ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΦΩΝΟΤΑΚΤΙΚΕΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ ΣΥΛΛΑΒΙΚΑ ΟΡΙOΘΕΤΗΜΕΝΕΣ; Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΙΑΛΕΚΤΟΥ

Φωνοτακτικές ιατάξεις στην Κυπριακή ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΦΩΝΟΤΑΚΤΙΚΕΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ ΣΥΛΛΑΒΙΚΑ ΟΡΙOΘΕΤΗΜΕΝΕΣ; Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΙΑΛΕΚΤΟΥ Ευάνθη Παπανικόλα Department of Phonetics and Linguistics, University College London ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συγκεκριµένη εργασία στοχεύει να παρουσιάσει δύο βασικές προσεγγίσεις στις συµφωνικές φωνοτακτικές διατάξεις (consonantal phonotactics) τη συλλαβική προσέγγιση (syllable-based approach) και την προσέγγιση των ακουστικών ενδείξεων (cue-based approach). Επιπλέον, επιχειρείται εφαρµογή της δεύτερης προσέγγισης σε δεδοµένα της κυπριακής διαλέκτου. Στο τελευταίο µέρος της συζήτησης αυτής αµφισβητείται η παραδοσιακή αντίληψη της σύµπτωσης των συλλαβικών και λεκτικών ορίων ώστε να δοθεί µια ερµηνεία των φωνοτακτικών διατάξεων στα κυπριακά, µε βάση την αναθεωρηµένη πια συλλαβική προσέγγιση. Γενική εισαγωγή Ο όρος φωνοτακτικά συµπλέγµατα (cluster phonotactics) αναφέρεται στους περιορισµούς που υπάρχουν στη δυνατότητα ενός συµφώνου ν ακολουθεί κάποιο άλλο. Έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες ερµηνείας των συνθηκών καθορισµού των συγκεκριµένων περιορισµών. Μια από τις προτάσεις εισηγείται πως τα φωνοτακτικά συµπλέγµατα καθορίζονται συλλαβικά (Beckman 1998, Lombardi 1999). Αυτό σηµαίνει πως η δυνατότητα διαφορετικών φωνητικών στοιχείων (segments) να παρίστανται σε συγκεκριµένες ακολουθίες εξαρτάται από τη θέση που αυτά τα στοιχεία (segments) κατέχουν στα πλαίσια της συλλαβής. Ο,τιδήποτε εκτός αυτού του πλαισίου δεν επηρεάζει τα φωνοτακτικά συµπλέγµατα. Στην πρόσφατη φωνολογική θεωρία, µια καινούργια προσέγγιση έκανε την εµφάνισή της, εµπνευσµένη από τους Steriade (1997) και Blevins (2003). Σύµφωνα µε την Steriade (1997), οι περιορισµοί µπορούν να ερµηνευθούν µε βάση διαφορές στην ευκολία µε την οποία ακουστικές ενδείξεις (acoustic cues) εντοπίζονται σε διαφορετικές φωνολογικές θέσεις. Έτσι για παράδειγµα, η παρουσία ενός ηχηρού στοιχείου (sonorant) βελτιώνει την ποιότητα των ακουστικών ενδείξεων κι εποµένως δηµιουργεί καλύτερο περιβάλλον για την πραγµάτωση συγκεκριµένων φωνολογικών διακρίσεων (distinctions). Η προσέγγιση αυτή είναι γνωστή µε την ονοµασία προσέγγιση βασισµένη στις ακουστικές ενδείξεις. Στη συνέχεια ακολουθεί µια πιο εκτεταµένη αναφορά στη συλλαβική προσέγγιση. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 613

Ε. Παπανικόλα 1. Η συλλαβική προσέγγιση στις συµφωνικές φωνοτακτικές διατάξεις 1.1. Εισαγωγή στη συλλαβική προσέγγιση Σύµφωνα µε τη συλλαβική προσέγγιση, που αναπτύχθηκε από τους Beckman (1998) και Lombardi (1999,), µια καθολική διαφορά χαρακτηρίζει τις αρχικές συλλαβικές θέσεις (ONSETS) και τις τερµατικές συλλαβικές θέσεις (CODAS) όταν έχουµε να κάνουµε µε την πραγµάτωση συµφωνικών αντιθέσεων (consonantal contrasts). Αντιθέσεις οι οποίες πραγµατώνονται στις αρχικές συλλαβικές θέσεις ουδετεροποιούνται στις τερµατικές συλλαβικές θέσεις. Συγκεκριµένα, σε πολλές γλώσσες, οι λαρυγγικές διακρίσεις (laryngeal distinctions) δε λαµβάνουν χώρα σε τερµατικές συλλαβικές θέσεις, και αυτό είναι ευρέως γνωστό ως Λαρυγγική Ουδετέρωση»(Laryngeal Neutralization) (Lombardi, 1995). 