Τεχνολογίες στην Προσχολική Εκπαίδευση

Τεχνολογίες στην Προσχολική Εκπαίδευση ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΧΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΣΤΙΣ ΙΑ ΙΚΑΣΙΕΣ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΕ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ήµητρα Λοβαρή Εκπαιδευτικός Προδηµοτικής Εκπαίδευσης, Λευκωσία Κυριάκος Χαραλάµπους Λέκτορας ΤΠΕ στην εκπαίδευση, Frederick Institute of Technology, Λευκωσία, ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το παρόν άρθρο παρουσιάζει τα αποτελέσµατα έρευνας η οποία διεξήχθη για να διαπιστώσει αν υπάρχουν διαφορές στις γνώσεις και το ενδιαφέρον για µάθηση των παιδιών προσχολικής ηλικίας όταν οι διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης γίνονται µε τη βοήθεια των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) και όταν γίνονται µε τη βοήθεια των συµβατικών µέσων διδασκαλίας. Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε τη σχολική χρονιά 2004-2005 σε ιδιωτικό νηπιαγωγείο της Λευκωσίας. Η µέθοδος έρευνας η οποία επιλέγηκε ήταν το πείραµα µε διαχωρισµό των παιδιών σε δύο οµάδες, την πειραµατική και την οµάδα ελέγχου. Τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιµοποιήθηκαν ήταν το ερωτηµατολόγιο (παιδιών και γονέων), η ηµιδοµηµένη συνέντευξη και τα φύλλα αξιολόγησης. Η έρευνα διαπίστωσε ότι η χρήση των ΤΠΕ στις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης µπορεί να αυξήσει περισσότερο τις γνώσεις και το ενδιαφέρον των παιδιών για µάθηση σε σχέση µε τη χρήση των συµβατικών µέσων διδασκαλίας. Παράλληλα µέσα από τα αποτελέσµατα της έρευνας φαίνεται ότι η διδασκαλία δεξιοτήτων ΤΠΕ µπορεί να ξεκινήσει από την προσχολική ηλικία όταν αυτή γίνεται µέσω παιχνιδιού και δηµιουργικών δραστηριοτήτων. 1. Εισαγωγή «Ο υπολογιστής είναι δάσκαλος, µαθητής, και εργαλείο. Μα πάνω απ όλα στις ηλικίες του νηπιαγωγείου και του δηµοτικού σχολείου είναι διασκέδαση, παιχνίδι» Papert. (Καραβελλάκη & Κέφη, 2004) Η έκρηξη των ΤΠΕ είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής µας. Νέα συστήµατα επικοινωνίας µας επιτρέπουν να αξιοποιούµε τα δεδοµένα πληροφορίες µε σχετική ευκολία. Ο υπολογιστής έχει εισχωρήσει σε όλους τους τοµείς της επιστήµης και κάθε άλλης παραγωγικής δραστηριότητας συµβάλλοντας έτσι, µε έµµεσο και άµεσο τρόπο, στην ίδια την εξέλιξή της. Η εισαγωγή εποµένως των ΤΠΕ στην εκπαίδευση είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσµα της συνεχώς αυξανόµενης και επεκτεινόµενης χρήσης τους σε όλους σχεδόν τους τοµείς της καθηµερινής ζωής. Ποια όµως είναι τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα που προκύπτουν από µια τέτοια κίνηση; Ποια θα είναι η αντίδραση των σύγχρονων µαθητών όταν θα υπάρχει η δυνατότητα να διδάσκονται και 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 495

