Ο κλάδος της ψυχοθεραπείας σε σταυροδρόμι: Η συμβολή της ελληνικής συστημικής σκέψης * Χάρις Κατάκη Κείμενο Εργασίας/Working Paper Series 2010/30 Η Χάρις Κατάκη είναι ψυχολόγος-οικογενειακή θεραπεύτρια και πρόεδρος του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων. * Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί την επεξεργασμένη μορφή της παρουσίασης στην ημερίδα «Ψυχοθεραπεία: Ένα βήμα μετά. Από τεχνητές διχοτομήσεις σε γόνιμες συγκλίσεις» με κεντρικό προσκεκλημένο τον Paul Wachtel 1. Η Ημερίδα διοργανώθηκε από το Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που ανέλαβε την πρωτοβουλία να πραγματοποιήσει, με στόχο να ανοίξει και να διευρύνει το διάλογο γύρω από την προσπάθεια σύνθεσης και αξιοποίησης, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, πεδίων όπως η ψυχοθεραπεία, η οικογενειακή θεραπεία, οι νευροεπιστήμες, η διασυνδετική ιατρική κ.ά. 1 Ο Dr. Wachtel έχει αφιερώσει ένα μεγάλο μέρος της συγγραφικής και επιστημονικής του δραστηριότητας στη διάδοση και ανάπτυξη μιας συνθετικής οπτικής στην ψυχοθεραπεία, είναι μάλιστα ιδρυτικό μέλος της Society for the Exploration of Psychotherapy (SEPI) http://sepiweb.org/. Πρόκειται για ένα διεπιστημονικό οργανισμό, τα μέλη του οποίου έχουν ως ερευνητικό και συγγραφικό αντικείμενο την ανάπτυξη μιας συνθετικής οπτικής στην ψυχοθεραπεία η οποία δεν περιορίζεται από μια και μόνη προσέγγιση. 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 5 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 5 Α. ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ 6 Η Διττή μας ταυτότητα: Το οδοιπορικό 6 Η ψυχοθεραπεία ως μια σπειροειδής ανέλιξη 7 Τα στάδια της θεραπείας 8 Η ενότητα νου και σώματος 9 Σωματικό σύμπτωμα και ψυχοθεραπεία 11 Β. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ 11 Η ομαδική ψυχοθεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό 11 Η εφαρμογή της ομαδικής θεραπείας με οικογενειακό προσανατολισμό στην Ελλάδα 14 Μέθοδοι και τεχνικές 15 Η θεραπεία των θεραπευτών 17 Μια συνθετική οπτική 18 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 20 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 21 2
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Παρουσιάζεται το Συνθετικό Μοντέλο Συστημικής Θραπείας (ΣΥΜΟΣΥΘ) τόσο σε θεωρητικό όσο σε πρακτικό επίπεδο. Περιγράφονται περιληπτικά θεωρητικές έννοιες, αρχές και θέσεις καθώς και επιμέρους θεωρητικά μοντέλα (το Γνωστικό Σύστημα Αυτοαναφοράς- ΓΣΑ, τα στάδια της θεραπείας, η τελεονομική εντροπία), πάνω στα οποία στηρίχθηκε η εφαρμογή της συνθετικής αυτής προσέγγισης στη θεραπεία. Το άρθρο αναφέρεται και στον τρόπο εφαρμογής του ΣΥΜΟΣΥΘ (ομαδική θεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό ως κεντρικό άξονά της, συνδυασμό μορφών θεραπείας και των παραλλαγών τους και στις μεθόδους και τις τεχνικές που έχουν ενσωματωθεί από διάφορες σχολές ψυχοθεραπείας, από τον κλάδο της οικογενειακής θεραπείας και αυτές που έχουν προκύψει μέσα από την μακρόχρονη διδασκαλία και εφαρμογή του ΣΥΜΟΣΥΘ στην κλινική πράξη). Ολοκληρώνοντας, γίνεται μια σύντομη αναφορά στην απόπειρα για μια εννοιολογική στήριξη μιας συνθετικής οπτικής του κλάδου της ψυχοθεραπείας. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Έστω και μια επιφανειακή επισκόπηση του κλάδου της ψυχοθεραπείας είναι αρκετή για να διαπιστώσει κανείς ότι οι διαγνωστικές μέθοδοι, οι κατηγοριοποιήσεις και οι πάμπολλες ανταγωνιστικές σχολές, που αναπτύχθηκαν στα εκατό χρόνια από την εμφάνιση της ψυχοθεραπείας ως ξεχωριστού κλάδου, αποτελούν πολύτιμα εφόδια για τους επαγγελματίες που καλούνται να συνδράμουν στον όλο και αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων που ζητούν βοήθεια, για να καταφέρουν να ισορροπήσουν πάνω στην κινούμενη άμμο της σύγχρονης εμπειρίας. Οι αναρίθμητες θεραπευτικές προσεγγίσεις, μέθοδοι και τεχνικές που έχουν αναπτυχθεί, αποσκοπούν στην κατανόηση και την αντιμετώπιση των ατελείωτων συμπτωμάτων, δυσκολιών και δυσλειτουργιών που εμφανίζονται σε άτομα και οικογένειες και αποτελούν τη βάση των αιτημάτων του κοινού. Η δική μου αναζήτηση για μια ολιστική οπτική εκπορεύεται από την πεποίθηση ότι ανάμεσα στον ακατάσχετο σχετικισμό και την άκαμπτη αδιαλλαξία υπάρχει ένας απέραντος χώρος, που επιτρέπει την αναζήτηση συνθετικών ολιστικών εννοιών, αρχών, συναισθηματικών αποχρώσεων, επικοινωνιακών διαδρομών. Μια ενοποιητική οπτική που ξεπερνάει δυϊσμούς και εξυπηρετεί την ανάγκη για διευρυμένα θεωρητικά πλαίσια αναφοράς, που προσφέρουν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουμε τον πλούτο των ιδεών και των μεθόδων που έχει συσσωρευτεί. Όσο εμβάθυνα στην αναζήτηση μιας κοινής οπτικής για το τι είναι χρήσιμο και αποτελεσματικό στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, τόσο έβλεπα πιο καθαρά την ανάγκη για την ανάπτυξη μιας κοινής γλώσσας, η οποία να διευκολύνει την επικοινωνία ανάμεσα σε 3