1.2. Λαρυγγική διακρίση και ορθός συλλαβικός σχηµατισµός (syllable wellformedness) Σύµφωνα τη Lombardi (1995), η λαρυγγική ουδετέρωση είναι το αποτέλεσµα της αποσύνδεσης του λαρυγγικού κόµβου, o οποίος περιλαµβάνει όλα τα λαρυγγικά χαρακτηριστικά (Clements, 1985). Το προϊόν της ουδετέρωσης είναι πάντοτε είτε επίπεδα άηχα προφορικά (plain voiceless obstruents) ή επίπεδα ηχηρά (έρρινα/ πλευρικά) (plain voiced sonorants) διαγλωσσικά. Η αποσύνδεση του λαρυγγικού κόµβου συµβαίνει όταν δεν υπάρχει κάποιο [+sonorant] να ακολουθεί το σύµφωνο, και το οποίο να είναι ταυτοσυλλαβικό. Από την άλλη πλευρά, οι λαρυγγικές διακρίσεις πραγµατώνονται όταν ένας [+sonorant] ήχος ακολουθεί το σύµφωνο. Είναι επίσης σηµαντικό πως το ηχηρό στοιχείο (sonorant), που ακολουθεί θα πρέπει να είναι και αυτό ταυτοσυλλαβικό µε το σύµφωνο: (1) σ [Ρίζα] [+ ηχηρό] ([+sonorant]). Λαρυγγικός κόµβος (Laryngeal node) Βασισµένη στα πιο πάνω η Lombardi (1995) επιχειρεί να θέσει σε εφαρµογή τη συλλαβική προσέγγιση στις φωνοτακτικές διατάξεις διαφόρων γλωσσών. 2. Η προσέγγιση βάσει ακουστικών ενδείξεων Η προσέγγιση βάσει ακουστικών ενδείξεων (Steriade 1997, 1999,και Blevins 2003) βασίζει τους περιορισµούς για τη νοµιµοποίηση συγκεκριµένων χαρακτηριστικών σε διαφορές οι 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 614

Φωνοτακτικές ιατάξεις στην Κυπριακή οποίες ενδέχεται να βρεθούν σε διαφορετικά φωνητικά περιβάλλοντα αναφορικά µε τις αντιληπτικές ενδείξεις. Εποµένως, η συγκεκριµένη προσέγγιση ερµηνεύει τη διαφορετική κατανοµή φωνητικών ιδιοτήτων (π.χ. ηχηρότητα) µε όρους αρθρωτικών και αντιληπτικών χαρακτηριστικών των διαφορετικών φωνητικών περιβάλλοντων. Η Steriade αξιοποιεί δυο µοτίβα τη δάσυνση και την ουδετέρωση στον τόπο άρθρωσης- για να αποδείξει πως συγκεκριµένες θέσεις κάποιων χαρακτηριστικών αντιθέσεων είναι πιο διακριτές απ ότι είναι σε κάποιες άλλες θέσεις, όπου παρουσιάζουν µειωµένη διακριτικότητα. Όταν αναφέρεται στη νοµιµοποίηση βάσει ακουστικών ενδείξεων, εννοεί ότι οι αντιθέσεις νοµιµοποιούνται σε περιβάλλοντα όπου τα αντιθετικά χαρακτηριστικά επιτρέπεται να παρουσιάζονται (Ito 1986, Goldsmith 1990). Αυτά τα ιδιαίτερα περιβάλλοντα επιβάλλεται να είναι όσο πιο διακριτά γίνεται, γιατί έτσι θα είναι και πιο περιεκτικά σε πληροφορία. Κατά συνέπεια, θα είναι σε θέση να νοµιµοποιούν συγκεκριµένες αντιθέσεις (Steriade, 1997). Οι λαρυγγικές αντιθέσεις και οι αντιθέσεις του τόπου άρθρωσης υποστηρίζουν τη νοµιµοποίηση βάσει ακουστικών ενδείξεων, αφού σε θέσεις µειωµένης διακριτότητας/αντιληπτικότητας παρατηρείται ουδετέρωση. Μια σηµαντική παρατήρηση σε όλα αυτά είναι πως και τα δυο είδη αντιθέσεων πραγµατώνονται κατά προτίµηση στην παρουσία ενός φωνήεντος (Φ) ή ηχηρού στοιχείου (R). Εν κατακλείδι, η Steriade (1997, 1999,) θεωρεί ότι συγκεκριµένες φωνολογικές διακρίσεις πραγµατώνονται στην παρουσία διακριτών ακουστικών ενδείξεων αλλιώς η ουδετέρωση λαµβάνει χώρα.. Για παράδειγµα, όσο πιο ηχηρό είναι το στοιχείο που προηγείται ή ακολουθεί, τόσο µεγαλύτερη είναι η πιθανότητα για το προφορικό, που προηγείται ή ακολουθεί αντίστοιχα να δασυνθεί. Θεωρεί πως η συλλαβική δοµή δεν επηρεάζει την πραγµάτωση συγκεκριµένων φωνολογικών διαδικασιών.εποµένως, δε διαδραµατίζει ουσιαστικό ρόλο αν το προφορικό κατέχει τερµατική ή αρχική συλλαβική θέση. Αυτό, το οποίο µετράει είναι η διακριτότητα των φωνολογικών περιβαλλοντικών του ενδείξεων, η οποία εξαρτάται από το περιβάλλον που προηγείται ή ακολουθεί. 