Êáñäéáããåéáêïß ðáñüãïíôåò êéíäýíïõ óôç ìýóç êáé ôñßôç çëéêßá Áðüóôïëïò áôæçôüëéïò, Áíáðë. ÊáèçãçôÞò Ðáèïëïãßáò ÉáôñéêÞò Ó ïëþò ÁÐÈ Íßêç Êáôóßêç, ÅðéóôçìïíéêÞ óõíåñãüôéò, Á' ÐñïðáéäåõôéêÞò ÐáèïëïãéêÞò ÊëéíéêÞò, Íïóïêïìåßï Á ÅÐÁ Ãéþñãïò ÁíùãåéáíÜêçò, ÊáèçãçôÞò Öõóéïëïãßáò ÉáôñéêÞò Ó ïëþò ÁÐÈ INTERREG IIIA ÅËËÁÄÁ - ÂÏÕËÃÁÑÉÁ
Καρδιαγγειακοί παράγοντες κινδύνου στη µέση και τρίτη ηλικία Οι καρδιαγγειακές παθήσεις (στεφανιαία νόσος, αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο και περιφερική αρτηριακή νόσος) είναι παγκόσµια οι κύριες αιτίες θανάτου τόσο σε άτοµα µέσης ηλικίας, όσο και στους ηλικιωµένους. Προκαλούνται από τη σταδιακή εναπόθεση λίπους στο τοίχωµα των αγγείων (αθηροσκλήρυνση), ήδη από την παιδική ηλικία, τη δηµιουργία αθηρωµατικής πλάκας και την προοδευτική στένωσή τους. Η αθηρωµατική πλάκα µπορεί να ραγεί, µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία θρόµβου που είτε κλείνει τοπικά το αγγείο (αθηροθρόµβωση) είτε µετακινείται µε τη ροή του αίµατος και αποφράσσει περιφερικότερο αγγείο (εµβολή). Η αιφνίδια απόφραξη ενός αγγείου προκαλεί το οξύ καρδιαγγειακό επεισόδιο, δηλαδή το έµφραγµα στην καρδιά ή το αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. Βασικό εποµένως ρόλο στη διατήρηση καλής υγείας και την αποφυγή επεισοδίων που µπορεί να είναι θανατηφόρα ή να προκαλέσουν αναπηρίες στη µέση και µεγάλη ηλικία αποτελεί η έγκαιρη πρόληψη και κατάλληλη θεραπευτική αντιµετώπιση εκείνων των παραγόντων που συµβάλλουν στην αθηροσκληρυντική βλάβη. Εξάλλου, οι άνδρες µετά τα 40, οι γυναίκες µετά την εµµηνόπαυση και τα ηλικιωµένα άτοµα γενικά βρίσκονται σε αυξηµένο καρδιαγγειακό κίνδυνο και η αντιµετώπιση των παραγόντων κινδύνου σε αυτούς πρέπει να είναι εντονότερη. Κύριοι καρδιαγγειακοί παράγοντες κινδύνου που έχουν αποδειχθεί µε βεβαιότητα, εκτός από αυτούς που δεν µπορούν να τροποποιηθούν, δηλαδή το φύλο, την ηλικία και το οικογενειακό ιστορικό (γονείς, αδέλφια µε καρδιαγγειακή νόσο) είναι: οι διαταραχές των λιπιδίων και συγκεκριµένα η αύξηση της ολικής χοληστερόλης, της «κακής» (LDL) χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων, και η µείωση της «καλής» (HDL) χοληστερόλης η αρτηριακή υπέρταση - 2-
ο σακχαρώδης διαβήτης το κάπνισµα η παχυσαρκία η απουσία άσκησης το στρες (ψυχική ή/και σωµατική υπερένταση) ιαταραχές των λιπιδίων Η χοληστερόλη είναι απαραίτητο συστατικό των κυτταρικών µεµβρανών και των ορµονών. Παράγεται κυρίως στο συκώτι, αλλά την προσλαµβάνουµε και µε τις τροφές. Η µεταφορά της στο αίµα γίνεται µε τη µεσολάβηση της «κακής» (LDL) και «καλής» (HDL) χοληστερόλης. Η LDL χοληστερόλη τροφοδοτεί τα κύτταρα µε την απαιτούµενη ποσότητα χοληστερόλης, ενώ η HDL παραλαµβάνει την περίσσεια χοληστερόλης και τη µεταφέρει στο συκώτι για να αποβληθεί από τον οργανισµό. Η LDL χοληστερόλη είναι αυτή που, όταν είναι αυξηµένη, συσσωρεύεται στο αγγειακό τοίχωµα και προκαλεί το σχηµατισµό αθηρωµατικής πλάκας (εξού και ο χαρακτηρισµός