θεραπευτές που ανήκουν σε διαφορετικές σχολές και προσεγγίσεις. Μια κοινή γλώσσα που θα μπορούσε να μας απαλλάξει από την ασυνεννοησία που προκαλούν οι εσωστρεφείς διάλεκτοι που μας εγκλωβίζουν σε μονομέρειες, αντιφάσεις και διαξιφισμούς, ώστε να σταματήσουν οι άκαρπες διαφωνίες που προκαλούνται συχνά από τη δυσκολία μας να κατανοήσουμε τα επιχειρήματα και τις προτάσεις των άλλων και να μας επιτρέπει να παρατηρούμε και να αξιολογούμε ποιος κάνει τι με ποιον, πότε, πώς και γιατί. Η πολυετής ενασχόλησή μου με την ανάπτυξη και την εφαρμογή ενός συνθετικού μοντέλου ψυχοθεραπείας ήταν αναπόφευκτο να με φέρει σε επαφή με τις διεθνείς εξελίξεις γύρω από τη συνθετική προοπτική του κλάδου της ψυχοθεραπείας. Στόχος λοιπόν αυτής της παρουσίασης είναι να απαντήσω στο ερώτημα ποιες από τις θεωρητικές θέσεις μας και ποιες από τις πρακτικές τους εφαρμογές θα μπορούσαν να συμβάλουν στο κίνημα για την ενοποίηση του κλάδου της ψυχοθεραπείας. Στην παρουσίαση αυτή θα αποπειραθώ λοιπόν να απαντήσω στο ερώτημα: ποιες είναι οι βασικές συνθετικές παράμετροι της δικής μας προσέγγισης, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε επίπεδο πρακτικών εφαρμογών; Α. ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ Θα ξεκινήσω με μια σύντομη αναφορά σε συνθετικές θεωρητικές θέσεις οι οποίες αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του Συνθετικού Μοντέλου Συστημικής Θεραπείας (ΣΥ.ΜΟ.ΣΥ.Θ.) που έχω επεξεργαστεί θεωρητικά και το οποίο εφαρμόζουμε στο Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων. Η Διττή μας ταυτότητα: Το οδοιπορικό Σύμφωνα με τη δική μου οπτική, το ΣΥ.ΜΟ.ΣΥ.Θ. στηρίχτηκε πάνω σε δύο αντίποδες: τη συστημική επιστημολογία και μια συνθετική αντίληψη για τη ζωή και τη γνώση. Με άλλα λόγια, το συνθετικό αυτό μοντέλο, από τη μια μεριά πατάει γερά πάνω στην ενοποιητική μεταθεωρητική συστημική επιστημολογία και από την άλλη σε μια συνθετική αντίληψη που έχει βαθιές ρίζες στη διαλεκτική σκέψη της αρχαιοελληνικής γραμματείας (θέση, αντίθεση, σύνθεση). Επειδή δε η συνθετική αντίληψη είναι πιο κοντά στη δική μας κουλτούρα και γι αυτό αντλεί χυμούς από τη δική μας δεξαμενή, μας οδήγησε σε διαφοροποιημένα μοτίβα ιδεών, συγκινήσεων και πράξεων. Με άλλα λόγια, η υπόθεσή μου είναι ότι οι βαθύτεροι λόγοι για τους οποίους διαφοροποιηθήκαμε από την τόσο διαδεδομένη δυιστική αντίληψη για τη ζωή και τη γνώση αλλά και πιο συγκεκριμένα από τον κατακερματισμό του κλάδου της ψυχοθεραπείας είναι πολιτισμικοί. 4
Όπως θα δείξω παρακάτω, αυτή η διττή μας ταυτότητα είναι που μας διαφοροποίησε και από τον υπόλοιπο κλάδο της οικογενειακής θεραπείας όπου ανήκουμε θεσμικά και που μας οδήγησε σε πρωτόγνωρα και δημιουργικά μονοπάτια. Κάνοντας μια αναδρομή στο οδοιπορικό της Ελληνικής Συστημικής Σκέψης, φτάνουμε στις αρχές της δεκαετίας του 60 και στους πρωτεργάτες της, το Γιώργο και τη Βάσω Βασίλειου. Επιστρέφοντας από τις Η.Π.Α στις αρχές της δεκαετίας του 60, οι Βασιλείου έφεραν στις αποσκευές τους τις επαναστατικές ιδέες της συστημικής προσέγγισης και των εφαρμογών της στην οικογενειακή θεραπεία. Η αποδοχή, η απορρόφηση και η διάδοση της εισαγόμενης Συστημικής επιστημολογίας και των εφαρμογών της στον κλάδο της ψυχικής υγείας φαίνεται να έχει σχέση με το γεγονός ότι ρίζωσε και καλλιεργήθηκε πάνω στο πρόσφορο έδαφος της ελληνικής εμπειρίας. Γρήγορα οι ιδέες που αναπτύχθηκαν καθώς και οι εφαρμογές τους έκαναν φανερή τη συνθετική προοπτική που ενσωμάτωναν. Αυτήν ακριβώς την οπτική των δασκάλων μου αξιοποίησα, επεξεργάστηκα, ανέδειξα και επέκτεινα τόσο σε θεωρητικό όσο και σε εφαρμοσμένο επίπεδο. Η ψυχοθεραπεία ως μια σπειροειδής ανέλιξη Σύμφωνα με το μοντέλο το οποίο αφορά στα στάδια της θεραπείας στο οποίο θα αναφερθώ στην συνέχεια, η θεραπευτική διαδικασία περιγράφεται ως μια σπειροειδής ανελικτική διαδικασία. Η διαδικασία των αναθεωρήσεων, των ανακατασκευών και των ανακατατάξεων που επιτυγχάνονται κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπευτικής διαδρομής ατόμων και συνόλων προχωράει ανοδικά. Δηλαδή, από συγκεκριμένες αντιλήψεις και συμπεριφορές που αφορούν στην ορατή πλευρά του εαυτού μας και των σχέσεών μας με τους άλλους, προχωράει σε όλο και πιο κομβικά στοιχεία της αυτοαναφοράς μας, όπως οι αξίες, η ταυτότητα και σε καίριους προβληματισμούς και υπαρξιακά θέματα. Όπως το έθεσε επιγραμματικά ο Νίτσε: Αν κατανοήσουμε τα γιατί, είμαστε σε θέση να χειριστούμε τα πώς. Η βασική σύλληψη για τη σπειροειδή ανελικτική πορεία της ψυχοθεραπείας ανήκει στο δάσκαλό μου Γιώργο Βασιλείου. Αποτελεί μια πρωτότυπη ιδέα που σφράγισε ανεξίτηλα την ελληνική συστημική σκέψη. Η δική μου θεωρητική επεξεργασία της έννοιας αυτής, την οποία στήριξα πάνω σε συστημικές έννοιες (ιεραρχία, αυτο-οργάνωση, αυτοαναφορά), με οδήγησε στη σύλληψη της έννοιας του Γνωστικού Συστήματος Αυτοαναφοράς (ΓΣΑ). Σύμφωνα με την έννοια του ΓΣΑ, το πώς θα ερμηνεύσουμε ένα γεγονός (από το πιο ασήμαντο ως το πιο σοβαρό και κυρίως αυτά που μας αφορούν άμεσα και προσωπικά) εξαρτάται από το ερμηνευτικό μας πλαίσιο. Σύμφωνα με τη σύλληψη της έννοιας του Γνωστικού Συστήματος Αυτοαναφοράς, το πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, τη σχέση μας με το περιβάλλον μας και τη ζωή γενικά αποτελεί ένα πλαίσιο αναφοράς, το οποίο 5
