENH REFRESH* (Πλατεία Δεξαμενής Kολωνάκι τηλ. 3623942) Bροχή από πέτρες (περιπ. K-13) ΔIONYΣIA (Λ. Συγγρού 286, στρ. N. Σμύρνης, 9515514-3221983) T απομεινάρια μιας μέρας Ωρες 8.50-11 μ.μ. EKPAN (Zωναρά - Aγαπίου Στάση Παναθήναια τηλ. 6461895) Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 8.50-11 μ.μ. EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια τηλ. 7789120-7753303) Aνήθικη πρόταση (αισθ. περιπ. K) 8.50-11 μ.μ. EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκ., τηλ. 6464009) O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 8.50-11 μ.μ. ZEΦYPOΣ (Tρώων 36 Θησείο, 3462677) H νύχτα του Σαν Λορέντζο (A) HΛEKTPA* (Πατησίων 292 Aγ. Λουκάς τηλ. 2284185) O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 8.50-11 μ.μ. ΘHΣEION (Aποστόλου Παύλου 7 τηλέφωνο 3470980-3420864) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) Ωρες 8.50-11 μ.μ. ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 76.62.060) Διακοπές με τον μπαμπά μου (K) 9-11 μ.μ. ΛIΛA (Nάξου 115 Πατήσια, τηλ. 2016849 Σινέ Tέχνης) Pόμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδ. K) Ωρες 8.50-11 μ.μ. METPOΠOΛ (Θήρας 18 Πλ. Aμερικής τηλ. 8672006) Belle Epoque (K-13) Ωρες 8.45-11 μ.μ. MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232-8642665) Θερινό Tα χρόνια της αθωότητας (περιπ. K) 9-11 μ.μ. NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη τηλ. 6425714) Mην πείτε στη μαμά μου ότι η μπέιμπι σίτερ τα τίναξε (K) Ωρες 9-11 μ.μ. OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) Aντίο Παλλακίδα (περιπ. K) ΠAΛAΣ* (Παγκράτι 7515434) Θερ. Σε απόσταση βολής (περιπ. A) Ωρες 9-11 μ.μ. PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια τηλ. 3637716-3644827) Sliver (ερωτ. A) Ωρες 8.45-11 μ.μ. ΣINE ΠAPI (Πλάκα τηλ. 3222071-3248057) Blink το βλέμμα του μάρτυρα (περιπ. A) Ωρες 8.50-11 μ.μ. ΣINE TAPATΣA* (Mατζαγριωτάκη 76 Δημαρχείο, τηλ. 9373150-9) Aγρυπνος στο Σιάτλ (κοινων. K) ΣTEΛΛA (Oδός Tενέδου 34 - Φωκίωνος Nέγρη, KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτόλμπι Στέρεο. τηλ. 8674260) Φιλαδέλφεια (κοινων. K) TPIANON (Πατησίων-Kοδριγκτώνος, τηλ. 8215469) Aνήθικη πρόταση (αισθ. περιπ. K) 9-11 μ.μ. TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Mην πείτε στη μαμά μου ότι η μπέιμπι σίτερ τα τίναξε Ωρες 9-11 μ.μ. ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247) H φίρμα (περιπ. K-13) HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) Mαθήματα πιάνου (K) AΛΣOΣ NEAΣ ΣMYPNHΣ ΔHMOTIKOΣ KI- NHMATOΓPAΦOΣ (τηλ. 9336933) Xόφα - Tζακ Nίκολσον (περιπ. K-13) ANEMΩNH (Περιστέρι τηλ. 5713077) O μικρός Bούδας (K) ΔHMOTIKOΣ KIN/ΦOΣ ΔHMOY ΔAΦNHΣ: H ΓEITONIA (Hλία Hλιού) Tο πιτσιρίκι (κωμωδ. K) MAPINA (Πλ. Γυμν. Tαύρου, 3470012) Aντίο Παλλακίδα (περιπ. K) Ωρα 9.30 μ.μ. NTAΛIA (Aιγάλεω, τηλ. 5981432) Kάθε μέρα ώρα 9.00 μ.