της ως «κακή»). Τα τριγλυκερίδια αποτελούν πρόδροµες µορφές της LDL χοληστερόλης και είτε προσλαµβάνονται µε τις τροφές είτε συντίθενται στον οργανισµό. Όσο αυξάνονται τα επίπεδα της ολικής χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων στο αίµα, αυξάνεται και η LDL χοληστερόλη, µε αποτέλεσµα αυξηµένο κίνδυνο καρδιαγγειακών επεισοδίων. Λιπίδια Ιδανικές τιµές(mg/dl) Οριακά αυξηµένες(mg/dl) Αυξηµένες (mg/dl) Ολική χοληστερόλη < 200 200-239 240 LDL χοληστερόλη < 100 100-159 160 Τριγλυκερίδια < 150 150-199 200 HDL χοληστερόλη 60 59-40 < 40-3-
Η µέτρηση των λιπιδίων του αίµατος, ιδίως στα άτοµα µε αυξηµένο καρδιαγγειακό κίνδυνο (συνύπαρξη περισσοτέρων παραγόντων κινδύνου, προηγούµενο επεισόδιο) και στους ηλικιωµένους, συνιστάται τουλάχιστον 2 φορές το χρόνο και αφού έχει προηγηθεί αποχή από το φαγητό για 12-14 ώρες. Η πρόληψη και αντιµετώπιση των διαταραχών των λιπιδίων περιλαµβάνει την υιοθέτηση υγιεινού τρόπου διατροφής, όπως είναι για τη χώρα µας η παραδοσιακή µεσογειακή δίαιτα και διαβίωσης (απώλεια σωµατικού βάρους, διακοπή καπνίσµατος, µέτριας έντασης άσκηση). Όταν τα διαταραγµένα επίπεδα λιπιδίων στο αίµα παραµένουν παρά την υγιεινοδιαιτητική αντιµετώπιση, τότε συνιστώνται υπολιπιδαιµικά φάρµακα, µε απαραίτητη προ πόθεση τη στενή παρακολούθηση από γιατρό για το ενδεχόµενο παρενεργειών. Τα υπολιπιδαιµικά φάρµακα, που χρησιµοποιούνται ανάλογα και µε τα λιπίδια που είναι αυξηµένα, είναι κυρίως οι στατίνες, οι φιµπράτες, η εζετιµίδη και τα ω3 λιπαρά οξέα, ενώ συµπληρωµατικά µπορεί να βοηθήσουν και οι φυτικές στανόλες και στερόλες που περιέχονται φυσικά σε φρούτα, λαχανικά, όσπρια και ξηρούς καρπούς, αλλά κυκλοφορούν σε µεγάλη περιεκτικότητα και σε ειδικά παρασκευάσµατα διατροφής, όπως µαργαρίνες, γάλα και γιαούρτι. Πίνακας 1. Χρήσιµες συµβουλές για υγιεινή διατροφή Περιορισµός κατανάλωσης κορεσµένων (λιπαρά κρέατα, γαλακτοκοµικά προ όντα µε πλήρη λιπαρά, βούτυρο) και τρανς λιπαρών οξέων (προπαρασκευασµένες τροφές-fast food) κρέατος (1 φορά την εβδοµάδα, κατά προτίµηση λευκό, αφού αφαιρεθεί το λίπος και η πέτσα) αναψυκτικών και αλκοολούχων ποτών, γιατί περιέχουν πολλές θερµίδες και συνήθως συνοδεύονται από κατανάλωση λιπαρών σνακ (ξηροί καρποί, πατατάκια) ζάχαρης, κέικ, µπισκότων και γλυκών, ιδίως τυποποιηµένων του εµπορίου. Προτιµότερη η µέτρια κα- - 4-
τανάλωση σπιτικών γλυκισµάτων που παρασκευάζονται χωρίς αλάτι, µε άπαχο γάλα, λίγη ζάχαρη και ασπράδι αυγού Αύξηση κατανάλωσης πολυακόρεστων (φυτικά έλαια, µαργαρίνες) και µονοακόρεστων (ελαιόλαδο) λιπαρών οξέων, πάντα σε λογικές ποσότητες. Στο εµπόριο µάλιστα, κυκλοφορούν µαργαρίνες εµπλουτισµένες µε φυτικές στερόλες, που συµβάλλουν στη µείωση της χοληστερόλης ψαριών και ιδιαίτερα των πλούσιων σε ω3 και ω6 λιπαρών οξέων, όπως σαρδέλες, σολοµός, σκουµπρί, τόνος και ρέγκα φρούτων, λαχανικών, δηµητριακών (σε καθηµερινή βάση) και οσπρίων (3 φορές την εβδοµάδα) γαλακτοκοµικών προ όντων χαµηλών σε λιπαρά