. Λοβαρή & Κ. Χαραλάµπους να µαθαίνουν µέσω των ΤΠΕ; Οι ΤΠΕ µπορούν να προσφέρουν περισσότερα στα παιδιά ως µέσο διδασκαλίας και µάθησης σε σύγκριση µε τα όσα προσφέρουν στον τοµέα αυτό τα συµβατικά µέσα; Αυτά είναι µερικά εύλογα ερωτήµατα που απασχολούν το σηµερινό εκπαιδευτικό βλέποντας την εισαγωγή των ΤΠΕ στην εκπαίδευση. Για να βοηθήσουµε στο να δοθούν απαντήσεις στα προαναφερθέντα ερωτήµατα διεξαγάγαµε την παρούσα έρευνα για να συγκρίνουµε αν µε τη χρήση των ΤΠΕ στις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης έχουµε διαφορές ως προς τα αποτελέσµατα της µάθησης και του ενδιαφέροντος των παιδιών για το µάθηµα σε σχέση µε τη χρήση συµβατικών µέσων, σε συγκεκριµένη θεµατική ενότητα της προσχολικής εκπαίδευσης. 2. Βιβλιογραφική επισκόπηση Τα συµβατικά µέσα και η σηµασία τους στην εκπαίδευση Το νηπιαγωγείο έχει την υποχρέωση να βοηθήσει το νήπιο να συµπληρώσει τις γνώσεις του για τον κόσµο. Το παιδί βρίσκεται σε διαρκεί σύνδεσµο µε το περιβάλλον του και οι εντυπώσεις του (εντυπώσεις χρωµάτων, σχηµάτων, ήχων, θερµότητας, πίεσης, κινήσεων κλπ) συνδέονται µεταξύ τους σε λογικά σύνολα. Για να βοηθήσει την έµφυτη τάση του παιδιού για παρατήρηση και εποπτεία, το νηπιαγωγείο χρησιµοποιεί και άλλα µέσα γνωστά µε τον όρο εποπτικά µέσα (Κυριαζοπούλου, 1977). Με τη χρήση των εποπτικών µέσων το µάθηµα γίνεται πιο ζωντανό, διευκολύνεται η µάθηση και η µετάδοση των γνώσεων και ιδεών και συντελείται η αισθητοποίηση του προφορικού λόγου (Ζευκιλής,1989). Τα εποπτικά µέσα που παραδοσιακά χρησιµοποιούνται στο νηπιαγωγείο εδώ και πολλά χρόνια ορίζονται συνήθως ως συµβατικά µέσα διδασκαλίας. Σύµφωνα µε τον Κανάκη (2001) τα συµβατικά µέσα διδασκαλίας είναι οι γραφικές απεικονίσεις (σκίτσα, αφίσες, σχεδιαγράµµατα) και τα µέσα παρουσίασής τους (πίνακας, φανελλογράφος, πινακίδα ανακοινώσεων), οι αποµιµήσεις της πραγµατικότητας (προπλάσµατα, αµµοδόχος, πειράµατα µε όργανα ή απλά υλικά, διδακτικά παιχνίδια κτλ), οι σταθερές εικόνες και τα µέσα παρουσίασής τους (µικροδιαφάνειες-διασκόπιο, διαφάνειες, φωτογραφίεςανακλαστικός προβολέας κτλ) και τα ακουστικά (ραδιόφωνο, ραδιοκασετόφωνο µαγνητόφωνο, CD-player) καθώς επίσης και οι επιµορφωτικές επισκέψεις. Τα οπτικοακουστικά µέσα και η σηµασία τους στην εκπαίδευση Με τον όρο οπτικοακουστικά µέσα εννοούµε τα µέσα παρουσίασης που συνδυάζουν εικόνα, ήχο και κίνηση όπως είναι η τηλεόραση, το µαγνητοσκόπιο (βίντεο) και το ψηφιακό µαγνητοσκόπιο (DVD player). Κάθε µια από αυτές τις συσκευές έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά και µπορεί να χρησιµοποιηθεί µε επιτυχία ανάλογα µε τον τύπο πληροφορίας που θέλουµε να µεταδώσουµε. Ωστόσο, τα µέσα παρουσίασης από µόνα τους δεν επηρεάζουν τόσο τη µάθηση όσο ο τρόπος µε τον οποίο ενσωµατώνονται στη διδασκαλία (Καλοδίκη, 2004). Πρόσφατη πειραµατική έρευνα, µε θέµα τη µάθηση εννοιών µε τη χρήση ενός 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 496

Τεχνολογίες στην Προσχολική Εκπαίδευση τηλεοπτικού εκπαιδευτικού προγράµµατος, η οποία είχε ως σκοπό να διερευνήσει την αποτελεσµατικότητα της τηλεοπτικής παρέµβασης στη µάθηση συγκεκριµένων εννοιών σε θέµατα που αφορούν το περιβάλλον, κατέληξε στο συµπέρασµα πως η διδασκαλία µε την εφαρµογή του προγράµµατος της εκπαιδευτικής τηλεόρασης, αντίθετα µε την παραδοσιακή διδασκαλία, βοηθά στην ανάπτυξη των νοητικών δεξιοτήτων του σχηµατισµού και της διάκρισης εννοιών, ώστε µ αυτόν τον τρόπο να βελτιώνεται η επίδοση των µαθητών στο σχολείο (Παρασκευά, 2004). Οι ΤΠΕ και η σηµασία τους στην εκπαίδευση Σύµφωνα µε τους Κυρίδη κ.