λειτουργεί σαν ένας κεντρικός προγραμματισμός για ένα άτομο, μια οικογένεια ή μια οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα. Αυτή ή προϋπάρχουσα «θεωρία» μας, δηλαδή το ιεραρχημένο σύστημα αυτοαναφορικών κατασκευών, διαμορφώθηκε μέσα από μακρόχρονες και καθοριστικές εμπειρίες με υψηλό βαθμό συγκινησιακής φόρτισης, και γι αυτό αποτελεί το φίλτρο μέσα από το οποίο ερμηνεύουμε τα ερεθίσματα που δεχόμαστε. Λειτουργεί δηλαδή σαν ένας κεντρικός προγραμματισμός. Σύμφωνα με την έννοια του ΓΣΑ, η ψυχοθεραπεία θα μπορούσε να οριστεί σαν μια διαδικασία μέσα από την οποία ένα άτομο, αλλά και μια οποιαδήποτε ομάδα (ζευγάρι, οικογένεια, θεραπευτική ομάδα) ανακατασκευάζει το γνωστικό σύστημα αυτοαναφοράς του, δηλαδή τον τρόπο που βλέπει τον εαυτό του σε σχέση με τους άλλους και τη ζωή γενικά. Τα στάδια της θεραπείας Σύμφωνα με το θεωρητικό μοντέλο που αφορά στα στάδια της θεραπευτικής διαδικασίας το οποίο έχω επεξεργαστεί θεωρητικά, τα διαδοχικά στάδια της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας συνδέθηκαν με τις διαδοχικές αναθεωρήσεις του ΓΣΑ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΩΣ ΣΠΕΙΡΟΕΙΔΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΤΑΔΙΑ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΣΚΟΠΟΣ ) ΠΟΙΟΣ ΕΙΜΑΙ ΠΟΥ ΠΗΓΑΙΝΩ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΙ ΚΑΝΩ ΚΑΙ ΠΩΣ ΤΟ ΚΑΝΩ ΡΟΛΟΙ & ΣΤΟΧΟΙΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΥΤΟΑΝΑΦΟΡΑΣ (ΓΣΑ) Σχ. 1 6
Σε γενικές γραμμές, το πρώτο στάδιο ταυτίζεται με τους θεραπευτικούς στόχους που συνήθως θέτουν τα βραχεία μοντέλα θεραπείας, δηλαδή με αλλαγές σε επίπεδο συμπεριφορών και ρόλων (τι κάνω και πώς το κάνω). Είναι σημαντικό στο σημείο αυτό να τονίσω ότι, κατά τη γνώμη μου, οι περισσότερες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, συμπεριλαμβανομένης και της οικογενειακής θεραπείας, ολοκληρώνονται στο τέλος του πρώτου σταδίου. Σύμφωνα με τις θεωρητικές θέσεις του ΣΥ.ΜΟ.ΣΥ.Θ, η ψυχοθεραπευτική πορεία η οποία σε πρώτη φάση βασίζεται στις αρχές της συστημικής οικογενειακής θεραπείας, στη συνέχεια μεταλλάσσεται σε μια ατομοκεντρική ψυχοθεραπευτική διαδικασία, η οποία ενσωματώνει και αξιοποιεί τη γνώση και την εμπειρία των περισσότερων σχολών ψυχοθεραπείας, όπως την ψυχοδυναμική, την ανθρωπιστική, την προσωποκεντρική και την ψυχαναλυτική. Με άλλα λόγια, όσοι θεραπευόμενοι συνεχίσουν στα επόμενα στάδια, δηλαδή σε μια μακρόχρονη θεραπευτική δέσμευση, αναθεωρούν κατασκευές που βρίσκονται σε ανώτερα επίπεδα γνωστικοσυγκινησιακών δομών (οικογενειακών αξιών, προσωπικής ταυτότητας και νοήματος ζωής - ποιος είμαι, πού πάω και γιατί). Μέσα από τη δική μου θεραπευτική πρακτική, διαπίστωνα μάλιστα ότι τα αρχικά αιτήματα που αφορούσαν συμπτώματα και διάφορα προβλήματα έβρισκαν πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά την επίλυσή τους, όταν είχαν ενταχθεί και είχαν συνδεθεί με θεμελιακές διαστάσεις της προσωπικής και οικογενειακής ιστορίας. Η ενότητα νου και σώματος Μια άλλη αδιαπραγμάτευτη θεωρητική διάσταση της συνθετικής μας προσέγγισης είναι η ενότητα νου και σώματος. Η διάσταση αυτή που αφορά στην αδιαίρετη ενότητα νου και σώματος έχει διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στις θέσεις μας για την ψυχοθεραπευτική πρακτική. Έτσι, κεντρική θέση του ΣΥ.ΜΟ.ΣΥ.Θ. αποτελεί η άποψη ότι η ψυχοθεραπεία είναι εξίσου αποτελεσματική για την αντιμετώπιση σωματικών συμπτωμάτων όσο είναι και για την αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Οι θέσεις αυτές στηρίχθηκαν θεωρητικά με τη σύλληψη της έννοιας της Τελεονομικής Εντροπίας, η οποία βασίστηκε στην αρχή της Γενικής Θεωρίας των Συστημάτων και σύμφωνα με την οποία όλα τα ζωντανά συστήματα είναι βιοψυχοκοινωνικά (σχ. 2 & 3). 7
Εντροπία: Το μέτρο της αταξίας ενός συστήματος ΤΕΛΕΟΝΟΜΙΚΗ ΕΝΤΡΟΠΙΑ: ΤΟ ΜΕΤΡΟ ΤΗΣ ΑΤΑΞΙΑΣ ΣΕ ΒΙΟΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Σχ. 2 Μεταφορά και μετατροπή της Τελεονομικής Εντροπίας Μεταφορά Μετατροπή Σχ.3 8