3. Η προσέγγιση βάσει ακουστικών ενδείξεων και η ελληνοκυπριακή διάλεκτος Στα κυπριακά παρατηρούµε αποσυλλαβισµό του /i/ αν ακολουθεί ένα προφορικό. Αυτό συµβαίνει συχνότερα, αν προηγείται ένα έρρινο ή πλάγιο. Στα δεδοµένα στο (3) παρουσιάζονται τα αλλόµορφα /i/ και /y/ σε ονοµαστική και γενική πτώση (όλα τα δεδοµένα από Newton 1972, Kaisse 1992 και από παρατήρηση του δικού µου προσωπικού λόγου): (3) Ονοµαστική/Γενική mantili-n/mantily-u µαντήλι τηγάνι stamni-n/stamny-u στάµνα tiani-n/tiany-u Από την άλλη, αν το σύµφωνο, που προηγείται δεν είναι έρρινο ή πλάγιο, τότε το ηµίφωνο 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 615

Ε. Παπανικόλα ουρανώνεται πλήρως. Ως αποτέλεσµα, το ηµίφωνο τρέπεται σε κλειστό. Στην περίπτωση που το σύµφωνο το οποίο προηγείται είναι το /r/, όπως στο (4), τότε τρέπεται σε υπερωϊκό, ενώ αν το σύµφωνο που προηγείται είναι προφορικό, τότε παίρνουµε ένα ουρανικό στοιχείο, όπως στο (5): (4) α. teri-azo > terk-azo ταιριάζω (5) α. vaθis (αρσ.) > vaθca (θηλ.) βαθύς vari-ume > vark-ume βαριέµαι β. po(δ)in (εν.) > poθca (πλ.) πόδια γ. tra(γ)uδin (εν.) > trauθca (πλ.) τραγούδι δ. e-pia-s-en > efcasen πήρε Επιπλέον, στο (5β) µπορούµε να παρατηρήσουµε την πραγµάτωση µιας ακόµη φωνολογικής διαδικασίας, της παράτασης, η οποία συµβαίνει στο κλειστό, που προηγείται της πλευράς όπου λαµβάνει χώρα η πλήρης ουράνωση(papanicola 2005). Η παράταση παρουσιάζεται και στα ακόλουθα δεδοµένα στο (6): (6) plati-s > plaθca πλατύς/-ιά ammati-a > ammaθca µάτια na pio > na fco να πιω noti-a > noθca νότια kapio-s > kafcos κάποιος aγapi-ete > aγafcete αγαπιέται ptino > ftio φτύνω ktizo > xtizo κτίζω δikti-ο > δixti-ο δίχτυο Σύµφωνα µε την προσέγγιση βάσει ακουστικών ενδείξεων, η πλήρης ουράνωση πραγµατώνεται όταν το προφορικό ακολουθείται από ένα φωνήεν. Έτσι για παράδειγµα στο (7α) και (7β) λαµβάνει χώρα πλήρης ουράνωση. (7) α. vios >vjos >fcos ζωή β. pia > pja>pca ποια (ονοµ. θηλ. εν.) Αυτό επιβεβαιώνεται και από περιπτώσεις όπου δεν ακολουθεί φωνήεν, αν και το /i/ παρίσταται. Κατά συνέπεια, η πλήρης ουράνωση δε λαµβάνει χώρα, αφού οι ακουστικές ενδείξεις δεν είναι αρκετά διακριτές ώστε να δηµιουργήσουν το κατάλληλο περιβάλλον πραγµάτωσης της. Aυτό επιβεβαιώνεται και από τα ακόλουθα δεδοµένα στο (8): (8) α. minima >*mjnjma >*mknkma µήνυµα β. dinume>*djnume>*dknume ντύνοµαι γ. avlin >*avljn >*avlkn αυλή Όσον αφορά την παράταση, το κατά πόσον η συγκεκριµένη διαδικασία θα λάβει χώρα ή όχι εξαρτάται από το φωνολογικό περιβάλλον που προηγείται. Συγκεκριµένα, η παρουσία ενός φωνήεντος πριν τα προφορικά επιτρέπει τη δηµιουργία των κατάλληλων και απαραίτητων περιβαλλοντικών ενδείξεων για την πραγµάτωση της παράτασης, όπως φαίνεται και στα ακόλουθα δεδοµένα στο (9α) και (9β): (9) α. xaraktiras>xaraxtiras χαρακτήρας β. akti>axti ακτή 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 616

Φωνοτακτικές ιατάξεις στην Κυπριακή Αυτό επιβεβαιώνεται και από περιπτώσεις όπου το φωνήεν που προηγείται απουσιάζει. Σ αυτές τις περιπτώσεις άλλες φωνολογικές διεργασίες λαµβάνουν χώρα, ώστε να δηµιουργηθεί το κατάλληλο περιβάλλον για την πραγµάτωση της παράτασης. Έτσι, ενδέχεται να έχουµε φωνηεντική επένθεση, όπως στο (10α), ή αποβολή του προηγούµενου συµφώνου, όπως στο (10β), η οποία ακολουθείται από διπλασιασµό του προφορικού, όπως στο (11), στο οποίο η παράταση λαµβάνει χώρα (Papanicola 2005): (10) α. en vjeni >en vceni>eni fceni δε βγαίνει β. en ktizo>en xtizo >eni xtizo δεν χτίζω (11) α. en vjeni>en vceni>en fceni>ef fceni δε βγαίνει β. en ktizo>en xtizo>ex xtizo δεν χτίζω