ά. (2003) οι ΤΠΕ ορίζονται ως «µια σύνθεση δεξιοτήτων, τεχνικών και γνώσεων που χρησιµοποιούνται για την επίλυση προβληµάτων που απασχολούν τον άνθρωπο και αναφέρονται στην πληροφόρηση και επικοινωνία του» (σ.40). Ανάµεσα στις ΤΠΕ συγκαταλέγονται τόσο ο ηλεκτρονικός υπολογιστής (ΗΥ) όσο και διάφορα περιφερειακά π.χ εκτυπωτές, σαρωτές αλλά και ηλεκτρονικά µέσα επικοινωνίας π.χ ηλεκτρονικό ταχυδροµείο. Τα οπτικοακουστικά µέσα εµπεριέχονται στις ΤΠΕ. Το πιο χαρακτηριστικό µέσο των ΤΠΕ, ο ΗΥ, για να αξιοποιηθεί στην εκπαίδευση χρειάζεται τα κατάλληλα εκπαιδευτικά λογισµικά. Οι δύο κυριότερες κατηγορίες λογισµικών, στις οποίες κατατάσσονται τα λογισµικά που χρησιµοποιούνται στην εκπαίδευση, είναι τα κλειστού τύπου προγράµµατα, µε υποκατηγορίες τα λογισµικά «εκγύµνασης και εξάσκησης» (drill and practice), τα προγράµµατα διδασκαλίας (tutorial), τα προγράµµατα επίλυσης προβληµάτων, τις ηλεκτρονικές εγκυκλοπαίδειες, τους γεωγραφικούς άτλαντες κ.ά. και τα ανοικτού τύπου προγράµµατα στα οποία συµπεριλαµβάνονται οι επεξεργαστές κειµένου (π.χ Word), τα λογιστικά φύλλα (π.χ Excel), τα προγράµµατα παρουσιάσεων (π.χ Power Point), τα προγράµµατα κατασκευής ιστοριών κ.ά. (Χαραλάµπους & Χρυσοστόµου, 2005). Μεθοδολογία ένταξης των ΤΠΕ στην εκπαίδευση Η εποχή στην οποία ζούµε γνωρίζει έντονες ανακατατάξεις στην εκπαιδευτική σκέψη η οποία φαίνεται να µετακινείται από την παραδοσιακή διδασκαλία στην τάξη, όπου γίνεται σταδιακή µετάδοση της γνώσης, προς τη δηµιουργία δυναµικών µαθησιακών περιβαλλόντων, µε στόχο την ανακάλυψη γνώσης µε βιωµατικό τρόπο ή και µέσα από το παιχνίδι. Έτσι, καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται, νέα εργαλεία µάθησης, προσανατολισµένα στο µαθητή εισάγονται στις σχολικές τάξεις, προσφέροντας εκπαιδευτικές εµπειρίες που µεταβάλλουν το µαθητή από απλό δέκτη γνώσης σε άτοµο µε ενεργό συµµετοχή στην εκπαίδευσή του (Καραβελλάκη & Κέφη, 2004). Οι λόγοι που καταδεικνύουν την ανάγκη ένταξης των ΤΠΕ στην εκπαίδευση είναι: (α) ο θεσµικός ρόλος της εκπαίδευσης ως κοινωνικού µηχανισµού για προετοιµασία των µελών µιας οργανωµένης κοινωνίας, (β) ο παιδαγωγικός ρόλος της εκπαίδευσης ο οποίος συνίσταται στην υιοθέτηση µεθοδολογικών προσεγγίσεων που θα καθιστούν αποτελεσµατική και δηµιουργική τη µάθηση τόσο στην προσφορά γνώσεων όσο και στην απόκτηση στάσεων και δεξιοτήτων, και (γ) ο κοινωνικός ρόλος της εκπαίδευσης 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 497

. Λοβαρή & Κ. Χαραλάµπους για διασφάλιση της ισότητας των ατόµων µιας κοινωνίας µέσα από ίσες ευκαιρίες πρόσβασης και διαχείρισης της πληροφορίας (Χαραλάµπους & Χρυσοστόµου, 2001). Η µεθοδολογία ένταξης των ΤΠΕ στην εκπαίδευση διακρίνεται στα ακόλουθα: Οργάνωση και διοίκηση του σχολείου: Οι ΤΠΕ µπορούν να χρησιµοποιηθούν για τήρηση αρχείων, για προετοιµασία προϋπολογισµών, για αξιολόγηση των παιδιών κ.ά. Προετοιµασία της εργασίας του δασκάλου: Ο δάσκαλος µέσω των ΤΠΕ µπορεί να βρει διάφορες εικόνες και πληροφορίες για το θέµα που θα διδάξει καθώς επίσης να ετοιµάσει εξεταστικά δοκίµια και φύλλα εργασίας. Έτσι εξοικονοµεί αρκετό χρόνο τον οποίο θα χρειαζόταν για την προετοιµασία του µαθήµατός του. Βοήθηµα διδασκαλίας και µάθησης: Οι ΤΠΕ είναι µέσο προώθησης των στόχων των µαθηµάτων του Αναλυτικού Προγράµµατος. Ο ΗΥ µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως πολυαισθητηριακό και δυναµικό µέσο διδασκαλίας και µάθησης σε όλα τα µαθήµατα, από τη γλώσσα και τα µαθηµατικά µέχρι τις τέχνες. Ο δάσκαλος χρησιµοποιεί τον ΗΥ για την παρουσίαση πληροφοριών ή ενίσχυσης της διδασκαλίας του µε οπτικοακουστικό υλικό ενώ τα παιδιά χρησιµοποιούν τον ΗΥ για άντληση πληροφοριών, επικοινωνία, εµπεδωτικές δραστηριότητες, παρουσιάσεις κ.