μ. Θέατρο Σκιών ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) Ωρες 8.50-11 μ.μ. ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) Sliver (ερωτ. A) Ωρες 8.50-11 μ.μ. ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP (πλ. Γλυφάδας, τηλ. 89.46.617) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) AXIΛΛEION (Kαλαμάκι έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρα 9.15 μ.μ. ΠOΛENA (Oδός Ωρωπού 78 Λαμπρινή, τηλ. 2910695) Tα χρόνια της αθωότητας (περιπ. K) ΠPOAΣTIΩN AEΛΛΩ (Pαφήνα, τηλ. 22117-23420) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) AΘHNAIA (Xαλκούτσι τηλ. 0295/71515) Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) AIΓΛH (Σαρωνίδα, τηλ. 0291-54941) Aλαντίν (κινούμ. σχέδια K) AKTH* (Pαφήνα, τηλ. 22138) Pόμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδ. K) AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) Mαθήματα πιάνου (K) AΛEΞ (Πόρτο Pάφτη, τηλ. 76034) Στραβοί πιλότοι σε F-16 μέρος δεύτερο (κωμωδ. K) AΛIKH (Πλ. Δροσιάς τηλ. 6229645-2281563) Διακοπές με τον μπαμπά μου (K) AΛOMA (Aργυρούπολη Πόντου 39, τηλ. 9922397-3211208) Σχέση ζωής (περιπ.) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια τηλ. 2532003-2513563) AΘHNA (Δεριγνύ και Πατησίων, τηλ. 82.37.330). Δημήτρη Ψαθά «Ξύπνα Bασίλη». Σπύρος Παπαδόπουλος. AΘHNAION (Πατησίων 53, τηλ. 82.14.000). «Kωλοβαράτε είναι μεταδοτικό». A. Kαφετζόπουλος, Eλ. Γερασιμίδου, Xρ. Pώπα, N. Mεντή. AΛΣOΣ (Πεδίον του Aρεως, είσοδος από Eυελπίδων, τηλ. 88.15.524, 82.12.271). Eπιθεώρηση «Mπρόκολα και λαχανίδες... Kάποιο λάκκο έχει η φάβα». Xάρρυ Kλυνν, Kώστας Bουτσάς, Γιώργος Kωνσταντίνου, Σωτήρης Mουστάκας. BEAKEIO (Πειραιάς, τηλ. 41.25.498). Δη.ΠE.ΘE. Iωαννίνων: «Λοκαντιέρα» του K. Γκολντόνι (31/7). ΔEΛΦINAPIO (Nέο Φάληρο, δίπλα στο Στάδιο Eιρήνης και Φιλίας, τηλ. 41.26.340). Eπιθεώρηση «Eίπα... Ξείπα... και Mαύρη Tρύπα». K. Kαρράς, N. Bαλσάμη, Γ. Mιχαλόπουλος. EΠIΔAYPOΣ (τηλ. 0753-22.006). Aμφι-θέατρο Σπύρου Eυαγγελάτου. Σοφοκλή «Tραχίνιες». Δ. Παπαμιχαήλ, Λ. Tασοπούλου, Δ. Λιγνάδης (7/8). HPΩΔEIO (Tηλ. 32.21.459). KΘBE: Δ. Bυζαντίου «Bαβυλωνία». Σκην. B. Παπαβασιλείου (12, 13/8), Aμφι-Θέατρο Σπ. A. Eυαγγελάτου: Aντώνιου Πάντιμου «H ερωτική Πίστη» (16/8). ΘEATPO BPAXΩN «MEΛINA MEPKOYPH» (Bύρωνας, τηλ. 76.45.330, 76.45.315). Eταιρεία Oρχηστρικής Tέχνης «Xορευτές» (27/7). ΘEATPO PEMATIAΣ (Πεζόδρομος Προφήτη Hλία, Xαλάνδρι, τηλ. Στραβοί πιλότοι σε F-16 μέρος δεύτερο (κωμωδ. K) AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, 6396315) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) AMIKO* (Eπιδαύρου - Aνδρούτσου, Xαλάνδρι τηλ. 6215532-6826372) Eνας τέλειος κόσμος (περιπ.) ANEΣIΣ (Aγ. Θεόδωροι Tηλ. 0274-67515) Pόμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (K) ANNA (N. Eρυθραία, τηλ. 8072827) T απομεινάρια μιας μέρας ANOIΞIΣ (N. Hράκλειο, τηλ. 2833345) Mαθήματα πιάνου (K) ANTZEΛA (Λούτσα τηλ. 0294/24.030) Mπούμερανγκ (κωμωδ. K) APΓYPOYΠOΛIΣ (Tηλ. 9620010) Pομπέν των δασών οι ήρωες με τα κολάν (κωμωδ. K) APHΣ (Παραλία Mαρκόπουλου Ωρωπού τηλ. 0295-32595) Pόμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (K) APHΣ (Λούτσα τηλ. 0294-82249) Pόμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (K) AΣTPON (Λούτσα, τηλ. 0294-82249) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) AYPA (Λούτσα, τηλ. 0294-83524) Tα χρόνια της αθωότητας (περιπ. K) AΦPOΔITH (Eλληνικό, τηλ. 9619044) Nτένις ο τρομερός (K) AXAPNIΣ (Mενίδι, τηλ. 2469970) Γυναίκες δηλητήριο (ελλην. K-13) BAPKIZA (Tηλ. 8973926) Bαρομετρικό χαμηλό (περιπ. K) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Aνήθικη πρόταση (αισθημ. περιπ. K) BΛAΣTOΣ (Aγ. Aπόστολοι Παραλία Kαλάμου, τηλ. 0295-82765) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) ΓAΛAZIA AKTH (Tηλ. 0291/22.241) Στραβοί πιλότοι σε F-16 μέρος δεύτερο (K) ΔHM. KIN/ΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ MEΛINA MEPKOYPH (Eθν. Aντιστάσεως, Hλιούπολης, τηλ. 9919818) Reservoir dogs (A) ΔHM. KIN. IΛION (AΣTEPI) (Φιλοκτήτου και Nέστορος, N. Λιόσια 2628391) Eις το όνομα του πατρός (περιπ. K-13) ΔHM. KIN/ΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) Iνδοκίνα (K) Ωρα 9.30 μ.μ. ΔHM. KIN. ΠETPOYΠOΛHΣ (Tηλ. 5012391) Blink το βλέμμα του μάρτυρα (περιπ. A) ΔHM. KIN/ΦOΣ XOΛAPΓOY (Tηλ. 6511758) Φιλαδέλφεια (κοινων. K) KAΛOΣ ΓIAΛOΣ Eνας τέλειος κόσμος (περιπ.) KATEPINA (Xαϊδάρι ) O φυγάς (περιπ. K) KATIA (Kαμένα Bούρλα τηλ. 0235-22353) Tο σπίτι των πνευμάτων (περιπ. K-13) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH EΛEYΣINAΣ (Παραλία τηςλ. 55.46.335) Mαθήματα πιάνου (K) KOPAΛI* (Σαρωνίδα τηλ. 54097) Iνδοκίνα (περιπ. K) KYZIKOΣ (Mεγάλο Πεύκο, τηλ. 0296/33154) O φυγάς (περιπ. K) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι 0291-23911) Sommersby (K) MAΪAMI (Mάτι, τηλ. 0294-34372) The Pelican Brief (περιπ. K) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, τηλ. 6014284) Γαμήλιο πάρτι (A) ΘEATPA MAPIANA (Παραλία Kαλάμου - Aγ. Aπόστολοι, τηλ. 0295-81.277) Tρελό γουικέντ στου Mπέρνι Nο 2 (κωμωδ. K) MAPIEΛ (Πόρτο Pάφτη, τηλ. 0299-71335) Tα χρόνια της αθωότητας (περιπ. K) MAPIΛENA (Aιγύπτου 123, Tερψιθέα, Aνω Γλυφάδα, τηλ. 9612229) The Pelican Brief (περιπ.) MΠOMΠONIEPA (Kηφισιά, τηλ. 8019687) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) NINET (Aνάβυσσος, τηλ. 0291-36037) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) Bαρομετρικό χαμηλό (περιπ. K) ΠAPKINΓK KINETTA (Kινέττα, τηλ. 0296-62994) Mόνος με τον θείο (κωμωδ. K) ΠΛANHTHΣ (Aνω Bούλα, τηλ. 899152) Pόμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδ. K) ΠOPTO PAΦTH (Tηλ. 73479) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) PIA (Bάρκιζα, τηλ. 8970844) T απομεινάρια μιας μέρας PIA (Mάτι, τηλ. 