φρέσκων χυµών και νερού (6-8 ποτήρια την ηµέρα) Επιπλέον Αποφυγή κατανάλωσης έτοιµου φαγητού, προτιµότερο το µαγείρεµα στο σπίτι Επιλογή υγιεινών τρόπων µαγειρέµατος (βράσιµο, ψήσιµο, στον ατµό) και αποφυγή τηγανίσµατος Κατανάλωση 3 γευµάτων την ηµέρα και φρούτων στα ενδιάµεσα Αρτηριακή υπέρταση Αρτηριακή πίεση είναι η πίεση που ασκείται στο τοίχωµα των αρτηριών από τη ροή του αί- µατος. Καταγράφεται µε δύο αριθµούς εκφρασµένους σε χιλιοστά στήλης υδραργύρου (mmhg) του πιεσόµετρου, ένα µεγαλύτερο (συστολική) και ένα µικρότερο (διαστολική πίεση), που αντιστοιχούν στην αντίσταση των αγγείων και την προώθηση του αίµατος κατά τη λειτουργία της καρδιάς. Υψηλή αρτηριακή πίεση (υπέρταση) προκαλείται κυρίως από απώλεια της ελαστικότητας και σκλήρυνση του τοιχώµατος των αγγείων. Για το λόγο αυτό, οι ηλικιωµένοι εξαιτίας της προοδευτικής αθηροσκλήρυνσης και εναπόθεσης αλάτων ασβεστίου στα αγγειακά τοιχώµατα, συνήθως παρουσιάζουν υψηλές τιµές πίεσης. - 5-
Η αυξηµένη αρτηριακή πίεση επιβαρύνει τη λειτουργία της καρδιάς και προσβάλλει λόγω βλάβης των αγγείων, τον εγκέφαλο (εγκεφαλικά επεισόδια, άνοια), την καρδιά (έµφραγµα, καρδιακή ανεπάρκεια), τους νεφρούς (νεφρική ανεπάρκεια), τα µάτια (αµφιβληστροειδοπάθεια) και τα άκρα (περιφερική αγγειοπάθεια). Συστολική πίεση (mmhg) ιαστολική πίεση(mmhg) Ιδανική πίεση < 120 και < 80 Υψηλή φυσιολογική πίεση 120-129 και 80-84 Προ πέρταση 130-139 ή/και 85-89 Υπέρταση 140 ή/και 90 Για την έγκαιρη διάγνωση της υπέρτασης συνιστάται η περιοδική µέτρηση της αρτηριακής πίεσης (1 φορά τουλάχιστον την εβδοµάδα) στο σπίτι, ιδίως µετά από κατάλληλη ενηµέρωση και εκπαίδευση των ηλικιωµένων ατόµων. Οδηγίες για τη σωστή µέτρηση της πίεσης Αποφεύγεται το κάπνισµα και η κατανάλωση καφέ µισή ώρα πριν τη µέτρηση, που πρέπει να γίνεται πάντα σε συνθήκες ηρεµίας και όχι εάν το άτοµο είναι αγχωµένο, αναστατωµένο, συγχυσµένο ή νιώθει ζάλη και πονοκέφαλο Η µέτρηση γίνεται µε το άτοµο καθιστό, µε την πλάτη να ακουµπά στη ράχη του καθίσµατος και µετά από παραµονή του στη θέση αυτή για 5-10 λεπτά Η περιχειρίδα του πιεσόµετρου τοποθετείται 5 περίπου εκατοστά πάνω από τον αγκώνα και πρέπει να εφαρµόζει καλά, χωρίς να παρεµβάλλονται ρούχα ή να πιέζεται ο βραχίονας από αυτά Συστολική είναι η πίεση στην οποία ακούγεται για πρώτη φορά ο χτύπος του σφυγµού, ενώ διαστολική η πίεση στην οποία παύει να ακούγεται ο χτύπος του σφυγµού Κάθε φορά γίνονται δυο µετρήσεις µεταξύ των οποίων µεσολαβούν 1-2 λεπτά και λαµβάνεται υπόψη ο µέσος όρος των δυο µετρήσεων - 6-
