Υλοποιηµένα παραδείγµατα φυσικών ή διαµορφωµένων µε φυσικά στοιχεία υπαιθρίων χώρων ρ Νίκος Μ. Πάγκας ασολόγος-περιβαλλοντολόγος, Ερευνητής ΕΜΠ 1. Το πράσινο της πόλης το περιαστικό πράσινο Ο «πράσινος ιστός» που βρίσκεται µέσα και γύρω από την πόλη χαρακτηρίζεται ως «αστικό πράσινο» και καλύπτει τρείς διακριτές µεταξύ τους ενότητες που συµβατικά εντοπίζονται στο κέντρο της πόλης, στα προάστεια και στον περιαστικό χώρο (Kuchelmeister & Braatz, 1993. Urban forestry revisited. Unasylva 173: Urban and Periurban Forestry, Vol.44). Το πράσινο του κέντρου και των προαστείων της πόλης, συνήθως «σχεδιασµένο», είναι ενσωµατωµένο στη δοµή της πόλης και ενταγµένο στη λειτουργία της. Οι εκτάσεις του περιαστικού χώρου σε γενικές γραµµές είτε καλύπτονται µε φυσική βλάστηση είτε είναι καλλιεργούµενες και στο σύνολό τους αποτελούν (βιο-) υποστηρικτικά συστήµατα για την πόλη παρέχοντας προιόντα ή/και υπηρεσίες. άση Αγροτική γη Αγροτεµάχια Νεκροταφεία Κήποι Ιδιωτικοί χώροι ηµόσιοι χώροι Κράσπεδα πρανή Πράσινοι χώροι στην πόλη (Πηγή Beer,1994 προσαρµογή- από : Selman, P, 1996. Local Sustainability. Managing and Planning Ecologically Sound Places. St.Martin s Press, New York) Φυσικά Τεχνητώς δηµιουργηµένα Καλλωπιστικά Αροτραίες και κηπευτικές καλλιέργειες Βοσκότοποι ενδροκοµικές καλλιέργειες Σε χρήση Εγκαταλειµµένα Περίβολοι εκκλησιών Κοινοτικοί κήποι Κήποι σπιτιών (και ταράτσες) Αθλητικοί χώροι Εκπαιδευτικοί χώροι Χώροι στάθµευσης Ιδιωτικοί κλειστοί (µπαλκόνια, βεράντες) ή και κοινόχρηστοι Εγκαταλειµµένες εκτάσεις Αθλητικοί χώροι και γήπεδα Εκπαιδευτικοί χώροι Πάρκα Παιδικές χαρές Περίβολοι δηµόσιων κτιρίων και άλλοι κλειστοί Εγκαταλειµµένες εκτάσεις Καναλιών ρόµων Σιδηροδροµικών γραµµών Όχθες ποταµών Συνοπτικό σηµείωµα για τα θέµατα που συζητούνται στη διάλεξη που δίνεται στο πλαίσιο του µαθήµατος «Υπαίθριοι χώροι και φύση στην πόλη» (Ειδικά Θέµατα Περιβάλλοντος του 7ου εξαµήνου). 1
Η βλάστηση στον περιαστικό χώρο δάση, θαµνότοποι, φυσικά λιβάδια, υποβαθµισµένη χαµηλή βλάστηση κλπ (φυσική βλάστηση ή τεχνητώς δηµιουργηθείσα) αγροτικές καλλιέργειες (αροτραίες, δενδρώδεις ή κηπευτικές) σε εκτάσεις µε κύρια εκµετάλλευση τη γεωργική (ή τη γεωργοκτηνοτροφική) σε εκτάσεις ορεινές,ηµιορεινές και πεδινές πεδιάδες, καλλιεργούµενες πλαγιές λόφων ασική βλάστηση αγροτικών περιοχών (Πηγή : Τρακόλης,., 1994. Η δασική βλάστηση των αγροτικών περιοχών και οι περιβαλλοντικές της λειτουργίες. Γεωτεχνικά επιστηµονικά θέµατα, Τόµος 5, Τεύχ. 3: 48-57.) 