Σύμφωνα με το συστημικό μοντέλο που αναπτύξαμε μαζί με τον καθηγητή της Ανόργανης Χημείας Δημήτρη Κατάκη, κάθε είδος οργανικής δυσλειτουργίας από πονοκεφάλους και καρδιακές προσβολές μέχρι τον καρκίνο και τα ατυχήματα-, μπορεί να θεωρηθεί ως μεταφορά της αταξίας από το ψυχοκοινωνικό επίπεδο (γνώσεις, συναισθήματα, κατασκευές, ανθρώπινη αλληλεπίδραση) στο βιολογικό και βιοχημικό. Σωματικό σύμπτωμα και ψυχοθεραπεία Η θεραπευτική εμπειρία μάς έχει δείξει ότι τα λειτουργικά οργανικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, πόνοι στην πλάτη, στομαχικές διαταραχές, αρρυθμίες, κωλικοί κ.λπ.) μειώνονται ή εξαφανίζονται σχετικά γρήγορα και μάλιστα συχνά πριν ακόμη γίνουν μεγάλες αλλαγές στον τρόπο που οι θεραπευόμενοι αντιμετωπίζουν τον εαυτό τους και τη ζωή. Φαίνεται ότι η απόφαση αυτή καθεαυτή να εστιάσουν στην προσπάθεια να κατανοήσουν και να αλλάξουν τα δεδομένα της ζωής τους, τους βοηθάει να ελέγχουν τη λειτουργία του οργανισμού τους. Βέβαια, οι αρρώστιες που εκδηλώνονται σε κάποιο όργανο ή λειτουργία του οργανισμού, π.χ. καρδιά, στομάχι, πνεύμονες, κύτταρο, απαιτούν βαθύτερες ανακατασκευές των σεναρίων μας. Σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι σημαντικό να αναρωτηθεί κανείς πόσο χρήσιμο είναι να προσπαθούμε να κατανοήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τις διαταραχές, ψυχικές και σωματικές, με βάση τους αντικειμενικούς και γενικούς στρεσογόνους παράγοντες. Γιατί καθοριστικός παράγοντας για την ψυχολογική και σωματική μας υγεία δεν είναι κάποια a priori στρεσογόνα γεγονότα ή παράγοντες, οι οποίοι αυτοί καθαυτοί προκαλούν την σωματική διαταραχή (όπως άλλωστε και την ψυχολογική), αλλά ο τρόπος που καθένας μας ερμηνεύει αυτά τα ερεθίσματα και τα μηνύματα, στο πλαίσιο των αυτοαναφορικών μας κατασκευών. Β. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ Θα ήθελα σε αυτό το σημείο να εστιάσω σε ορισμένες βασικές διαστάσεις της θεραπευτικής μας πρακτικής που, κατά την άποψη μου, μπορεί να είναι χρήσιμες σε όσους ασχολούνται με την ενοποίηση του κλάδου της ψυχοθεραπείας. Η ομαδική ψυχοθεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό Καταρχήν υπογραμμίζω ότι η ομαδική ψυχοθεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό υπήρξε από την αρχή βασικό στοιχείο της ψυχοθεραπευτικής μας εμπειρίας και πρακτικής. Ως εκ τούτου αποτέλεσε και βασικό άξονα του συνθετικού μοντέλου συστημικής θεραπείας το οποίο αναπτύξαμε και εφαρμόζουμε στη θεραπευτική μας δουλειά. 9
ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΟΜΑΔΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ Σχ. 4 Σύμφωνα με την πρακτική της συστημικής θεραπείας, όπως εφαρμόζεται από Έλληνες θεραπευτές που έχουν εκπαιδευτεί σε κέντρα που ακολουθούν την προσέγγιση αυτή, η ομάδα αποτελεί τον κεντρικό άξονα της θεραπευτικής διαδικασίας, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει διεθνώς στον κλάδο της οικογενειακής θεραπείας, όπου κεντρικό άξονα αποτελούν οι οικογενειακές συνεδρίες (σχ. 4). Σε αυτήν τη διαφοροποίηση οφείλεται, κατά την γνώμη μου, η απόκλισή μας από τη συστημική σκοπιά της οικογενειακής θεραπείας όπως εξασκείται διεθνώς. Ενώ δηλαδή στην πλειοψηφία των κέντρων οικογενειακής θεραπείας, η οικογενειακή θεραπεία και η θεραπεία ζευγαριών είναι ο κεντρικός άξονας της θεραπευτικής πρακτικής, σε εμάς είναι η μακροχρόνια, ομαδική ψυχοθεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό. Με βάση τις παραπάνω διαπιστώσεις, δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι ποτέ δεν ονομάσαμε τους εαυτούς μας οικογενειακούς θεραπευτές, παρόλη τη βαθιά μακρόχρονη και εκτεταμένη σύνδεση της θεωρητικής, ερευνητικής, εκπαιδευτικής και θεραπευτικής μας δουλειάς με την οικογένεια. 2 2 Ενώ οι ονομασίες εταιρειών, κέντρων, συγγραμμάτων, περιοδικών κ.λπ. του κλάδου της Οικογενειακής Θεραπείας διεθνώς έχουν τη λέξη οικογένεια, EFTA, AAMFT, AFTA, IFTA, FAMILY PROCESS, JOURNAL OF MARRIAGE OF FAMILY THERAPY κ.λπ., οι περισσότερες αντίστοιχες ονομασίες στον ελληνικό χώρο βασίζονται στη λέξη σύστημα: ΕΛΕΣΥΘ, ΕΤΗΟΣ, ΣΕΒΕ, ΣΕΙΡΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, ΜΕΤΑΛΟΓΟΣ κ.λπ. 10
Για να δώσω μια γενική περιγραφή της αποτελεσματικότητας της ομαδικής θεραπείας με οικογενειακό προσανατολισμό, αναφέρω ότι πρόκειται για μια δίωρη εβδομαδιαία συνεδρία στην οποία συνήθως συμμετέχουν δέκα με δώδεκα μέλη και τη συντονίζουν δύο θεραπευτές και ένας ή δύο εκπαιδευόμενοι θεραπευτές. Δηλαδή, σε μια δίωρη εβδομαδιαία συνεδρία ο θεραπευτής έχει τη δυνατότητα να αλληλεπιδράσει μέσω του ενός παρόντος μέλους της οικογένειας με ένα μεγάλο αριθμό οικογενειών ταυτόχρονα. Στην πράξη, το μοντέλο αυτό παρέχει τη δυνατότητα θεραπευτικών παρεμβάσεων στις οικογένειες όλων των μελών που βρίσκονται στην ομάδα, διαμορφώνοντας έτσι ένα τεράστιο θεραπευτικό δίκτυο. Στο πλαίσιο αυτού του συνθετικού μοντέλου συστημικής θεραπείας, τα μέλη των θεραπευτικών ομάδων διαπραγματεύονται τις σχέσεις μεταξύ τους, τις οικογενειακές τους σχέσεις και άλλες προσωπικές αλληλεξαρτήσεις καθώς και τη σχέση με τον εαυτό τους. Μέσα από τις εξομολογήσεις, τις αφηγήσεις και τους διαλόγους φτιάχνεται ένα δίκτυο με διασυνδέσεις ανάμεσα στα μέλη, τις οικογένειες τους, που προεκτείνονται στον παρελθόντα χρόνο και ανοίγουν παράθυρα προς το μέλλον. Για όσους προχωρήσουν πέρα από την