ά (Χαραλάµπους & Χρυσοστόµου, 2005). Εκπαίδευση ως αντικείµενο: ιακρίνεται σε εκπαίδευση χρήστη και σε εκπαίδευση ειδικού. Για κάθε κατηγορία απαιτείται διαφορετική αντιµετώπιση. Για την προδηµοτική και δηµοτική εκπαίδευση καταλληλότερη είναι η εκπαίδευση χρήστη µε έµφαση στον αλφαβητισµό και τη χρήση απλών εφαρµογών για την επίλυση προβληµάτων (Μιχαηλίδης, 2004). Στην πειραµατική έρευνα που έχουµε διεξαγάγει ο ΗΥ χρησιµοποιήθηκε ως µέσο διδασκαλίας (εποπτικό µέσο) για την παρουσίαση εικόνων, βίντεο, σχεδιαγραµµάτων, ήχων και ως εργαλείο µάθησης όπου τα παιδιά χρησιµοποιούσαν τα ίδια τον ΗΥ για υλοποίηση δραστηριοτήτων σχετικών µε το διδασκόµενο µάθηµα. Επιπλέον ο ΗΥ χρησιµοποιήθηκε και ως αντικείµενο αφού τα παιδιά διδάχθηκαν βασικές δεξιότητες χρήσης του ΗΥ (π.χ. εισαγωγή δισκέτας, εντοπισµός προγράµµατος). Αναφορά σε άλλες έρευνες σύγκρισης διδασκαλίας και µάθησης µε συµβατικά µέσα και τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνιών Στην Κύπρο πραγµατοποιήθηκε άλλη µια πειραµατική έρευνα στο ίδιο ερευνητικό πεδίο µε την παρούσα έρευνα µε θέµα «σύγκριση των διαδικασιών διδασκαλίας και µάθησης µε τη χρήση συµβατικών µέσων και τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνιών σε συγκεκριµένη διδακτική ενότητα στην προσχολική ηλικία» (Ευαγόρου, 2004). Τα κύρια συµπεράσµατα αυτής της έρευνας ήταν: Με τη χρήση των ΤΠΕ τα παιδιά απόκτησαν περισσότερες γνώσεις για το αντικείµενο της διδασκαλίας έναντι των γνώσεων τις οποίες απέκτησαν µε τη χρήση συµβατικών µέσων. Με τη χρήση των ΤΠΕ τα παιδιά απόκτησαν περισσότερες δεξιότητες χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή από εκείνες που αρχικά κατείχαν. Με τη χρήση των ΤΠΕ τα παιδιά παρουσιάστηκαν να έχουν περισσότερο ενδιαφέρον για τις διαδικασίες της διδασκαλίας και µάθησης έναντι των συµβατικών µέσων. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 498

Τεχνολογίες στην Προσχολική Εκπαίδευση Με τη χρήση των ΤΠΕ τα παιδιά απόκτησαν τις ίδιες θετικές στάσεις που αποκτούν και µε τα συµβατικά µέσα διδασκαλίας και µάθησης. 3. Μεθοδολογία Τα βασικά ερωτήµατα της παρούσας έρευνας ήταν: Με τις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης µέσω των ΤΠΕ αποκτούνται περισσότερες ή λιγότερες γνώσεις από τα παιδιά, συγκρινόµενες µε τις γνώσεις που αποκτούνται όταν το µάθηµα γίνεται µέσω των συµβατικών µέσων; Με τις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης µέσω των ΤΠΕ κεντρίζεται περισσότερο ή λιγότερο το ενδιαφέρον των παιδιών για το µάθηµα σε σχέση µε το ενδιαφέρον που επιδεικνύουν τα παιδιά για το µάθηµα όταν αυτό προσφέρεται µέσω των συµβατικών µέσων; Για να απαντήσουµε στα πιο πάνω ερευνητικά ερωτήµατα θεωρήσαµε ως καταλληλότερη ερευνητική µέθοδο το πείραµα. Η πειραµατική µέθοδος µελετά τι θα συµβεί αν σε δύο οµάδες εξοµοιωµένες κατά ηλικία, φύλο, αναλογία αγοριών κοριτσιών, κοινωνική τάξη κτλ., προστεθεί ή αφαιρεθεί