1 Μεµονωµένα δένδρα και θάµνοι εντός ή µεταξύ αγρών 2 Αυτοφυείς λωρίδες δασικών δένδρων µεταξύ αγρών 3 Παραποτάµια και παραλίµνια δασική βλάστηση 4 ασική βλάστηση πεδινών και λοφωδών βοσκοτόπων 5 ασική βλάστηση κατά µήκος του οδικού και σιδηροδροµικού δικτύου 6 Ιδιωτικές φυτείες δασικών δένδρων 7 Αντιανεµικοί φράκτες 8 Ζωντανές περιφράξεις Μέσα στην πόλη, οι χώροι πρασίνου, οι δενδροστοιχίες κλπ, επιτελούν λειτουργίες που αφορούν : τη ρύθµιση της θερµοκρασίας και της σχετικής υγρασίας του αέρα τον καθαρισµό (φιλτράρισµα) του αέρα τη ρύθµιση των κατακρηµνισµάτων και της υγρασίας του εδάφους τη µείωση των θορύβων τη ρύθµιση των συνθηκών φωτισµού (και την αντιθαµβωτική προστασία) την αισθητική και υγειινή επίδραση στους κατοίκους Το πράσινο (και ιδιαιτέρως τα δάση) του περιαστικού χώρου επιτελεί βασικές λειτουργίες που αφορούν : τη διατήρηση και ανάπτυξή τους (ζωτικότητα και αναγεννητική ικανότητα) τη διατήρηση και βελτίωση των προστατευτικών λειτουργιών τη διατήρηση των παραγωγικών λειτουργιών (οικονοµική παραγωγικότητα και εκπλήρωση οικολογικών και κοινωνικών λειτουργιών) τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Το αντικείµενο της αστικής δασοπονίας το αποτελούν «ο σχεδιασµός, η εγκατάσταση και η διαχείριση των δασών µέσα ή/και κοντά στις πόλεις για να εξασφαλισθούν περιβαλλοντκά οφέλη και για την ικανοποίηση των αναγκών αναψυχής των κατοίκων της πόλης» (Nilsson & Randrup, 1997. Urban and peri-urban forestry. XI WorldForestry Congress, Antalya, Turkey, 13-22, Oct 97). (η αστική δασοπονία αναφέρεται και ως «τέχνη, επιστήµη και τεχνολογία διαχείρισης δένδρων και δασικών πόρων» (Helms, 1998 στο Konijnendijk,C. 2000. Adapting forestry to urban demands role of communication in urban forestry in Europe.Landscape and Urban Planning Vol 52:89-100) 2
Η αστική δασοπονία θέτει ένα νέο διαχειριστικό πλαίσιο στο οποίο ενσωµατώνονται : η αειφορική διαχείριση των δασικών οικοσυστηµάτων µε στόχους : τη διατήρηση και ανάπτυξη των δασικών πόρων, την παραγωγή προιόντων και υπηρεσιών την εκπλήρωση προστατευτικών και κοινωνικών λειτουργιών των δασών η «χωροταξική» λειτουργία τους (σε σχέση µε την πόλη) που εκφράζεται µε την επιδίωξη γενικώτερων στόχων όπως η ανάσχεση της αστικής επέκτασης, η λειτουργική συνέχεια του πρασίνου της πόλης, η διατήρηση του «αγροτικού» χαρακτήρα της περιαστικής υπαίθρου, η παρεµπόδιση της δηµιουργίας ενός αστικού «συνεχούς» η διατήρηση της δυνατότητας διεξόδου προς την φύση η διατήρηση «µη αστικών» πολιτιστικών αξιών 2. Γενική αναφορά στο