Η κατ οίκον χρήση ηλεκτρονικών πιεσόµετρων, επειδή είναι εύχρηστη, είναι ευρέως διαδεδοµένη. Ωστόσο οι µετρήσεις τους µπορεί να µην είναι τόσο αξιόπιστες όσο των υδραργυρικών ή των µεταλλικών πιεσόµετρων, για αυτό και πρέπει τακτικά να συγκρίνονται µε τις µετρήσεις αυτών, ώστε αν χρειασθεί να διορθώνονται. Οπωσδήποτε πρέπει να αποφεύγεται η µέτρηση της πίεσης στον καρπό, διότι παρουσιάζει µεγάλες διακυµάνσεις και δεν είναι αξιόπιστη. Η διάγνωση της υπέρτασης τίθεται βέβαια από τον γιατρό µετά από επαναλαµβανόµενες µετρήσεις της πίεσης σε διαδοχικές επισκέψεις. εν πρέπει η διάγνωση να στηρίζεται σε µεµονωµένες µετρήσεις, γιατί η πίεση δεν είναι σταθερή, αλλά µεταβάλλεται υπό την επίδραση διαφόρων παραγόντων (άγχους, στρες, φόβου, κούρασης, υπερκατανάλωσης αλατιού κ.α.). Η πρόληψη της υπέρτασης πρέπει ιδίως σε άτοµα µε αυξηµένο καρδιαγγειακό κίνδυνο να αρχίζει ήδη από το στάδιο της υψηλής φυσιολογικής πίεσης και περιλαµβάνει διάφορα υγιεινοδιαιτητικά µέτρα, όπως επίτευξη και διατήρηση φυσιολογικού σωµατικού βάρους, διακοπή καπνίσµατος, τακτική άσκηση, µείωση του στρες, αποφυγή υπερκατανάλωσης αλκοολούχων ποτών, κατανάλωση φρούτων και λαχανικών και ιδίως ελάττωση του προσλαµβανόµενου µε τις τροφές αλατιού. Στις περιπτώσεις που η αλλαγή του τρόπου ζωής και διατροφής δεν αρκεί για να διατηρηθεί η πίεση σε φυσιολογικά επίπεδα, συνιστάται η λήψη αντιυπερτασικών φαρµάκων, τα βασικότερα από τα οποία ανήκουν σε 5 κατηγορίες (διουρητικά, βήτα-αποκλειστές, ανταγωνιστές ασβεστίου, αναστολείς του µετατρεπτικού ενζύµου της αγγειοτενσίνης και ανταγωνιστές των υποδοχέων της αγγειοτενσίνης). Ο ειδικός γιατρός είναι εκείνος που θα επιλέξει το φάρµακο που ταιριάζει σε κάθε περίπτωση. Η αντιυπερτασική θεραπεία προκειµένου να αποδώσει απαιτεί τη στενή συνεργασία ασθενή και γιατρού, καθώς συχνά χρειάζονται αλλαγές στη δόση και το είδος των φαρµάκων. Είναι συνήθως εφόρου ζωής και σε µεγάλο ποσοστό των ασθενών χρειάζεται συνδυασµός φαρµάκων. - 7-
Σακχαρώδης διαβήτης Ο διαβήτης, λόγω και του σύγχρονου τρόπου ζωής, είναι µια ολοένα συχνότερη µεταβολική πάθηση, που οφείλεται στην έλλειψη ή ανεπάρκεια ινσουλίνης στον οργανισµό. Η ινσουλίνη είναι µια ορµόνη απαραίτητη για το µεταβολισµό και κυρίως τη χρησιµοποίηση της γλυκόζης (ζαχάρου) από τα κύτταρα και τον έλεγχο των επιπέδων της στο αίµα. Στο µη διαβητικό άτοµο το πάγκρεας παράγει την απαιτούµενη ποσότητα ινσουλίνης προκειµένου να διατηρηθούν φυσιολογικά τα επίπεδα γλυκόζης. Στο διαβητικό ασθενή είτε δεν παράγεται καθόλου ινσουλίνη (διαβήτης τύπου 1) είτε η ποσότητα ινσουλίνης που συντίθεται δεν επαρκεί ή δυσκολεύεται να δράσει στα κύτταρα (αντίσταση στην ινσουλίνη- διαβήτης τύπου 2). Τελικό αποτέλεσµα είναι η αύξηση των επιπέδων γλυκόζης στο αίµα (υπεργλυκαιµία). Γλυκόζη (mg/dl) Φυσιολογικά επίπεδα γλυκόζης νηστείας < 110 ιαταραγµένη γλυκόζη νηστείας 110-126 Σακχαρώδης διαβήτης > 126 Η πάθηση συνήθως εκδηλώνεται µε αυξηµένη δίψα, συχνή και µε πολλά ούρα διούρηση ιδίως τη νύχτα, απώλεια βάρους, κούραση ή/και συχνές λοιµώξεις. εν αποκλείεται όµως και η τυχαία διαπίστωση αυξηµένων τιµών γλυκόζης σε εργαστηριακό έλεγχο που γίνεται προληπτικά ή µε αφορµή άλλου νοσήµατος. Πρόκειται για µια ιδιαίτερα σοβαρή πάθηση που µπορεί µακροχρόνια να προκαλέσει αλλοιώσεις σε µικρά και µεγάλα αγγεία µε βλάβες από διάφορα όργανα, όπως τα µάτια, τα νεύρα, τους νεφρούς, την καρδιά και τα πόδια. Μερικές από τις βλάβες αυτές ενδέχεται µάλιστα να εµφανιστούν ακόµη και προτού διαγνωσθεί ο διαβήτης µε τη µορφή καρδιαγγειακών επεισοδίων (έµφραγµα ή/και εγκεφαλικό επεισόδιο) και να αποτελέσουν την αφορµή για τη διάγνωση. 8-