στη µια από αυτές, ένας άλλος παράγοντας (Παρασκευόπουλος, 1985). Η µια οµάδα ονοµάζεται πειραµατική και η άλλη οµάδα ελέγχου. Πειραµατική οµάδα είναι αυτή στην οποία ο ερευνητής επενεργεί, εφαρµόζει µια µέθοδο, δοκιµάζει µια θεραπεία, προσθέτει ή αφαιρεί κάτι. Οµάδα ελέγχου, αντίθετα, είναι µια παράλληλη οµάδα η οποία δεν υφίσταται την επενέργεια του ερευνητή, και χρησιµοποιείται προκειµένου να γίνει σύγκριση των αποτελεσµάτων των δύο οµάδες ( ηµητρόπουλος, 1994). Στην παρούσα έρευνα αποφασίσαµε να παρατηρήσουµε αν υπάρχουν διαφορές ή όχι σε επίπεδο γνώσεων και ενδιαφέροντος για µάθηση των παιδιών ανάµεσα σε δύο ισοδύναµες, ως προς την επίδοση και τα άλλα χαρακτηριστικά (φύλο, κοινωνικό υπόβαθρο κτλ), οµάδες παιδιών προδηµοτικής ηλικίας από το ίδιο νηπιαγωγείο. Η µία οµάδα, η πειραµατική, διδάχθηκε συγκεκριµένη ενότητα µε τη χρήση ΤΠΕ και η άλλη, η οµάδα ελέγχου, διδάχθηκε την ίδια ακριβώς ενότητα µε τη χρήση συµβατικών µέσων. Ο εκπαιδευτικός ο οποίος δίδαξε και στις δύο οµάδες ήταν ο ίδιος. Πριν από την επενέργειά µας διαπιστώσαµε, µέσω ερωτηµατολογίων τόσο προς τα παιδιά όσο και τους γονείς τους, τις υπάρχουσες γνώσεις και τα ενδιαφέροντα των παιδιών γύρω από το θέµα της διδακτικής ενότητας, αλλά και τη χρήση του ΗΥ. Μετά την πειραµατική περίοδο η οποία διήρκεσε µια διδακτική εβδοµάδα διερευνήσαµε αν υπήρξαν αλλαγές στις γνώσεις και τα ενδιαφέροντα των δύο οµάδων παιδιών αναφορικά µε το περιεχόµενο της θεµατικής ενότητας µέσω ερωτηµατολογίων προς τα παιδιά και τους γονείς, συνεντεύξεων µε παιδιά και φύλλων αξιολόγησης. Επίσης, διερευνήθηκε αν είχαν διαφοροποιηθεί οι δεξιότητες των παιδιών της πειραµατικής οµάδα στη χρήση του ΗΥ. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 499

. Λοβαρή & Κ. Χαραλάµπους Πληθυσµός και δείγµα της έρευνας Ο πληθυσµός της έρευνας αποτελούταν από 37 παιδιά προσχολικής ηλικίας (τα οποία προέρχονται από δύο τµήµατα του ίδιου ιδιωτικού νηπιαγωγείου) και τους γονείς τους. Η πειραµατική οµάδα αποτελούταν από 18 παιδιά (6 κορίτσια και 12 αγόρια) και η οµάδα ελέγχου από 19 παιδιά (7 κορίτσια και 12 αγόρια). Η επιλογή για το ποιο τµήµα θα αποτελέσει την πειραµατική οµάδα και ποιο η οµάδα ελέγχου έγινε µε κλήρωση. Το επίπεδο γνώσεων των δύο προδηµοτικών τάξεων του νηπιαγωγείου ήταν το ίδιο αφού, όπως µας ενηµέρωσαν η διευθύντρια και οι νηπιαγωγοί των δύο τάξεων, το συγκεκριµένο νηπιαγωγείο τηρεί φακέλους επίδοσης των παιδιών για κάθε χρονιά και στοιχεία για το µορφωτικό επίπεδο των γονιών. Στην αρχή της σχολικής χρονιάς τα τµήµατα χωρίζονται ώστε τα παιδιά να είναι ίσων µαθησιακών δυνατοτήτων. Για τα παιδιά που φοιτούν για πρώτη φορά στο νηπιαγωγείο η κατανοµή γίνεται τυχαία και ισάριθµα. Το δείγµα της έρευνας για τα ερωτηµατολόγια τόσο των παιδιών όσο και των γονέων ισοδυναµούσε µε τον πληθυσµό της έρευνας. Το δείγµα όµως που χρησιµοποιήθηκε για τη συνέντευξη αποτελούταν από 10 παιδιά, 5 παιδιά από την πειραµατική οµάδα (2 κορίτσια και 3 αγόρια) και 5 παιδιά από την οµάδα ελέγχου (1 κορίτσι και 4 αγόρια). Η επιλογή του δείγµατος έγινε µε κλήρωση µε πιθανότητες 5:18 και 5:19 αντίστοιχα. Ερευνητικά εργαλεία-τριγωνοποίηση των αποτελεσµάτων Ως ερευνητικά εργαλεία χρησιµοποιήσαµε το ερωτηµατολόγιο, την ηµιδοµηµένη συνέντευξη