αντιμετώπιση των αρχικών αιτημάτων, η ομάδα συμβάλλει καθοριστικά στη διερεύνηση του εσωτερικού χώρου. Μέσω της ομαδικής διεργασίας, τα μέλη πειραματίζονται με νέες κατασκευές και συμπεριφορές που, στη συνέχεια, θα αποτολμήσουν στη σχέση τους με σημαντικά πρόσωπα της ζωής τους, εκτός ομάδας. Με άλλα λόγια, τα μέλη της ομάδας αποτελούν μια μακρόχρονη ομάδα αναστοχασμού η οποία έχει πολλές αναλογίες με την προσέγγιση που υιοθέτησε ο Tom Andersen και αργότερα ο Seikkula. Η θεραπευτική πορεία μέσα σε ομάδες απαλλάσσει το θεραπευόμενο από τη μοναχική διαδικασία της ατομικής ψυχοθεραπείας και τον τροφοδοτεί με πλούσια γνωστικοσυγκινησιακά ερεθίσματα, που διοχετεύονται τόσο από την ομαδική διαδικασία όσο και από τον οικογενειακό προσανατολισμό της θεραπείας. Με τον τρόπο αυτό οι θεραπευόμενοι στις ομάδες βιώνουν τη μικρογραφία ενός καλύτερου κόσμου. Αποκτούν μια γνώση και μια εμπειρία που είναι ακόμα άγνωστη στο ευρύ κοινό, διότι μαθαίνουν νέους τρόπους που απαιτούνται για να τα βγάλει πέρα ο σύγχρονος άνθρωπος στις εντελώς νέες συνθήκες κάτω από τις οποίες ζει. Μια τέτοια ομαδική ψυχοθεραπευτική συνθήκη καταργεί πολλές από τις δυσλειτουργικές και άγονες διαστάσεις της ανθρώπινης επικοινωνίας. Γκρεμίζοντας διάφορα στεγανά σε πολλά επίπεδα, η θεραπευτική ομάδα επιτρέπει την πλούσια ανοιχτή επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της. Οι ιδιωτικές ιστορίες των μελών συναθροίζονται και διαπλέκονται με αναρίθμητες άλλες, για να διαφανεί η μεγάλη, η κοινή ανθρώπινη ιστορία. Στις ομάδες βλέπουμε πώς χτίζεται το καινούργιο πάνω στο παλιό. Παρακολουθώντας μια ομάδα να κατασκευάζει τις δικές αλήθειες είναι σα να παρακολουθεί κανείς ένα συλλογικό 11
νου να δρα. Αυτός ο ορισμός της ψυχοθεραπείας με οδήγησε στο να ονομάσω αυτές τις ομάδες, σχολεία ζωής. Η εκτεταμένη εμπειρία με ομάδες, μας έχει διδάξει ότι η ομαδική θεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό, στο πλαίσιο του συνθετικού μοντέλου που εφαρμόζουμε, επιτρέπει την προώθηση μιας σπειροειδούς διεργασίας θεραπευτικών αλλαγών, η οποία προωθεί τη διαχείριση της πολυπλοκότητας που διέπει τα διάφορα αλληλένδετα επίπεδα διαπλεγμένων γνωστικοσυγκινησιακών και υπαρκτών συστημάτων. Η εφαρμογή της ομαδικής θεραπείας με οικογενειακό προσανατολισμό στην Ελλάδα Η πρακτική της ομαδικής ψυχοθεραπείας στο πλαίσιο ενός συνθετικού μοντέλου έχει ιστορία δεκαετιών στην Ελλάδα. Ένας μεγάλος αριθμός συστημικών θεραπευτών, που δραστηριοποιούνται τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, συντονίζουν θεραπευτικές ομάδες μακράς διάρκειας με οικογενειακό προσανατολισμό, διαμορφώνοντας έτσι ένα τεράστιο δίκτυο. Μέσα σε αυτό το δίκτυο εντάσσονται και αλληλεπιδρούν θεραπευτικά πλαίσια, θεραπευτές διαφόρων προσεγγίσεων και εξειδικεύσεων, άτομα, οικογένειες, θεραπευτικές ομάδες και ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Έτσι, οι θεραπευτές, οι εκπαιδευτές, οι εκπαιδευόμενοι θεραπευτές καθώς και οι θεραπευόμενοι και οι οικογένειές τους, αλλά συνάμα και ο ευρύτερος κύκλος των συγγενών και φίλων, διαμορφώνουν μια διαρκώς επεκτεινόμενη κοινότητα. ΑΛΛΗΛΕΝΔΕΤΕΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΟΜΑΔΕΣ ΜΕ Σχ. 5 12
Το διάγραμμα απεικονίζει την κλινική μας πρακτική στην οποία συμμετέχουν αλληλένδετες ομάδες που πλαισιώνονται από τις οικογένειες των μελών τους. Έχοντας μια πλατιά εποπτεία του χώρου της ψυχοθεραπείας διεθνώς, μπορώ να υποστηρίξω ότι η διείσδυση, η εξάπλωση και η βιωματική αποδοχή αυτής της συνθετικής ολιστικής ψυχοθεραπευτικής, με κεντρικό άξονα την ομαδική ψυχοθεραπευτική διαδικασία, στον τόπο μας είναι εντυπωσιακή. Το φαινόμενο της διάδοσης των θεραπευτικών ομάδων με οικογενειακό προσανατολισμό φαίνεται να έχει πολύ βαθιές πολιτισμικές ρίζες. Η ένταξη της οικογένειας μέσα στην ομάδα είναι βαθύ βίωμα στον ελληνικό χώρο και, κατά την άποψή μου, ένα από τα πιο λειτουργικά στοιχεία της πολιτισμικής μας ταυτότητας. Στην πιο πρόσφατη ιστορία μας, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην οικογένεια και την κοινότητα δεν ήταν ποτέ σαφώς καθορισμένη και γι αυτό αντιστεκόμαστε ακόμα σθεναρά στην απομόνωση της πυρηνικής οικογένειας. Εξακολουθούμε να ζούμε σε «σπίτια χωρίς τοίχους», γιατί βρισκόμαστε σε στενή επαφή με τους συγγενείς και φίλους που αποτελούν τον κύκλο δικών. Έτσι, μέσα σε αυτές τις θεραπευτικές ομάδες αξιοποιούνται τα θετικότερα στοιχεία του πολιτισμικού μας εξοπλισμού: η κοινότητα και η οικογένεια και μάλιστα σε συνδυασμό. Μέσα στις ομάδες αυτές αναβιώνουν βασικά χαρακτηριστικά των σχέσεων μέσα σε μικρές κοινότητες (όπως οι κοινοί σκοποί και στόχοι, οι ξεκάθαρες και κοινές αξίες, όπως η αλληλεξάρτηση, η συμπληρωματικότητα των ρόλων), που σφυρηλάτησαν τη σταθερότητα, την ανθεκτικότητα και τη δύναμή μας να αντιμετωπίζουμε τις αλλεπάλληλες κρίσεις σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής μας