Παρόλα αυτά, υπάρχουν περιπτώσεις για τις οποίες η συγκεκριµένη προσέγγιση αδυνατεί να δώσει µια ικανοποιητική ερµηνεία. Για παράδειγµα στο (12) έχουµε ικανοποιηµένους όλους τους απαραίτητους όρους για την πραγµάτωση της πλήρους ουράνωσης. Συγκεκριµένα το /i/ ακολουθείται από φωνήεν. Αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για να εξασφαλίσει το γεγονός πως η πλήρης ουράνωση θα λάβει χώρα. Αν επιχειρήσουµε κάτι τέτοιο, τότε θα πάρουµε ένα όχι ορθά σχηµατισµένο αποτέλεσµα, όπως µπορούµε να παρατηρήσουµε και από τα δεδοµένα στο (12) (Papanicola 2005): (12) krias>*krkas κρέας (ον. ουδ. εν.) Συν τοις άλλοις, η συγκεκριµένη προσέγγιση δεν είναι σε θέση να ερµηνεύσει περιπτώσεις όπως το (13) όπου του προφορικού προηγείται ένα φωνήεν, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για την πραγµάτωση της παράτασης.(papanicola 2005): (13) eci>*eχi εκεί H Kaisse (1992), η οποία επίσης απορρίπτει τη συλλαβική προσέγγιση, επιχειρεί να δώσει τη δική της ερµηνεία για τις φωνοτακτικές διατάξεις των κυπριακών. 4. Είναι τα κυπριακά συλλαβικά οριοθετηµένα (syllabic conditioning); Σύµφωνα µε την Kaisse (1992), το συµφωνικό [consonantal] χαρακτηριστικό είναι µια ανεξάρτητη κατηγορία. Αυτό σηµαίνει πως το συγκεκριµένο χαρακτηριστικό µπορεί να «οµαδοποιεί» µια οµάδα στοιχείων, που συγκροτούν µια φυσική τάξη. Μια φυσική τάξη χαρακτηρίζεται από τη δυνατότητα συµµετοχής σε διάφορες διαδικασίες. Η Kaisse (1992) αναφέρεται σε ένα αριθµό περιπτώσεων όπου το συγκεκριµένο χαρακτηριστικό εξαπλώνεται. Μια από αυτές τις περιπτώσεις είναι και η κυπριακή διάλεκτος. Η παράταση µπορεί να µας βοηθήσει να καταλάβουµε γιατί η πλήρης ουράνωση λαµβάνει χώρα στα προαναφερόµενα φωνολογικά περιβάλλοντα. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 617

Ε. Παπανικόλα Η Kaisse (1992) ισχυρίζεται πως η πλήρης ουράνωση στα κυπριακά είναι η εξάπλωση του συµφωνικού από ένα σύµφωνο σε ένα ηµίφωνο που ακολουθεί: (14) Συµφωνοποίηση:<[+ηχηρό]> Ρίζα Ρίζα <[+διαρ]> [+συµφ] [-συµφ] Υπάρχει µια εξαίρεση κι αυτή συµβαίνει όταν ένα µη διαρκές ηχηρό στοιχείο (non-continuant sonorant) προηγείται του ηµιφώνου. Σε αυτή την περίπτωση η πλήρης ουράνωση δεν πραγµατοποιείται. Η συγκεκριµένη εξαίρεση φαίνεται στο (3). Η Kaisse (1992) ισχυρίζεται πως αυτό συµβαίνει εξαιτίας ενός ανεξάρτητου περιορισµού, που απαιτεί τα συµπλέγµατα συµφωνικών στοιχείων στοιχείων στα κυπριακά να ακολουθούν το µοτίβο στο (15): (15) Το µοτίβο του συµφωνικού συµπλέγµατος στα κυπριακά Αν..[+σύµφωνο] [+σύµφωνο].. A B Tότε [+διαρκές] [-διαρκές] A B Επιπλέον, το µοτίβο ερµηνεύει το γεγονός πως τα έρρινα και πλάγια, που είναι και τα δύο [- διαρκή] αποτυγχάνουν να διαδώσουν τη συµφωνικότητά τους (consonantility). Τέλος, θεωρεί πως η µετατροπή του /i/ σε σύµφωνο στα κυπριακά δεν καθορίζεται συλλαβικά αν και αναγνωρίζει πως η πλήρης ουράνωση στοχεύει αρχικές συλλαβικές θέσεις συστηµατικά. Παρόλα αυτά, ισχυρίζεται πως το γεγονός αυτό από µόνο του δεν είναι επαρκής όρος για την πραγµάτωση της συγκεκριµένης διαδικασίας εξαιτίας του γεγονότος πως όταν δεν προηγείται κάποιο σύµφωνο τα ηµίφωνα δεν περνούν από τη διαδικασία της πλήρους ουράνωσης: (16) yerakos γεράκος loyazo δίνω προσοχή yi γη yaya γιαγιά ayazmos αγιασµός yatros γιατρός ayazin αγιάζι 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 618