Τα άτοµα µε οικογενειακό ιστορικό διαβήτη πρέπει να ελέγχουν τα επίπεδα γλυκόζης στο αίµα τουλάχιστον 1 φορά το χρόνο. Η µέτρηση γίνεται πάντα το πρωί µετά από 12ωρη νηστεία. Τα υψηλά επίπεδα γλυκόζης πρέπει να επιβεβαιώνονται µε δεύτερη µέτρηση, ώστε να αποκλείεται λάθος ή επίδραση στρες, διαιτητικής παρεκτροπής κ.α. Αν τα επίπεδα ζαχάρου είναι µεταξύ 110-126 mg/dl, συνιστάται η διενέργεια ειδικής εξέτασης (δοκιµασία ανοχής γλυκόζης ή καµπύλη σακχάρου), µε βάση την οποία διαπιστώνεται η ύπαρξη διαβήτη ή η προδιάθεση για εµφάνιση διαβήτη. Ο διαβήτης τύπου 1 συνήθως εµφανίζεται σε νεαρά άτοµα και αντιµετωπίζεται εξαρχής µε ενέσεις ινσουλίνης. Ο αριθµός των ενέσεων και οι απαιτούµενες µονάδες ινσουλίνης ηµερησίως καθορίζονται από ειδικό γιατρό, ανάλογα µε τη ρύθµιση του διαβήτη. Εξέλιξη στη θεραπεία αποτελεί η εµφυτευόµενη αντλία έγχυσης ινσουλίνης, µε συγκεκριµένες όµως ενδείξεις (νεαρά άτοµα, ικανά στο χειρισµό της συσκευής, µε δυνατότητα τακτικής επικοινωνίας και συνεργασίας µε τον ειδικό γιατρό κ.ά.). Ο διαβήτης τύπου 2 είναι συνήθως κληρονοµικός, εµφανίζεται σε µεγαλύτερες ηλικίες και κυρίως σε υπέρβαρα άτοµα και αντιµετωπίζεται αρχικά µε δίαιτα ή/και χορήγηση αντιδιαβητικών δισκίων και σε δεύτερο χρόνο, όταν πλέον τα χάπια δεν αρκούν, µε ενέσεις ινσουλίνης. Τα αντιδιαβητικά δισκία διακρίνονται σε αυτά που διεγείρουν την έκκριση ινσουλίνης (σουλφονυλουρίες, ρεπαγλινίδη και νατεγλινίδη) και σε αυτά που διευκολύνουν τη δράση της στα κύτταρα (διγουανίδες και θειαζολιδινεδιόνες). Τα σκευάσµατα ινσουλίνης διακρίνονται σε ταχείας, ενδιάµεσης και µακράς δράσης, ανάλογα µε το χρόνο έναρξης και διάρκειας της δράσης τους. Για τη ρύθµιση του διαβήτη ο ειδικός γιατρός µπορεί να επιλέξει το κατάλληλο για τον κάθε ασθενή φάρµακο ή συνδυασµό τους (δισκίων, µορφών ινσουλίνης ή/και ινσουλίνης και δισκίων). Σε όλες τις περιπτώσεις απαιτείται τακτική παρακολούθηση των επιπέδων ζαχάρου στο αίµα από τον ίδιο τον ασθενή µε τη χρήση ειδικού σακχαρόµετρου και εξέταση από ειδικό γιατρό για τη ρύθµιση της αγωγής και της δίαιτας. Η εφαρµογή υγιεινοδιαιτητικών µέτρων θεωρείται ιδιαίτερα σηµαντική τόσο για την πρόληψη του διαβήτη τύπου 2, από τον οποίον κυρίως πάσχουν οι µέσης και µεγάλης ηλικίας ασθενείς, όσο και για την επίτευξη καλής ρύθµισης του σακχάρου, στην οποία καθοριστικό ρόλο παίζει η σωστή διατροφή και άσκηση. Ιδιαίτερα σηµαντική θεωρείται επίσης η εκπαίδευση των ασθενών, τόσο για τη λήψη της φαρµακευτικής 9-