ζωής για αιώνες. Πέρα όμως από τις αναδρομές στη σύγχρονη ιστορία μας, οι προβληματισμοί και ο γενικότερος προσανατολισμός που υποβόσκει κάτω από τις αφηγήσεις των θεραπευόμενών μας, οδηγούν σε αρχετυπικές διαστάσεις της ψυχοθεραπευτικής διεργασίας. Πίσω από τις σύγχρονες προσωπικές και οικογενειακές ιστορίες φωλιάζουν θεμελιακές διαστάσεις της ύπαρξης και της συνύπαρξης που είχαν μείνει αναλλοίωτες μέσα στο διάβα του χρόνου. Το θέατρο στην αρχαία Ελλάδα ήταν ο χώρος όπου οι πολίτες, συμμετέχοντας στα δρώμενα επί σκηνής, μέσα από τη μέθεξη διαπραγματευόταν ατομικά και συλλογικά τις θεμελιακές οντολογικές και υπαρξιακές διαστάσεις του κοινωνικού γίγνεσθαι, μέσα από μια διαδικασία κάθαρσης. Μέθοδοι και τεχνικές Η συνθετική προσέγγιση που ακολουθούμε προσφέρει στους θεραπευτές ένα πλαίσιο και τους κατευθυντήριους άξονες που μπορούν να τους βοηθήσουν να επιλέξουν και να συνδυάσουν θεραπευτικές μεθόδους και τεχνικές. Εδώ ίσως είναι διαφωτιστικό να αναφερθώ 13
πολύ περιληπτικά σε ορισμένες βασικές παραμέτρους οι οποίες αποτελούν κεντρικό άξονα της θεραπευτικής μας δουλειάς. Όσον αφορά στο συνδυασμό οικογενειακής και ομαδικής θεραπείας, σύμφωνα με το συνθετικό μας μοντέλο, η οικογενειακή θεραπεία και η ομαδική θεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό θεωρούνται σαν τις δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Σύμφωνα με την προσέγγισή μας, το εάν, το πότε, το για ποια διάρκεια, το σε ποια διαστήματα, το σε ποιο πλαίσιο θα δούμε όλη ή μέλη της οικογένειας- εξαρτάται από το τι αντιλαμβανόμαστε ακούγοντας τις ιστορίες των θεραπευόμενών μας. Ως εκ τούτου, μέθοδοι και τεχνικές της οικογενειακής θεραπείας (ασκήσεις, γράμματα, συμβόλαια, γενεογράμματα κ.ά.) αξιοποιούνται τόσο στην ατομική όσο και στην ομαδική ψυχοθεραπεία. Επιπλέον, οι θεραπευτικοί στόχοι και οι αντίστοιχες θεραπευτικές παρεμβάσεις, στην ατομική και ομαδική ψυχοθεραπεία, ταξινομούνται σύμφωνα με το μοντέλο των σταδίων στο οποίο αναφέρθηκα νωρίτερα. Με άλλα λόγια, οι μέθοδοι και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται αποτελούν παρεμβάσεις που προωθούν τους αντίστοιχους στόχους που επιδιώκονται σε κάθε στάδιο. Για παράδειγμα, ασκήσεις και μηνύματα που αποστέλλονται σε μέλη της οικογένειας του θεραπευόμενου έχουν αποδειχθεί εξαιρετικά χρήσιμες τεχνικές στο πρώτο στάδιο, κατά το οποίο, όπως αναφέρθηκε σε άλλο σημείο, επιδιώκονται αλλαγές που αφορούν στις οικογενειακές σχέσεις. Επίσης, στο πλαίσιο του συνθετικού μοντέλου, στο θεραπευτικό πλαίσιο της ομάδας εφαρμόζονται και μέθοδοι και τεχνικές από άλλες ψυχοθεραπευτκές προσεγγίσεις (παιδικές αναμνήσεις, παιχνίδια ρόλων, ζωγραφιές κ.ά.). O Wachtel εφαρμόζει μια ανάλογη προσέγγιση στην ψυχοθεραπευτική του πρακτική. Με άλλα λόγια, υποστηρίζει ότι οι αρχές πάνω στις οποίες βασίζει τις παρεμβάσεις του είναι ανεξάρτητες από συγκεκριμένο θεωρητικό προσανατολισμό και σε μεγάλο βαθμό αποτελούν το απόσταγμα των εμπειριών έμπειρων θεραπευτών, οι οποίοι αναγνωρίζουν αυτές τις παρεμβάσεις ως αποτελεσματικούς τρόπους επικοινωνίας. Ένας θεραπευτής που εφαρμόζει το ΣΥ.ΜΟ.ΣΥ.Θ., τόσο στο ξεκίνημα όσο και καθ όλη τη διάρκεια της θεραπευτικής πορείας, έχει στη διάθεσή του πολλές επιλογές: ατομική ψυχοθεραπεία εστιασμένη σε θέματα προσωπικά, συνεδρίες ζευγαριού ή οικογένειας ή κάποιας οικογενειακής δυάδας (μητέρα κόρη, αδέρφια κ.λπ), συμμετοχή και των δύο μελών ενός ζευγαριού σε διαφορετικές θεραπευτικές αμάδες, ένταξη ενός ή περισσοτέρων μελών μιας οικογένειας σε ξεχωριστές ομάδες, συνεδρίες ζευγαριού ή οικογένειας, σε συνδυασμό με την παράλληλη συμμετοχή ενός ή περισσότερων μελών σε θεραπευτικές ομάδες κ.λπ. Για παράδειγμα, μια ολόκληρη οικογένεια, ένας ή μία σύζυγος, ένας γιος ή μια κόρη, ένας αδερφός ή μια αδερφή μπορεί να προσκληθούν να συμμετάσχουν σε μία ή περισσότερες συνεδρίες. Μια άλλη παραλλαγή αποτελεί η επίσκεψη μελών της οικογένειας ενός μέλους 14
μιας ομάδας ή όταν ένας από τους συντρόφους στο ζευγάρι επισκέπτεται την ομάδα τού άλλου για κάποιο χρονικό διάστημα. Σύμφωνα με την εμπειρία μας, ένα άτομο το οποίο έχει συμμετάσχει σε μακράς διάρκειας ομαδική θεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό, λειτουργεί καταλυτικά μέσα στο πλαίσιο τόσο της πυρηνικής όσο και της εκτεταμένης οικογένειας. Επιπρόσθετα, θεραπευόμενοι, εκπαιδευόμενοι, συνεργάτες μας άλλα και μέλη της οικογένειάς τους συμμετέχουν συχνά σε μαραθώνιους, σεμινάρια γονέων, θεραπευτικά δρώμενα κ.ά., αξιοποιώντας μια μεγάλη ποικιλία μεθόδων και προσεγγίσεων όπως το ψυχόδραμα, οι πρώιμες αναμνήσεις κ.