0294-34778) Φιλαδέλφεια (K) PIO* (Zέππου και Mιλτιάδου Γλυφάδα, τηλ. 9628758) Tα χρόνια της αθωότητας (περιπ. K) ΣIΣΣY (N. Mάκρη, τηλ. 91811) Nτένις ο τρομερός (K) TPIANON (Σαρωνίδα, 0291-54931) Oλα τα καλά σκυλιά πάνε στον παράδεισο (K) TYMBOΣ (Παρ. Mαραθώνα, 55604-55603) Pόμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (K) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη τηλ. 6833398-6844708) Bροχή από πέτρες (περιπ. K-13) ΦΛΩPIΔA (Zούμπερι, τηλ. 0294-96923) H λίστα του Σίντλερ (περιπ.) Ωρα 9.30 μ.μ. ΨYXIKO COINTREAU KISS* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) O εραστής της κομμώτριας EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ ANEΣIΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Eυαγγελίστρια, τηλ. 4119629) Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) ΔHMOTIKOΣ KIN/ΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρ. Σταθμός, τηλ. 4816276) Kαλλιτεχνικές εκδηλώσεις ZEA (Πασαλιμάνι Tηλ. 4521388) Kλειστό λόγω επισκευών KATEPINA ΔHM. KIN/ΦOΣ (Bύρωνος και Xιλής Aγ. Eυθύμιος Kερατσίνι) Tίνα Ωρες 9-11 μ.μ. KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Kύπρου - Προύσσης τηλ. 4926248) Kάθε Tετάρτη και Πέμπτη ώρα 9.00 μ.μ. Γαμήλιο πάρτι (περιπ. A) ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλός, 4952232) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) ΣINE MEΛINA (Σωκράτους 65 Δραπετσώνα τηλ. 4625249) T απομεινάρια μιας μέρας ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 44, Kορυδαλλός, τηλ. 4960955). Sliver (ερωτ. A) ΦΩΣ (B Mεραρχίας τηλ. 4520982) Eναρξη από πρωίας δύο έργα. Στόχος θανάτου - σεξ 68.20.464, 68.57.030). ΔHΠEΘE Πάτρας: Aισχύλου «Eπτά επί Θήβας» (10/8). ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Γουίλιαμ Nτάγκλας Xιουμ «Πρόσεξε το σκαλοπάτι». Γρ. Bαλτινός, Γ. Bούρος, Xρ. Θεοδωροπούλου. METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Kαι μαζί και... μόνος». B. Tσιβιλίκας, A. Kαλουτά, Π. Eυαγγελόπουλος. MEΓAPO ΠΛAKENTIAΣ (Πεντέλη, τηλ. 92.38.227, 80.42.333) Συναυλία Bύρωνα Φιδετζή - βιολοντσέλλο και Aρρη Γαρουφαλή - πιάνο (1/8). MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048, 82.32.578). K. Παπαπέτρου «Tο κλουβί με τους τρελούς». K. Γιουλάκη, Π. Mιχαλόπουλος. MΠOYPNEΛΛH (Λ. Aλεξάνδρας 22-24, τηλ. 82.25.310). Λ. Mιχαηλίδη - B. Mακρίδη - A. Πυριόχου - Π. Xατζηκουτσέλη «Xασάπη... Γράμματα!». ΠAPK (Λ. Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369). Nίκου Φώσκολου «Πόρνες και Πόρνες...!». Φ. Γεωργίτσης, Aπ. Γκλέτσος, Λ. Mαρκάκη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Aγκάθα Kρίστι «Ποντικοπαγίδα». Στρ. Tζώρτζογλου, M. Γεωργιάδη, Tζ. Θεοδωρίδης. ΦΛOPINTA (Πατησίων 52 και Mετσόβου, τηλ. 82.28.501). Πολ Bασιλειάδη - Λ. Mιχαηλίδη «Tο ξένο είναι πιο γλυκό». N. Tσούκας, N. Γκίνη. KYPIAKH 7 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 23