αγωγής σε συνάρτηση µε το διαιτολόγιο και τη σωµατική τους δραστηριότητα, όσο και για την έγκαιρη αναγνώριση ανεπιθύµητων επικίνδυνων επιπλοκών της πάθησης ή των φαρµάκων (λοιµώξεις, απορρύθµιση διαβήτη-υπεργλυκαιµία, υπογλυκαιµία κ.ά.). Κάπνισµα υστυχώς µεγάλος αριθµός ατόµων αρχίζει, και µάλιστα από τη νεαρή ηλικία, ή συνεχίζει το κάπνισµα παρά τις γνωστές βλαβερές συνέπειές του στο καρδιαγγειακό σύστηµα (έµφραγµα, εγκεφαλικό επεισόδιο, αποφρακτική αγγειοπάθεια άκρων κ.ά.) και τους πνεύµονες (καρκίνος). Σε αυτό συµβάλλουν πρότυπα διαφήµισης, αλλά και η εσφαλµένη πεποίθηση πολλών ότι είναι αδύνατο να το κόψουν, εφόσον πράγµατι το επιθυµούν. Απόδειξη είναι ότι σηµαντικός αριθµός καπνιστών κατορθώνει µε συστηµατική προσπάθεια να αποβάλλει οριστικά τη βλαπτική αυτή συνήθεια και να χαρίσει στον εαυτό του περισσότερα και καλύτερα χρόνια ζωής. Επειδή δηµιουργείται ένα είδος εξάρτησης, συνήθως χρειάζεται µεγάλη επιµονή και υποµονή, για αυτό καλό είναι το άτοµο που επιθυµεί να κόψει το κάπνισµα να απευθύνεται στα ειδικά ιατρεία διακοπής καπνίσµατος. Εκεί µε τον κατάλληλο σχεδιασµό, την ελεγχόµενη χρήση υποκατάστατων νικοτίνης και την απαιτούµενη ψυχολογική υποστήριξη αυξάνονται κατά πολύ οι πιθανότητες επιτυχούς αποτελέσµατος. Άτοµα που δυσκολεύονται πολύ να σταµατήσουν το κάπνισµα µπορούν αρχικά να µειώσουν τον αριθµό τσιγάρων που καπνίζουν. Στην κατεύθυνση αυτή βοηθά η απαγόρευση καπνίσµατος τα τελευταία χρόνια σε κλειστούς δηµόσιους χώρους. Παχυσαρκία 10 -
Πρόκειται για τη «µάστιγα του αιώνα», λόγω της ραγδαίας αύξησης του αριθµού των ατόµων µε σωµατικό βάρος πέραν του φυσιολογικού. Ο λεγόµενος «δυτικός τρόπος ζωής» (υπερκατανάλωση ανθυγιεινών τροφών και αλκοολούχων ποτών, απουσία σωµατικής δραστηριότητας, κάπνισµα, άγχος και στρες) αποτελεί τον κύριο παράγοντα σταδιακής αύξησης του βάρους, καθώς καταναλώνουµε πολύ περισσότερες θερµίδες από αυτές που καίµε. Θεωρείται νόσος λόγω των ποικίλων και σοβαρών επιπλοκών που µπορεί είτε να προκαλέσει είτε να συµβάλλει στην εµφάνισή τους, όπως αύξηση της πίεσης και των λιπιδίων, αντίσταση στην ινσουλίνη και διαβήτη, καρδιαγγειακά επεισόδια, αρθροπάθειες, πέτρες στη χολή ακόµη και καρκίνο. Η εκτίµηση του βαθµού παχυσαρκίας γίνεται µε τη χρήση διαφόρων δεικτών µε πιο βασικούς το είκτη Μάζας Σώµατος ( ΜΣ) και την περίµετρο µέσης. Ο ΜΣ υπολογίζεται από το πηλίκο του σωµατικού µας βάρους (σε κιλά) διά του ύψους µας (σε µέτρα) στο τετράγωνο. είκτης µάζας σώµατος ( ΜΣ=Kg/m 2 ) Λεπτόσωµος < 18,5 Φυσιολογικού βάρους 18,5-24,9 Υπέρβαρος 25-29,9 Παχύσαρκος 30-39,9 Νοσογόνος παχυσαρκία > 40 Η περίµετρος µέσης (σε εκατοστά) αποτελεί αξιόπιστο δείκτη της συσσώρευσης λίπους στον κορµό και ιδίως στην κοιλιά και τα σπλάχνα της (ανδρικού τύπου ή κεντρική παχυσαρκία). Αυτός ο τύπος παχυσαρκίας είναι πιο επικίνδυνος λόγω των ορµονών που παράγονται συγκριτικά µε την εναπόθεση λίπους στους γλουτούς (γυναικοειδής ή περιφερική παχυσαρκία) και έχει συσχετισθεί µε την εµφάνιση υπέρτασης, διαβήτη και διαταραχών των λιπιδίων (κυρίως υψηλά επίπεδα τριγλυκεριδίων και χαµηλά επίπεδα «καλής» HDL χοληστερόλης). 11 -