Ευρύτερο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα της Πρωτεύουσας Εκταση των τύπων κάλυψης γης των ορεινών όγκων του λεκανοπεδίου της Αθήνας (σε ha) Α/ ΤΥΠΟΣ ΥΜΗΤΤΟΣ ΠΕΝΤΕΛΗ ΠΑΡΝΗΘΑ ΑΙΓΑΛΕΩ ΣΥΝΟΛΟ Α ΚΑΛΥΨΗΣ 1 άση 5.622,0 9.196,0 9.715,0 1.300,0 25.833,0 2 Θαµνώνες 836,0 1.043,8 7.712,0 550,0 10.141,8 3 Φρυγανότοποι 993,0 156,5 1.258,0 2.400,0 4.807,5 4 Γεωργικές 475,5 261,0 5.442,0 35,0 6.213,5 καλλιέργειες 5 Αγονες 196,5 444,5 1.635,0 165,0 2.441,0 εκτάσεις 6 ΣΥΝΟΛΟ 8.123,0 11.101,8 25.762,0 4.450,0 49.436,8 Αριθµός των οργανωµένων χώρων δασικής αναψυχής και µήκος δικτύου δρόµων, πεζοδρόµων και µονοπατιών στους ορεινούς όγκους που περιβάλλουν το λεκανοπέδιο της Αθήνας ΧΏΡΟΙ ΑΣΙΚΗΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ ΑΣΙΚΟΙ ΡΟΜΟΙ (km) ΥΜΗΤΤΟΣ ΠΕΝΤΕΛΗ ΠΑΡΝΗΘΑ ΑΙΓΑΛΕΩ ΣΥΝΟΛΟ 14 4 7 9 34 110 260 268 136 774 3
3. Το παράδειγµα του Αισθητικού δάσους Καισαριανής Στόχοι της διαχείρισης είναι η προστασία του δάσους ως οικοσυστήµατος (προστασία από φυσικούς και ανθρωπογενείς κινδύνους) και η συντήρηση, βελτίωση και ανάδειξη των φυσικών και ανθρωπογενών χαρακτηριστικών του ώστε πέραν της οικολογικής του προσφοράς ως φυσικού πόρου, οι επισκέπτες να απολαµβάνουν τη µέγιστη εµπειρία αναψυχής και να υπάρχει διαρκής δυνατότητα ανάπτυξης δραστηριοτήτων περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΣΟΥΣ Α. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΣΟΥΣ 1. Καλλιεργητικές και βελτιωτικές φροντίδες - εξυγειαντικές επεµβάσεις 2. Συµπληρωµατικές φυτεύσεις Β. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΑΣΟΥΣ 1. Αντιπυρική προστασία 2. Προστασία από φυσικούς κινδύνους 3. Φύλαξη ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΣΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΙΑ ΑΝΑΨΥΧΗ 1.Οργάνωση ευκολιών αναψυχής (υποδοχή και διασπορά επισκεπτών µονοπάτια, θέσεις µε οργανωµένες υποδοµές) 2. Υπηρεσίες (πληροφόρηση, ενηµέρωση, κάλυψη αναγκών υγειινής και ασφάλειας) ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΑΙ ΕΙΑ 1. Υποστήριξη περιβαλλοντικών εκπαιδευτικών προγραµµάτων 2. Βοτανικό µονοπάτι (ερµηνεία χλωρίδας) 4. Γενικά περί φυτεύσεων Οι φυτευτικές επεµβάσεις µπορεί να γίνουν α) στην ευρύτερη ύπαιθρο, β) στις περιαστικές περιοχές, γ) στις αστικές περιοχές, δ) σε χώρους στους οποίους η βλάστηση καταστράφηκε ή υποβαθµίστηκε. Ο σκοπός των επεµβάσεων είναι (συνήθως) προστατευτικός, κοινωφελής ή οικονοµικός Το σηµαντικότερο στάδιο στις φυτευτικές επεµβάσεις είναι η εκλογή των ειδών που θα φυτευθούν. Αυτή πρέπει να γίνεται λαµβάνοντας υπόψη ότι: τα φυτικά είδη ευδοκιµούν και αναπαράγονται καλύτερα στην περιοχή της φυσικής τους εξάπλωσης (ωστόσο µεταφορά φυτών έξω από τα όρια των περιοχών τους άρχισε από αιώνες όπως π.