ά. Η θεραπεία των θεραπευτών Μια άλλη αδιαπραγμάτευτη πεποίθησή μας αφορά στη θεραπεία των θεραπευτών. Η πεποίθηση αυτή βασίζεται στην αντίληψη ότι ο εαυτός του επαγγελματία της ψυχικής υγείας είναι το βασικό εργαλείο για τη δουλειά του, αφού οι παρατηρήσεις και οι εκτιμήσεις του περνούν μέσα από το φίλτρο των αντιλήψεων, των συναισθημάτων και των εικόνων που προϋπάρχουν μέσα του. Τα προσωπικά του βιώματα δημιουργούν το πλαίσιο αναφοράς μέσα από το οποίο οργανώνει τα ερεθίσματα που δέχεται. Οι παρατηρήσεις και οι παρεμβάσεις των θεραπευτών δεν αποτελούν αντικειμενικές αλήθειες που ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις. Εφόσον οι ενέργειές μας δεν αποτυπώνουν και δεν αφορούν στο αντικειμενικό, στο απόλυτο και στο σωστό αλλά στις δικές μας κατασκευές, ο ρόλος μας δεν είναι να αναζητούμε την αλήθεια, αλλά να γεφυρώνουμε τις δικές μας αλήθειες με τις αλήθειες των άλλων. Για μας είναι πια βιωμένη πεποίθηση ότι ο μόνος τρόπος να οργανωθεί η πληροφορία είναι η συναισθηματική συμμετοχή στα όσα συμβαίνουν. Η μόνη ασφαλιστική δικλείδα, ώστε να μη χάνουμε την επαφή με την πραγματικότητα των άλλων, είναι να δημιουργούμε επικοινωνιακές γέφυρες τόσο με τα άτομα και τις οικογένειες που απευθύνονται σε εμάς για βοήθεια όσο και με τους συνεργαζόμενους επαγγελματίες. Η προσωπική και εκπαιδευτική μου εμπειρία με έχουν πείσει ότι η εικόνα του κόσμου γίνεται πιο ανάγλυφη όταν ο θεραπευτής τον έχει κατ αρχήν γνωρίσει μέσα από τη δική του ψυχοθεραπευτική πορεία. Αυτή η in vivo μαθησιακή εμπειρία οδηγεί στην εμβάθυνση της κατανόησης τόσο των οικογενειακών δυναμικών όσο και των αλληλεπιδρώντων οικογενειακών μοτίβων. Σ αυτήν την προσωπική διαδρομή, ο μελλοντικός θεραπευτής κατανοεί βιωματικά την επίπονη θεραπευτική διαδικασία. Με έναν άμεσο και βαθιά βιωματικό τρόπο, ο μελλοντικός θεραπευτής ζυμώνει την προσωπική με τη θεωρητική και την πρακτική γνώση που συγκεντρώνει κατά τη διάρκεια της ειδίκευσής του και που, στη συνέχεια, συνεχίζει να συσσωρεύει μέσα από το ρόλο του θεραπευτή. Η όλη διαδικασία 15
συμβάλλει ουσιαστικά στη δημιουργία μιας συνθετικής προσωπικής και επαγγελματικής ταυτότητας, προσφέροντάς στο μέλλοντα θεραπευτή κατεύθυνση αλλά και νόημα. Αυτή η επίγνωση επιβεβαιώνεται για δεκαετίες μέσα από τον εκπαιδευτικό ρόλο που ανέλαβα μαζί με τους συνεργάτες μου στο Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων. Η συμμετοχή των εκπαιδευόμενων θεραπευτών και συμβούλων σε θεραπευτική ομάδα ως θεραπευόμενων για μεγάλα χρονικά διαστήματα, αποτελεί τον κεντρικό άξονα της εκπαιδευτικής διαδικασίας και τη θεωρώ ως την πιο νευραλγική διάσταση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων μας. Αξίζει να σημειωθεί ότι όλοι οι Έλληνες επαγγελματίες ψυχικής υγείας που έχουν εκπαιδευτεί στο συνθετικό αυτό μοντέλο θεραπείας, έχουν μετάσχει οι ίδιοι ως θεραπευόμενοι σε ψυχοθεραπευτικές ομάδες. Με άλλα λόγια, ένας μεγάλος αριθμός συστημικών θεραπευτών από τη δεκαετία του 60, σε ολόκληρη τη χώρα, έχει συμμετάσχει σε μακράς διάρκειας ομαδική θεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό. Μια συνθετική οπτική του κλάδου της ψυχοθεραπείας Παρά το γεγονός ότι συνεχίζεται η αναζήτηση ενός κοινού θεωρητικού πλαισίου για τον κλάδο της ψυχοθεραπείας και παρόλο που έχει αναγνωριστεί ότι αυτό το πλαίσιο θα έπρεπε να είναι σε μεταθεωρητικό επίπεδο -εκτός από εξαιρέσεις-, φαίνεται να αγνοείται η δυνατότητα να επιτευχθεί αυτή η ενοποίηση με βάση τις υπάρχουσες μεταθεωρητικές έννοιες που προσφέρει η συστημική σκέψη και οι εφαρμογές της. Με άλλα λόγια, δεν αξιοποιείται ο ευρυγώνιος φακός της συστημικής θεώρησης, ο οποίος μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμος, αφού η μεταθεωρητική επιστημολογία μας έχει εξοπλίσει με έννοιες και αρχές που επιτρέπουν την ενότητα χωρίς να αποκλείουν τη διαφοροποίηση. Ολοκληρώνοντας, θα κάνω μια σύντομη αναφορά στη δική μου απόπειρα για μια εννοιολογική στήριξη μιας συνθετικής οπτικής του κλάδου της ψυχοθεραπείας. Αυτή η συνθετική σύλληψη του κλάδου της ψυχοθεραπείας αποσκοπεί στο να προσφέρει ένα γενικό πλαίσιο αναφοράς, το οποίο διευκολύνει στην οργάνωση τόσο της υπάρχουσας όσο και της διαρκώς αυξανόμενης γνώσης 3. Η εννοιολογική θεώρηση της συνθετικής οπτικής για τον κλάδο της ψυχοθεραπείας (η οποία απεικονίζεται στο γράφημα αρ. 6) βασίστηκε σε έννοιες οι οποίες απορρέουν από τρία επιστημολογικά προγράμματα τα οποία προσδιόρισαν διαδοχικά, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, την εξέλιξη της οικογενειακής θεραπείας: τη Γενική Θεωρία Συστημάτων, τον Κονστρουκτιβισμό και τον Κοινωνικό Κονστρουξιονισμό. 3 Κατάκη, Χ. «Θα μπορούσε η Συστημική Σκέψη να ενοποιήσει τον κλάδο της ψυχοθεραπείας;». Παρουσίαση στο 3 ο Πανελλήνιο Συνέδριο στη Συστημική Θεραπεία Οικογένεια και Ψυχική Ασθένεια, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιατρικής, Ψυχιατρική & Παιδοψυχιατρική Κλινική, Ηράκλειο Κρήτης 21-23/10/2005. 16