Περίµετρος µέσης (εκατοστά) Μη παχύσαρκος Ζώνη συναγερµού Παχύσαρκος άνδρες < 94 94-10 102 γυναίκες < 80 80-87 88 Συνιστάται τακτική µέτρηση του σωµατικού βάρους στην ίδια πάντα ζυγαριά τουλάχιστον µια φορά την εβδοµάδα. Στη νοσογόνο ιδίως παχυσαρκία πρέπει να αποκλεισθεί ενδοκρινική πάθηση µε εργαστηριακό έλεγχο ορµονών (θυρεοειδούς, επινεφριδίων κ.ά.). Αλλαγή του δυτικού τρόπου ζωής µε υιοθέτηση υγιεινών συνηθειών διατροφής και άσκησης είναι ουσιώδης τόσο για την πρόληψη, όσο και για την αντιµετώπιση της παχυσαρκίας. Υπέρβαροι και παχύσαρκοι ασθενείς πρέπει να παρακολουθούνται από ειδικό γιατρό και διαιτολόγο, µε στόχο την αποτελεσµατικότερη και ασφαλέστερη, σταδιακή και ισορροπηµένη απώλεια των περιττών κιλών και τη µακροχρόνια διατήρηση φυσιολογικού βάρους. Εφόσον δεν αρκούν οι υγιεινοδιαιτητικές οδηγίες, µπορούν να χορηγηθούν επιβοηθητικά σε άτοµα µε αυξηµένο καρδιαγγειακό κίνδυνο φάρµακα, όπως η ορλιστάτη και η σιµπουτραµίνη. Φυσιολογική θεωρείται η απώλεια 0,5 µε 1 κιλού την εβδοµάδα, ενώ πρέπει να αποφεύγονται οι δίαιτες-εξπρές, οι οποίες πέρα από το βραχυχρόνιο αποτέλεσµα, ενέχουν κινδύνους για την υγεία. Η διαδικασία είναι χρονοβόρος και δυσχερής, ενώ το δυσκολότερο είναι η διατήρηση του αποτελέσµατος. Ο ασθενής πρέπει να παροτρύνεται, ώστε να µην εγκαταλείψει την προσπάθεια, στην οποία χρήσιµη µπορεί να αποβεί και η βοήθεια ψυχολόγος. Απουσία άσκησης Χαρακτηριστικός στη σύγχρονη εποχή είναι ο περιορισµός της σωµατικής δραστηριότητας λόγω καθηµερινής 12 -
χρήσης τεχνολογικών µέσων (αυτοκίνητο, ανελκυστήρας, τηλεόραση, υπολογιστής) σε συνδυασµό µε την πολύωρη, καθιστική συνήθως, εργασία. Η σωµατική άσκηση είναι ιδιαιτέρως ευεργετική για την υγεία µας και η συµβολή της είναι θε- µελιώδης τόσο για τη βελτίωση των υπολοίπων παραγόντων κινδύνου (διαταραχές λιπιδίων, υπέρταση, διαβήτης, παχυσαρκία, στρες), όσο και για την πρόληψη των καρδιαγγειακών επεισοδίων. Συνιστάται τακτική (τουλάχιστον 3 ηµέρες την εβδοµάδα) αεροβική σωµατική άσκηση µέτριας έντασης και διάρκειας περίπου 30 λεπτών (γρήγορο περπάτηµα, τρέξιµο, ποδήλατο, κολύµπι, χορός, τένις, βόλε κ.ά.). Τα ηλικιωµένα άτοµα που πάσχουν από διάφορες παθήσεις, καλό είναι να συµβουλεύονται το γιατρό τους πριν από την έναρξη οποιασδήποτε αθλητικής δραστηριότητας για την αποφυγή επιπλοκών ή/και τραυµατισµών. Σε άτοµα που έχουν ήδη περάσει καρδιαγγειακό επεισόδιο, ο γιατρός, σε συνεργασία µε εξειδικευµένο γυµναστή, θα αποφασίσει το είδος, τη συχνότητα, τη διάρκεια και την ένταση της άσκησης που καλύτερα ταιριάζει στις ανάγκες αποκατάστασης. Χρήσιµη είναι η αλλαγή καθηµερινών συνηθειών, όπως το ανέβασµα σκάλας αντί της χρήσης ανελκυστήρα και το περπάτηµα αντί της οδήγησης. Στρες Ζούµε στην εποχή της ταχύτητας, της υπερέντασης και του άγχους. Τα κοινωνικά πρότυπα «επιτυχίας», ο υπερκαταναλωτισµός, ο συνωστισµός και η «µάχη επιβίωσης» των ανθρώπων στις πόλεις καθώς και η απουσία ανθρώπινης επικοινωνίας και ουσιαστικών σχέσεων λόγω του ατοµικισµού που έχει επικρατήσει, αποτελούν τους κύριους παράγοντες ψυχικής ή/και σωµατικής υπερέντασης στη σύγχρονη κοινωνία. Ιδιαίτερα ευπαθή είναι τα άτοµα των οποίων η προσωπικότητα χαρακτηρίζεται ως τύπου Α (ανυπόµονα, ανασφαλή, ανταγωνιστικά, επι- 13 -