Φωνοτακτικές ιατάξεις στην Κυπριακή 5. Η πλήρης ουράνωση ορίζεται συλλαβικά Ο Harris (1996) αµφισβητεί την πρόταση της Κaisse (1992) για εξάπλωση του συµφωνικού χαρακτηριστικού στα κυπριακά. Συγκεκριµένα εντοπίζει πρόβληµα στη διαδικασία που εκτυλίσσεται στο (14). Θεωρεί πως η εξάπλωση της συµφωνικότητας δεν είναι αρκετή για να µετατρέψει το στοιχείο σε κλειστό. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, χρειάζεται αυθαίρετος συµπληρωµατικός µηχανισµός (complementary redundant machine) που θα προσαρµόσει τις αξίες του [voice] (ήχος) [sonorant] (ηχηρότητα) και [continuant] (διάρκεια). Χωρίς την προσθήκη του συγκεκριµένου µηχανισµού, θα είχαµε µια άµεση µετατροπή του y σε σύµφωνο, το οποίο θα κατέληγε σε ένα ηχηρό διαρκές µε αξία [+continuant] (+διάρκεια), που συνηθίζει να χαρακτηρίζει και το αυθεντικό ηµίφωνο. Επιπλέον, ο περιορισµός που αφορά τα συµπλέγµατα από µόνος του δεν αρκεί για να ενισχύσει το επιχείρηµα αναφορικά µε την εξάπλωση της συµφωνικότητας. Επιβάλλεται να γίνει µια τροποποίηση η οποία, σύµφωνα µε τον Harris (1996), θα πρέπει να αφορά στο γεγονός πως τα συµπλέγµατα είναι αναγκαίο να µην είναι πυρηνικά. Εποµένως, το στοιχείοστόχος της συγκεκριµένης φωνολογικής διαδικασίας πλήρης ουράνωση- δε θα πρέπει να είναι πυρηνικό, ώστε ν αποφευχθεί η υπεργενίκευση της διαδικασίας στα φωνήεντα, όπως φαίνεται και από τα δεδοµένα στο (17): (17) kati > *kaθi κάτι ammati > *ammaθi µάτι Ο Ηarris (1996) ισχυρίζεται πως η πλήρης ουράνωση στα κυπριακά ορίζεται συλλαβικά. και ότι η αρχική συλλαβική θέση είναι αναγκαίος αλλά όχι και επαρκής όρος για τη συγκεκριµένη διαδικασία. Το σχετικό συλλαβικό περιβάλλον που είναι είτε ένα διακλαδιζόµενο αρχικό συλλαβικό στοιχείο (complex onset) είτε ένα coda-onset σύµπλεγµα, διαδραµατίζει σπουδαίο ρόλο. Ο Ηarris (1996), που υποστηρίζει το τελευταίο περιβάλλον, επιχειρεί να υποστηρίξει τους δυο αναγκαίους όρους για την πλήρη ουράνωση και την παράταση, εκµεταλλευόµενος γλωσσικά δεδοµένα από τα κυπριακά. Αρχικά, παρατηρεί πως ο αποσυλλαβισµός του /i/ πριν από ένα φωνήεν αποτυγχάνει σε περίπτωση που έχουµε δύο σύµφωνα, τα οποία προηγούνται και σχηµατίζουν ένα σύµπλεγµα αρχικής συλλαβικής θέσης (τα δεδοµένα στο 18 προέρχονται από τον Ηarris, 1996): (18) krias κρέας tria τρία kopria κοπριά krios κρύος krioti κρύο Υποστηρίζει πως η αποτυχία είναι εξαιτίας του γεγονότος πως στα κυπριακά υπάρχει όριο µέχρι δύο στοιχεία για τη συγκρότηση της αρχικής συλλαβικής θέσης. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, η αρχική συλλαβική θέση στο (18) είναι ήδη κατειληµµένη από το σύµπλεγµα αρχικής συλλαβικής θέσης. Κατά συνέπεια το /i/ στο (18) δεν µπορεί να κατέχει αρχική συλλαβική θέση, αλλά πυρηνική συλλαβική θέση. Ως αποτέλεσµα, η πλήρης ουράνωση δε συµβαίνει. Τα δεδοµένα στο (19) επιβεβαιώνουν την ύπαρξη του ορίου δύο στοιχείων για τη 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 619

Ε. Παπανικόλα συγκρότηση της αρχικής συλλαβικής θέσης στα κυπριακά, αφού στο (19β), όπου έχουµε αρχική συλλαβική θέση αποτελούµενη από τρία στοιχεία, το αποτέλεσµα δεν είναι ορθά σχηµατισµένο: (19) α. kopria β. *koprka O N O N N O N O N X X X X X X X X X X X X k o p r ι a k o p r k a Συµπερασµατικά, ο αποσυλλαβισµός του /i/ πραγµατοποιείται µονάχα όταν ένα και µόνο σύµφωνο προηγείται του /i/, εξαιτίας του ορίου συγκρότησης της αρχικής συλλαβικής θέσης στα δύο στοιχεία το οποίο υπάρχει στα κυπριακά. Οι ορθά σχηµατισµένες αρχικές συλλαβικές θέσεις στα κυπριακά χαρακτηρίζονται από ανοδική καµπύλη ηχηρότητας. Παραδείγµατα ορθά σχηµατισµένων διακλαδιζόµενων αρχικών συλλαβικών θέσεων δίνονται στο (20) (δεδοµένα από Newton 1972, Harris 1996 και από παρατήρηση του δικού µου προσωπικού λόγου): (20) myalos µεγάλος psumya ψωµιά nyata νιάτα enya εννιά lyonni λιώνει rialya χρήµατα Ο Harris (1996) υποστηρίζει πως η πλήρης ουράνωση και η παράταση ενός κλειστού που προηγείται ενός ηµιφώνου δηµιουργεί ένα περιβάλλον αντιστραµµένης ακολουθίας της ηχηρότητας (sonority sequencing) σε σχέση µε την κατεύθυνση που χαρακτηρίζει την καµπύλη ηχηρότητας των διακλαδιζόµενων αρχικών συλλαβικών θέσεων. Γι αυτό ακριβώς το λόγο δεν παρατηρούµε πλήρη ουράνωση και παράταση στο (20). Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν ισχυρά τεκµήρια, που υποστηρίζουν πως το σύµπλεγµα τελικής αρχικής- θέσης είναι το κατάλληλο περιβάλλον για την πραγµάτωση της πλήρους ουράνωσης και της παράτασης. Αρχικά, ο Harris (1996) αναφέρει την περίπτωση της απλούστευσης δυνατών συµφωνικών συµπλεγµάτων πριν από ένα ηµίφωνο, που να είναι πλήρως ουρανωµένο: (21) aδerfi-a > aδefca αδέλφια δondia > οϑχα δόντια kumpi-a > kumca κουµπιά kkasti-a > kasca ανησυχίες vasti-ete > vascete διατηρείται omorfia > omorca οµορφιά 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 620

Φωνοτακτικές ιατάξεις στην Κυπριακή Η ρίµα (rime) στα κυπριακά χαρακτηρίζεται από µονάχα µια τερµατική συλλαβική θέση. Έτσι στην πρώτη λέξη των δεδοµένων στο (21) aδerfi- το /r/ κατέχει τερµατική συλλαβική θέση, ενώ το /f/ είναι ένα στοιχείο αρχικής συλλαβικής θέσης, που ακολουθεί. Όµως, όταν η πλήρης ουράνωση πραγµατώνεται, το /r/ εξαφανίζεται. Αυτό συµβαίνει, γιατί στην περίπτωση που είχαµε aδerfca, η τερµατική συλλαβική θέση θα ήταν κατειληµµένη από το /r/. Κατά συνέπεια, θα είχαµε να ακολουθεί ένα σύµπλεγµα αρχικής συλλαβικής θέσης (cluster onset) αποτελούµενο από τα [f] και [c]. Κάτι τέτοιο θα ήταν δυνατό, επειδή η πλήρης ουράνωση συµβαίνει µόνο όταν το στοιχείο που προηγείται είναι coda και όχι onset. Γι αυτό ακριβώς το λόγο, όπως παρατηρούµε και στο (22α) και (22β), µία θέση για το onset και τα δύο ριζικά σύµφωνα ανταγωνίζονται για τη µία και µοναδική θέση coda. Σε αυτή την περίπτωση, το /r/ αποτυγχάνει να συλλαβιστεί. (22) α. aδerfi αδερφή β. aδerfca αδέρφια R R N O N O N N O N O N X X X X X X X X X X X X α δ e r f i a δ e r f c a Επιπλέον, η απλοποίηση συµπλέγµατος σε ένα διπλό σύµφωνο αποτελεί ακόµη ένα σηµαντικό στοιχείο που δείχνει πως η πλήρης ουράνωση συµβαίνει σε συλλαβική θέση codaonset. Αν και ένα διπλό σύµφωνο είναι µελωδικά απλό, εντούτοις κατέχει δύο χρονικές θέσεις, συνδεδεµένες σε ακολουθία τερµατικής και αρχικής συλλαβικής θέσης (coda-onset sequence). Στο (23) ο αποδιπλασιασµός ακολουθείται από παράταση. Όσον αφορά τον αποδιπλασιασµό, αυτός είναι αποτέλεσµα του γεγονότος πως η αρχική συλλαβική θέση κατέχεται από το πλήρως ουρανωµένο σύµφωνο, ενώ η παράταση, που ακολουθεί τον αποδιπλασιασµό, είναι αναγκαίο ώστε να επιτευχθεί αντιστροφή της καµπύλης της ηχηρότητας σε καθοδική από ανοδική. Ακόµη µε αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται «κατασκευή» του κατάλληλου συλλαβικού περιβάλλοντος για την πλήρη ουράνωση του ηµιφώνου,το οποίο είναι φωνολογικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από το σύµπλεγµα coda-onset. (23) xappia > xafca χάπια ankaθθia>ankaθia αγκάθια puttia>puθca µπούτια 6. Αρχικά συµπλέγµατα (initial clusters) της κυπριακής διαλέκτου Τα κυπριακά χαρακτηρίζονται από φωνοτακτικές αντιστοιχίες σε αρχικά και ενδιάµεσα συµφωνικά συµπλέγµατα. Αυτό σηµαίνει πως µπορούµε να εντοπίσουµε τις ίδιες συµφωνικές ακολουθίες στην αρχή και στο τέλος της λέξης. Το συγκεκριµένο γεγονός φαίνεται από τα 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 621