και τα φύλλα αξιολόγησης. Τα ερωτηµατολόγια απαντήθηκαν από τα παιδιά και τους γονείς των δύο οµάδων πριν και µετά την πειραµατική περίοδο. Η επιλογή των ερωτηµατολογίων για τα παιδιά και τους γονείς σε συνδυασµό µε τη συνέντευξη και τα φύλλα αξιολόγησης έγινε για να επιτύχουµε την τριγωνοποίηση των αποτελεσµάτων µας. Η Bell (2001) ορίζει την τριγωνοποίηση ως το συνδυασµό µεθόδων για τον έλεγχο της ύπαρξης ορισµένων φαινοµένων και της αλήθειας των αναφορών των υποκειµένων µέσω της συλλογής στοιχείων από έναν αριθµό ερωτηθέντων και πηγών, και στη συνέχεια τη σύγκριση και την αντιπαραβολή των δεδοµένων µε σκοπό να διεξαχθεί µια όσο το δυνατό πληρέστερη και ισορροπηµένη έρευνα. Στην παρούσα έρευνα, εφαρµόστηκε η τριγωνοποίηση των αποτελεσµάτων µε δύο τρόπους: (α) διερευνήσαµε µε το ίδιο ερευνητικό εργαλείο, το ερωτηµατολόγιο, δύο διαφορετικές πηγές (παιδιά και γονείς) και (β) διερευνήσαµε την ίδια πηγή (παιδιά) µε τρία διαφορετικά ερευνητικά εργαλεία, το ερωτηµατολόγιο, τη συνέντευξη και τα φύλλα αξιολόγησης. ιδακτική ενότητα Το θέµα της διδακτικής ενότητας ήταν «Οι πλανήτες του ηλιακού µας συστήµατος» και αποτελούσε το θέµα του µήνα (project) µε το οποίο θα ασχολούνταν τα παιδιά. Οι στόχοι των µαθηµάτων µας καθορίστηκαν µε βάση τους στόχους που είχε θέσει το νηπιαγωγείο για τη συγκεκριµένη ενότητα. Η διδασκαλία της ενότητας γινόταν 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 500

Τεχνολογίες στην Προσχολική Εκπαίδευση καθηµερινά για µια βδοµάδα (πειραµατική περίοδος) και αφιερώναµε δύο διδακτικές περιόδους για την κάθε οµάδα (πειραµατική και οµάδα ελέγχου). Η ύλη που διδάχθηκαν τα παιδιά και των δύο οµάδων ήταν η ίδια µε τη διαφορά ότι τα παιδιά της πειραµατικής οµάδας διδάχθηκαν τη συγκεκριµένη ύλη µε τη βοήθεια των ΤΠΕ ενώ τα παιδιά της οµάδας ελέγχου µε τη βοήθεια των συµβατικών µέσων διδασκαλίας. Ανάλυση δεδοµένων και περιορισµοί της έρευνας Η µεθοδολογία που ακολουθήσαµε για την ανάλυση των αποτελεσµάτων είχε συγκριτική µορφή. Συγκεκριµένα, για το ίδιο ερώτηµα συγκρίναµε πρώτα τις απόψεις των παιδιών µεταξύ τους (πειραµατική οµάδα και οµάδα ελέγχου) πριν από τη διεξαγωγή της έρευνας µε βάση τα δεδοµένα του ερωτηµατολογίου. Αν για το ίδιο ερώτηµα υπήρχαν δεδοµένα από το ερωτηµατολόγιο των γονέων πριν από τη διεξαγωγή της έρευνας προχωρούσαµε κι εκεί σε σύγκριση ανάµεσα στους γονείς της πειραµατικής οµάδας και στους γονείς της οµάδας ελέγχου. Στη συνέχεια παρατηρούσαµε αν υπήρχαν διαφορές ανάµεσα στις δύο συγκρίσεις (παιδιών πειραµατικής και οµάδας ελέγχου και γονέων πειραµατικής και οµάδας ελέγχου). Ακολούθως προχωρούσαµε στην ανάλυση των δεδοµένων για το ίδιο ερώτηµα, δηλαδή µετά το πέρας του πειράµατος συγκρίναµε τις απόψεις/ γνώσεις/ δεξιότητες των παιδιών της πειραµατικής οµάδας και της οµάδας ελέγχου όπως προέκυπταν από το ερωτηµατολόγιο και, όπου υπήρχαν, δεδοµένων από τις συνεντεύξεις και τα φύλλα αξιολόγησης. Το ίδιο κάναµε για τα δεδοµένα (όπου υπήρχαν για το υπό διερεύνηση ερώτηµα) τα οποία προέκυπταν από το ερωτηµατολόγιο των γονέων µετά την πειραµατική περίοδο. Τέλος για να µπορέσουµε να προχωρήσουµε σε µια συνολική σύγκριση και εξαγωγή συµπερασµάτων παρατηρούσαµε τη διαφορά η οποία εντοπιζόταν ανάµεσα στις γνώσεις/δεξιότητες των παιδιών της πειραµατικής οµάδας και των παιδιών της οµάδας ελέγχου πριν και µετά το πείραµα για να διαπιστώσουµε που υπήρχε µεγαλύτερη ποσοστιαία διακύµανση π.