θετικά, σχολαστικά µε το πρόγραµµά τους, που δεν µπορούν να χαλαρώσουν) καθώς και όσοι ασκούν επαγγέλµατα µε αυξηµένη ευθύνη (διευθυντικά στελέχη, γιατροί, πιλότοι κ.ά.). Τα συνεχώς αυξηµένα επίπεδα στρες οδηγούν σε υιοθέτηση ανθυγιεινών συνηθειών (κάπνισµα, υπερκατανάλωση λιπαρών τροφών και αλκοολούχων ποτών, απουσία χρόνου για άσκηση), άνοδο της πίεσης και απορρύθµιση του διαβήτη. Τα περισσότερα άλλωστε καρδιαγγειακά επεισόδια συµβαίνουν κάτω από συνθήκες ψυχικής και σωµατικής υπερέντασης. Χρήσιµες συµβουλές µείωσης του άγχους Καλή οργάνωση και προγραµµατισµός των καθηµερινών υποχρεώσεων, ώστε να µπορούν να πραγµατοποιηθούν χωρίς χρονική πίεση Ανάληψη ευθυνών σύµφωνα µε τις πραγµατικές δυνατότητες και επιθυµίες του ατόµου και όχι σύµφωνα µε υπερβολικές απαιτήσεις του οικογενειακού ή κοινωνικού περίγυρου Ποιοτική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου (παραµονή στη φύση και σε ήρεµο περιβάλλον, ενασχόληση µε αθλήµατα ή άλλες δηµιουργικές δραστηριότητες, όπως ζωγραφική, µουσική, θέατρο κ.ά.) Εκµάθηση ασκήσεων χαλάρωσης και καθηµερινή εφαρµογή τους Βοήθεια από ψυχολόγο και µόνο σε περιπτώσεις µε έντονο πρόβληµα επιβοηθητικά αγχολυτικά φάρ- µακα 14 -
Χρήσιµες Πηγές Third Report of the Expert Panel on Detection, Evaluation and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III): www.nhlbi.nih.gov/guidelines/cholesterol The Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Evaluation and Treatment of High Blood Pressure (JNC 7):www.nhlbi.nih.gov/guidelines/hypertension Ελληνική Εταιρεία Μελέτης Υπέρτασης: www.hypertension.gr Ελληνική Αντιυπερτασική Εταιρεία: www.hypertasi.gr American Society of Hypertension: www.ash-us.org Hypertension guidelines:www.ash-us.org/about_hypertension/guidelines.htm European Society of Hypertension: www.eshonline.org Ελληνική ιαβητολογική Εταιρεία: www.ede.gr ιαβητολογική Εταιρεία Βόρειας Ελλάδας: www.ngda.gr American Diabetes Association: www.diabetes.org/home.jsp European Association for the Study of Diabetes: www.easd.org Ελληνική Αντικαρκινική Εταιρεία: www.cancer-society.gr Ελληνική Ιατρική Εταιρεία Παχυσαρκίας: www.eiep.gr European Association for the Study of Obesity: www.easoobesity.org Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation and Treatment of Overweight and Obesity in Adults: the Evidence Report: www.nhlbi.nih.gov/guidelines/hypertension Μονάδα ιατροφής και Προληπτικής Ιατρικής: www.nut.uoa.gr/greek 15 -
ÔÇËÅÚÁÔÑÉÊÅÓ ÊÁÉ ÔÇËÅÛÃÅÉÏÍÏÌÉÊÅÓ ÕÐÇÑÅÓÉÅÓ ÊÁÔÁ ÌÇÊÏÓ ÔÙÍ ÓÕÍÏÑÙÍ ÔÇÓ ÐÅÑÉÖÅÑÅÉÁÓ ÊÅÍÔÑÉÊÇÓ ÌÁÊÅÄÏÍÉÁÓ ÌÅ ÔÇ ÂÏÕËÃÁÑÉÁ. Åðéóôçìïíéêüò Õðåýèõíïò: Ãéþñãïò ÁíùãåéáíÜêéò ÊáèçãçôÞò Öõóéïëïãßáò ÉáôñéêÞò Ó ïëþò ÁÐÈ INTERREG IIIA ÅËËÁÄÁ - ÂÏÕËÃÁÑÉÁ ARTWORK - ÅÊÔÕÐÙÓÇ: ÐÁÑÉÓÉÁÍÏÕ Á.Å.