Ε. Παπανικόλα ακόλουθα δεδοµένα στο (24): (24) α. Ενδιάµεσα: skafto σκάβω, vastano κρατώ, afka αβγά, spiθcia σπίτια, maskali µασχάλη, fraxti φράχτης β. Αρχικά: ftanos λεπτός, stasidi το να στέκεσαι, fkallo βγάζω, xtizo χτίζω,θco δυο, scapsimo σκάψιµο Το βασικό επιχείρηµα κατά του φωνολογικού περιβάλλοντος coda-onset είναι πως οι ίδιες φωνολογικές διαδικασίες συµβαίνουν στην αρχή της λέξης, που παραδοσιακά θεωρείται θέση αρχικού συλλαβικού συµπλέγµατος όπως φαίνεται και στα δεδοµένα στο (25): (25) Κ Κοινή α. Πλήρης ουράνωση ftinos fτini φθηνός/ η/ο ή φτηνός/ή/ό skolano sxolao σχολάω β. Παράταση xtiniatros ktiniatros κτηνίατρος ftoma ptoma πτώµα γ. Απλοποίηση fcaxno ftiaxno φτιάχνω Η παραδοσιακή άποψη για τα αρχικά συµφωνικά συµπλέγµατα είναι προϊόν της ανάλυσης µε βάση τη λέξη, η οποία υποστηρίζει τη σύµπτωση των ορίων της των λέξεων µε τα όρια των συλλαβών. Έτσι, για παράδειγµα, στην περίπτωση της λέξης [fti],«αυτί» τα πρώτα δύο στοιχεία συγκροτούν ένα σύµπλεγµα αρχικής συλλαβικής θέσης. Όµως, µε αυτό τον τρόπο έχουµε παραβίαση της ακολουθίας βάσει ηχηρότητας, αφού η καµπύλη ηχηρότητας είναι καθοδική εξαιτίας του γεγονότος, πως το [f] είναι διαρκές και το [t] είναι στιγµιαίο. Σύµφωνα µε την παραδοσιακή ανάλυση, ο ανασυλλαβισµός είναι αναγκαίος για την ερµηνεία των αρχικών φωνοτακτικών διατάξεων στα κυπριακά. Για παράδειγµα, στη λέξη [fti], η οποία είναι προϊόν αποβολής αρχικού φωνήεντος, έχουµε ανασυλλαβισµό. R=rime(rima) (26) α. (26) β. N O N O N X X X X X X X V f t i f t I 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 622

Φωνοτακτικές ιατάξεις στην Κυπριακή Όπως παρατηρείται στο (26 α ), το [f] κατέχει συλλαβικά τερµατική θέση, πριν την αποβολή του φωνήεντος, ενώ µετά την αποβολή, το [f] κατέχει συλλαβικά αρχική θέση. Από την άλλη, σύµφωνα µε την ανάλυση που βασίζεται στη συλλαβή, τα όρια των συλλαβών καθορίζονται ανεξάρτητα από τα όρια των λέξεων και γι αυτό δε συµπίπτουν. Η ανάλυση που βασίζεται στη συλλαβή προσφέρει ερµηνεία των συµφωνικών συµπλεγµάτων. Στην περίπτωση της λέξης [fti] και [Vfti], έχουµε ακριβώς τον ίδιο συλλαβισµό. R R (27)(α)N O N 27(β)N O N X X X X X X X X V f t V [ f t V Στα (27α) και (27β) το [f] θεωρείται ότι κατέχει συλλαβικά τερµατική θέση ανεξάρτητα από την παρουσία ή όχι του πυρήνα στη συλλαβή. Επιπλέον στα κυπριακά υπάρχουν κι άλλες περιπτώσεις που υποστηρίζουν την ανάλυση βάσει της συλλαβής. Αρχικά, αλλοµορφίες στο βοηθητικό ρήµα «είµαι» επιβεβαιώνουν πως τα όρια των συλλαβών δεν περιορίζονται στα όρια των λέξεων: (28) Αλλοµορφίες στο βοηθητικό είµαι α. Βασική µορφή του βοηθητικού: en anetos είναι άνετος, en efkolo είναι εύκολο β. Απλή αρχική συλλαβική θέση: ef fatsimeni είναι ερωτευµένη, ec celle είναι κεφάλι, ep pammeni είναι σπαµένη, em mallomenos είναι θυµωµένος γ. Σύµπλεγµα αρχικής συλλαβικής θέσης: eγ γrammeni είναι γραµµένη, ek klameni είναι κλαµένη, ef frammeni είναι περιφραγµένη, eδ δrakomeni είναι θυµωµένη Στο (28β) λαµβάνει χώρα διαγραφή του τελευταίου στοιχείου του βοηθητικού ρήµατος [n]-, που ακολουθείται από αναπληρωτική µήκυνση(compensatory lengthening) του αρχικού συµφώνου της ρίζας. Το ίδιο συµβαίνει και στην περίπτωση που έχουµε συλλαβικά διακλαδιζόµενη αρχική θέση να ακολουθεί ως µέρος της ρίζας. Η αναπληρωτική µήκυνση στο (28β) είναι αναγκαία, για να καλύψει την κενή θέση που δηµιουργήθηκε µετά τη διαγραφή του τελευταίου στοιχείου του βοηθητικού, που κατείχε συλλαβικά τερµατική θέση. Στο (28γ) η αναπληρωτική µήκυνση δεν είναι αναγκαία γιατί η ρίζα χαρακτηρίζεται από συλλαβικά διακλαδιζόµενη αρχική θέση. Το πρώτο στοιχείο της ρίζας λειτουργεί ως συλλαβικά τερµατικό για την προηγούµενη συλλαβή. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 623