χ στην πειραµατική οµάδα από 35% για ένα θέµα η γνώση αυξήθηκε σε 65% άρα έχουµε αύξηση 30% ενώ στην οµάδα ελέγχου από 50% αυξήθηκε στο 70% άρα έχουµε αύξηση 20%, δηλαδή στην πειραµατική οµάδα έχουµε αύξηση µεγαλύτερη από ότι στην οµάδα ελέγχου. Την ίδια διαδικασία σύγκρισης ακολουθήσαµε για τα δεδοµένα τα οποία είχαµε για το ίδιο ερώτηµα από όλα τα ερευνητικά εργαλεία (ερωτηµατολόγια, συνεντεύξεις και φύλλα αξιολόγησης) τόσο από τους γονείς όσο και από τα παιδιά. Είναι σηµαντικό να τονίσουµε ότι για σκοπούς πιο αποτελεσµατικής σύγκρισης µεταξύ των εργαλείων όλα τα αποτελέσµατα από όλα τα ερευνητικά εργαλεία µετατρέπονταν σε εκατοστιαίες µονάδες. Είναι σε γνώση µας ωστόσο ότι λόγω του µικρού αριθµού του πληθυσµού και του δείγµατος τα ποσοστά σε αρκετές περιπτώσεις µπορεί να δείχνουν κάποιο φαινόµενο πιο έντονο από ότι µπορεί να παρουσιαζόταν αν είχαµε µεγαλύτερο πληθυσµό, π.χ. ένα παιδί στις συνεντεύξεις αντιπροσωπεύει το 20%. 4. Παρουσίαση και συζήτηση των αποτελεσµάτων Με τις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης µέσω των ΤΠΕ αποκτούνται περισσότερες ή λιγότερες γνώσεις από τα παιδιά συγκρινόµενες µε τις γνώσεις που αποκτούνται όταν 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 501

. Λοβαρή & Κ. Χαραλάµπους το µάθηµα γίνεται µέσω των συµβατικών µέσων; Θέµα Πίνακας 1: Συγκεντρωτικά αποτελέσµατα για την απόκτηση γνώσεων Απόκτηση γνώσεων (ερωτηµατολόγια, συνεντεύξεις, φύλλα αξιολόγησης) Αύξηση/ Μείωση Γνώσεων Π.Ο. Αύξηση/ Μείωση Γνώσεων Ο.Ε. 1 Γνώση της έννοιας Big Bang 67% 74% 2 Τι χρώµα έχει ο ήλιος 2% 1,7% 3 Ποιος πλανήτης είναι ο πιο κοντινός σε σχέση µε τον ήλιο 53,5%** 40,5% 4 Τι χρώµα έχει ο πλανήτης Γη 39%* 58% 5 Πόσο χρόνο χρειάζεται για να κάνει η Γη µια πλήρη περιστροφή 28%** 37% γύρω από τον εαυτό της 6 Πόσο χρόνο χρειάζεται για να κάνει η Γη µια πλήρη περιστροφή 0%** 37% γύρω από τον ήλιο 7 Ποιος είναι ο δορυφόρος της Γης 56%** 42% 8 Ποιος έχει τις περισσότερες ευκαιρίες να πάει στη Σελήνη 34%^ 21%* 9 Πόσοι είναι οι πλανήτες του ηλιακού µας συστήµατος 50%** 37% 10 Ποιος είναι ο µεγαλύτερος πλανήτης του ηλιακού µας συστήµατος 67%** 47%^ 11 Ποιος είναι ο µικρότερος πλανήτης του ηλιακού µας συστήµατος 83% 57,5%* 12 Ποιος από τους πιο κάτω πλανήτες είναι η Γη 28%* 16% 13 Ποιος από τους πιο κάτω πλανήτες είναι η Αφροδίτη 0% 17% 14 Ποιος από τους πιο κάτω πλανήτες είναι ο Ερµής 14% 0% 15 Ποιος πλανήτης είναι ο πιο µακρινός σε σχέση µε τον ήλιο 0%* 0% Σύνολο Αυξοµειώσεων (ερωτηµατολόγιο παιδιών) 521,5 485,7 Μέσος όρος αυξοµειώσεων (ερωτηµατολόγιο παιδιών) +34,8% +32,4% Σηµ: Στα πεδία όπου υπάρχει ένα αστεράκι σηµαίνει ότι η διαφορά ανάµεσα στην πειραµατική οµάδα και την οµάδα ελέγχου επιβεβαιώνεται κι από τις συνεντεύξεις των παιδιών. Όπου υπάρχει διπλό αστεράκι σηµαίνει ότι η διαφορά επιβεβαιώνεται από τις συνεντεύξεις και το ερωτηµατολόγιο των γονέων. Το σύµβολο ^ υποδηλώνει καλύτερη απόδοση στα φύλλα αξιολόγησης (Π.Ο.= πειραµατική οµάδα, Ο.Ε.