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ ΒΑΣΙΣΜΕΝΑ ΣΕ ΜΕΤΑΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΥΣΤΗΜΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ (ΠΧ. ΑΥΤΟΡΓΑΝΩΣΗ, ΑΥΤΟΑΝΑΦΟΡΑ, ΣΥΓΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ. ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ, ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ Σχ. 6 Η ανάπτυξη ενός τέτοιου πλαισίου διασφαλίζει την αυτονομία των διαφορετικών σχολών ψυχοθεραπείας, ενώ την ίδια στιγμή επιτρέπει στους ερευνητές, στους θεωρητικούς και στους επαγγελματίες, από τη μια να αντιλαμβάνονται τις διαφορετικές προσεγγίσεις ως τμήματα ενός ενιαίου κλάδου και από την άλλη να έχουν στη διάθεσή τους κατευθυντήριους άξονες για την πρακτική τους άσκηση. Όσον αφορά στην πρακτική της ψυχοθεραπείας, μια τέτοια συνθετική προσέγγιση προσφέρει τις κατευθυντήριες γραμμές απαλλάσσοντάς μας από τεχνητούς διαχωρισμούς. Δηλαδή, διαφορετικές και φαινομενικά αγεφύρωτες θεραπευτικές προσεγγίσεις και παρεμβάσεις (π.χ. όλες οι μέθοδοι και οι τεχνικές που έχουν αναπτυχθεί όχι μόνο στα πλαίσια της οικογενειακής θεραπείας αλλά και ευρύτερα στο χώρο της ψυχοθεραπείας) μπορούν να ενσωματωθούν τόσο στο επίπεδο της θεωρίας όσο και της πράξης. Με άλλα λόγια, μια τέτοια προσέγγιση μας βοηθάει να βάλουμε τάξη στα του οίκου μας, δηλαδή μας επιτρέπει να μπορούμε να συνεννοούμαστε και να επικοινωνούμε για το ποιος κάνει τι πότε πώς και γιατί. Η ενοποιητική αυτή προσέγγιση μας απάλλαξε από πολλά διαζευκτικά που ταλαιπωρούν τον κλάδο μας, όπως: - Βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη θεραπεία - Ατομική, οικογενειακή ή ομαδική θεραπεία με οικογενειακό προσανατολισμό. 17
- Πρόληψη ή θεραπεία: Σε αυτό το πλαίσιο, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της πρόληψης και της θεραπείας καταργείται. Πρόληψη και θεραπεία αποτελούν μέρος του ίδιου συνεχούς και ως εκ τούτου η «παθολογία» τοποθετείται σε διαφορετική βάση. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η κατάργηση του κατακερματισμού του κλάδου μάς απαλλάσσει από τα διαζευκτικά ή που μας ταλαιπωρούν. Η ενοποίηση του κλάδου της ψυχοθεραπείας μάς επιτρέπει να οργανώνουμε τις πληροφορίες για τα συστήματα, στα οποία παρεμβαίνουμε, να ξεκαθαρίζουμε το ρόλο μας, να αξιοποιούμε τις διάφορες προσεγγίσεις, μεθόδους και τεχνικές που αρμόζουν σε συγκεκριμένες συνθήκες. Οι θεωρητικές μου αναζητήσεις, αλλά κυρίως η θεραπευτική εμπειρία με έχουν πείσει ότι η ευελιξία που προσφέρει ένα συνθετικό πλαίσιο αναφοράς είναι δυνατό να συνυπάρχει με την απαραίτητη οριοθέτηση ανάμεσα σε αυτοτελή γνωστικά πεδία. Όταν οι εξειδικεύσεις, οι θεωρητικές και πρακτικές επιλογές δεν θεωρούνται ανταγωνιστικές προσεγγίσεις, μπορούμε να παραμερίσουμε τις τεχνητές διχογνωμίες, έτσι ώστε οι διάφορες προσεγγίσεις, μέθοδοι και τεχνικές που έχουν αναπτυχθεί να αποτελούν εναλλακτικές παρεμβάσεις που αυξάνουν την αποτελεσματικότητά μας. Η σύνθεση ανάμεσα σε εναλλακτικούς τρόπους αξιολόγησης και παρέμβασης των φαινομένων, στα οποία συμμετέχουμε ως θεραπευτές και θεραπευόμενοι, οδηγεί στα μαγικά ΚΑΙ της ψυχοθεραπείας. Με άλλα λόγια, μέσα από μια τέτοια συνθετική αντίληψη της ψυχοθεραπείας, όλα τα ερωτήματα και τα διλήμματα μπορούν να απαντηθούν με ένα εξαρτάται ή με ένα ΚΑΙ. 18
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κατάκη, Χ. (1992). Τα Στάδια της Ψυχοθεραπείας: Διαδοχικές αναθεωρήσεις ως διεργασία αυτοοργάνωσης. Ψυχολογικά Θέματα, 5:1, 61-77. Κατάκη, Χ. (2004). Can systems thinking unite the field of psychotherapy? Working Paper 2004/15. Αθήνα: Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων. Andersen, T. (2005). Reflections on reflecting with families. In S. McNamee & K. Gergen (editors) Therapy as social construction (pp.54-68). London: Sage. Katakis, Ch. (1990). The self-referential conceptual system: Towards an operational definition of subjectivity. Systems Research, 7, 91-102. Katakis, D. & Katakis Ch. (1982). Teleonomic entropy in biopsychosocial systems. Behavioral Science, 27, 118-124. Katakis, D. & Katakis, Ch. (1986). Transference and transformation of teleonomic entropy. Behavioral Science, 31, 52-62. Katakis, Ch., (1990). Stages of Psychotherapy: Progressive reconceptualizations as a selforganizing process. Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 26:4, 484-493. Seikkula, J. (2008). Inner and outer voices in the present moment of family and network therapy. Journal of Family Therapy, (2008) 30: 478 491. Vassiliou, G. (1987). Human beings as a system: A presentation for the child psychiatrist (in Greek). In G. Tsiantis and S. Manolopoulos (Eds.), Contemporary child psychiatry matters, Vol. 1 (pp. 259-273). Athens: Kastaniotis Publications. Vassiliou, G. & Vassiliou, V. (1983). On the Diogenes search: Outlining a dialectic-systemic approach concerning the functioning of anthropos and his supra systems. In M. Pines (Ed.), The evolution of group analysis. London: Routledge and Kegan Paul. Wachtel, P. L. (2008). Relational theory and the practice of psychotherapy. New York: Guilford. 19