Ε. Παπανικόλα 7. Συµπερασµατικά σχόλια Η συγκεκριµένη εργασία επιχείρησε να παρουσιάσει ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θέµατα της πρόσφατης φωνολογικής θεωρίας, αυτό των φωνοτακτικών διατάξεων και το κατά πόσον ορίζονται συλλαβικά ή όχι. Αν και η συζήτηση αυτή δε στοχεύει στην επίλυση του συγκεκριµένου θέµατος, η κυπριακή διάλεκτος µπορεί να λειτουργήσει ως πηγή δεδοµένων για τον τρόπο µε τον οποίο ορίζονται οι φωνοτακτικοί περιορισµοί. Βασιζόµενοι στην παραδοσιακή υπόθεση για τη συλλαβική δοµή, ότι δηλαδή υπάρχει σύµπτωση συλλαβικών και λεκτικών ορίων, τότε θα πρέπει να δεχτούµε πως τα κυπριακά χαρακτηρίζονται από καθοδική ηχηρότητα. Αν όµως δεχτούµε πως δεν υπάρχει σύµπτωση λεκτικών και συλλαβικών ορίων, θα είµαστε σε θέση να συµπεράνουµε πως η πλήρης ουράνωση και η παράταση ορίζονται συλλαβικά στην κυπριακή διάλεκτο. Τέλος, µε αυτό τον τρόπο είναι κατανοητό γιατί τα αρχικά και τα ενδιάµεσα συµπλέγµατα χαρακτηρίζονται από τις ίδιες φωνοτακτικές διατάξεις, αφού και τα δύο είδη συµπλεγµάτων µοιράζονται τον ίδιο συλλαβισµό. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Beckman, J. N. (1998) Positional Faithfulness. (Ph.D. Dissertation, University of Massachusetts, Amherst). ROA, 234-1297. Blevins, J. (2003) The independent nature of phonotactic constraints. Fery, C. & van de Vijver, R. (eds). The syllable in Optimality Theory. Cambridge: Cambridge University Press, 375-403. Clements, G. N. (1985) The geometry of phonological features. Phonology Yearbook 2, 225-252. Goldsmith, J. (1990) Autosegmental and Metrical Phonology. Oxford: Blackwell. Harris, J. (1996) Phonological output in redundancy-free and fully interpretable. Durand, J. & Laks, B. (eds). Current Τrends in Phonology: Models and Methods, vol. 1. Manchester: European Studies Research Institute, 305-332. Ito, J. (1986) Syllable Theory in Prosodic Phonology. Ph.D. Dissertation, University of Massachusetts, Amherst. Kaisse, E. M. (1992) Can (consonantal) spread? Language 68, 313-332. Lombardi, L. (1995) Laryngeal Neutralization and Syllable Wellformedness. Natural Language and Linguistic Theory 13, 39-74. Lombardi, L. (1999) Positional faithfulness and voicing assimilation in Optimality Theory. Natural Language and Linguistic Theory 17, 267-302. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 624

Φωνοτακτικές ιατάξεις στην Κυπριακή Newton, B. (1972) Cypriot Greek: its Phonology and Inflections. The Hague: Mouton. Papanicola, E. (2005) Are phonotactics syllabically conditioned? The case of the Cypriot Greek dialect. Μ.Α. Thesis,. Department of Linguistics, University College London. Steriade, D. (1997) Phonetics in phonology: the case of laryngeal neutralization. Ms, Dept. of Linguistics, UCLA. http://web.mit.edu/linguistics/www/steriade.home.html Steriade, D. (1999) Alternatives to the syllabic interpretation of consonantal phonotactics. Fujimuru, O., Joseph, B. & Palek, B. (eds). Proceedings of the 1998 Linguistics and Phonetics Conference. Prague: The Karolinum Press, 205-242. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 625

Ε. Παπανικόλα 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 626