χ. καλαµπόκι, πατάτα, τοµάτα, ακτινίδιο κλπ ενώ ταχυαυξή δασικά είδη εισήχθησαν για παραγωγικούς σκοπούς - τα καλλωπιστικά εισήχθησαν σχετικά πρόσφατα) τα φυτά στο χώρο της εξάπλωσής τους είναι αυτάρκη και καρποφορούν και αναπαράγονται χωρίς επικουρική ενέργεια τα φυτά στα τεχνητά λεγόµενα οικοσυστήµατα (γεωργία, κηποτεχνία) είναι σχεδόν πάντοτε εξαρτηµένα από επικουρική ενέργεια (λιπάνσεις, αρδεύσεις, καταπολέµηση ασθενειών) 4
Αναλυτικότερα: Προσαρµογή στις οικολογικές συνθήκες της περιοχής Μελέτη και ανάλυση του κλίµατος και της υφιστάµενης βλάστησης της ευρύτερης περιοχής (υπερθέρµανση αστικών χώρων, µειωµένη σχετική υγρασία της ατµόσφαιρας) Ανάλυση του αναγλύφου φυσικού και «αστικού» - συνθήκες φωτισµού (απαιτήσεις σε φως, φωτορύπανση), αερισµού και απορροής (υγρασία, εδαφικές απαιτήσεις) Έρευνα υπεδαφίων συνθηκών έδρασης της βλάστησης (διαθέσιµος αυξητικός χώρος) και υπογείων οριζόντων (αλλοίωση συνθηκών αποστράγγισης, συνθήκες αερισµού) Μελέτη για τη δηµιουργία συνθηκών εδάφους ικανών να φιλοξενήσουν τη βλάστηση Χρησιµοποίηση φυτικών ειδών που οι βιολογικές τους απαιτήσεις είναι ίδιες µε τις συγκεκριµένες εδαφολογικές, υδρολογικές, κλιµατολογικές και βιοκλιµατικές συνθήκες του χώρου τόσο σε ότι αφορά τα είδη και τις ποικιλίες όσο και από τοπογραφική θέση και προσανατολισµό των φυτών. Τα ειδη των φυτών συνιστούν τις διαπλάσεις της περιοχής ή είναι είδη που κατά παράδοση φυτεύονται σε ανοικτούς χώρους Λειτουργικές ιδιότητες Ταχύτητα αύξησης, τύπος ανάπτυξης κλαδιών, αντοχή σε ανέµους, σε ακραίες θερµοκρασίες, στη ρύπανση, ανθεκτικότητα σε ασθένειες. Ακόµη να υλοποιείται η λογική που αφορά την αρχιτεκτονική του τοπίου π.χ. φυτοφράχτες για προστασία θέσεων, διαµόρφωση διελεύσεων φυτικές ενότητες («φυτευτικές µονάδες») για οριοθέτηση επιµέρους περιοχών, ανάδειξη της ιστορικής και αισθητικής αξίας µε επιλογή ενδηµικών ειδών, δηµιουργία έγκλειστων τοπίων, ενίσχυση της πανοραµικής θέας. Αισθητικά χαρακτηριστικά Μέγεθος, σχήµα, χρώµα ανθέων, σχήµα φύλλων κλπ (πολλές φορές τα επιθυµητά χαρακτηριστικά που αφορούν την προσαρµογή στις οικολογικές συνθήκες συγκρούονται µε τις αισθητικές απαιτήσεις). Οικονοµικότητα στη φύτευση και τη συντήρηση Τύπος φυτευτικού υλικού (π.χ. βωλόφυτο, γυµνόριζο, µεγάλο φυτό µε µπάλα χώµατος), σύστηµα άρδευσης, κατάλληλα εκπαιδευµένο προσωπικό. 5