= οµάδα ελέγχου). Στον Πίνακα 1 παρουσιάζουµε τα συγκεντρωτικά αποτελέσµατα: (α) των ερωτηµατολογίων πριν και µετά την επενέργειά µας, (β) των συνεντεύξεων και των φύλλων αξιολόγησης των παιδιών µετά την πειραµατική περίοδο. Από τη µελέτη των αποτελεσµάτων προκύπτει ότι τα παιδιά της πειραµατικής οµάδας έχουν αυξήσει τις γνώσεις τους µετά τη διδασκαλία µας κατά µέσο όρο 34,8% έναντι αύξησης 32,4% των γνώσεων των παιδιών της οµάδας ελέγχου. Όπως παρατηρούµε η ποσοτική διαφορά µεταξύ των δύο οµάδων δεν είναι µεγάλη (2,4%). Ωστόσο στα έξι από τα δεκαπέντε θέµατα (θέµατα 3,5,6,7,9,10) η πειραµατική οµάδα παρουσιάζει καλύτερα αποτελέσµατα τόσο στις συνεντεύξεις των παιδιών όσο και στις δηλώσεις των γονέων (ερωτηµατολόγια πριν και µετά την επενέργειά µας). Επίσης σε τρία θέµατα (θέµατα 4,12,15) η πειραµατική οµάδα παρουσιάζει καλύτερα αποτελέσµατα έναντι της οµάδας ελέγχου τόσο στα ερωτηµατολόγια των παιδιών όσο και στις συνεντεύξεις, ενώ η τελευταία υπερτερεί µόνο σε δύο θέµατα στις συνεντεύξεις (θέµατα 8, 11). Συνεπώς µπορεί να ειπωθεί ότι οι ΤΠΕ παρουσιάζονται να συµβάλλουν περισσότερο έναντι των 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 502

Τεχνολογίες στην Προσχολική Εκπαίδευση συµβατικών µέσων διδασκαλίας στην απόκτηση νέων γνώσεων από τα παιδιά. Με τις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης µέσω των ΤΠΕ κεντρίζεται περισσότερο ή λιγότερο το ενδιαφέρον και η θέληση των παιδιών για το µάθηµα σε σχέση µε το ενδιαφέρον που επιδεικνύουν τα παιδιά για το µάθηµα όταν αυτό προσφέρεται µέσω των συµβατικών µέσων; Μέσα από τα δεδοµένα των συνεντεύξεων διαπιστώνουµε ότι τα ερωτηθέντα παιδιά της πειραµατικής οµάδας έχουν αυξήσει αρκετά το ενδιαφέρον τους για τη συγκεκριµένη ενότητα και αυτό φαίνεται στις δηλώσεις τους π.χ. «Μου άρεσε που µάθαµε για όλους τους πλανήτες», «Μου άρεσε πολύ όταν είδαµε τη Γη να γυρίζει αργά-αργά γύρω από τον ήλιο και που άλλαζαν οι εποχές». Ωστόσο οι πλείστες απαντήσεις των παιδιών επικεντρώθηκαν γύρω από τον τρόπο και τα µέσα που χρησιµοποιήσαµε κατά τη διδασκαλία των µαθηµάτων π.χ. «Μου άρεσε που παίζαµε παιχνίδια για τους πλανήτες στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές», «Μου άρεσε όταν είδαµε το βίντεο που γύριζαν οι πλανήτες γύρω από τον εαυτό τους και γύρω από τον ήλιο», «Όταν βλέπαµε εικόνες στον ΗΥ». Οι µαθητές παρουσιάζονται να έχουν εν µέρει εντυπωσιαστεί από τα µέσα που χρησιµοποιήσαµε τόσο κατά τη διδασκαλία όσο και κατά τη διαδικασία της µάθησης (εµπεδωτικές ασκήσεις στον ΗΥ). Από την άλλη, µέσα από τις απαντήσεις των παιδιών της οµάδας ελέγχου διαπιστώσαµε ότι και αυτών το ενδιαφέρον για το µάθηµα αυξήθηκε αρκετά. Αυτό το συµπεραίνουµε από τις δηλώσεις των παιδιών π.χ. «Μου άρεσε όταν γνωρίσαµε όλους τους πλανήτες», «Μου άρεσε που µάθαµε για τη Γη και τη Σελήνη», «Μου άρεσε πολύ όταν φορέσαµε τις στολές και κάναµε τους πλανήτες», «Που είδαµε εικόνες για τους πλανήτες». Βέβαια η αύξηση του ενδιαφέροντος και για τις δύο οµάδες µπορεί να οφείλεται κατά ένα µέρος στο γεγονός ότι η συγκεκριµένη διδακτική ενότητα είναι ασυνήθιστη και εµπεριέχει το στοιχείο του «διαφορετικού» για παιδιά προδηµοτικής εκπαίδευσης. Στο ερώτηµα «πού θα ήθελαν τα παιδιά να κάνουν το µάθηµά τους στην τάξη τους ή στην αίθουσα ΗΥ», 3 από τα 5 παιδιά ήταν κατηγορηµατικά ότι θα προτιµούσαν το εργαστήριο ΗΥ και τα άλλα δύο και τους δύο χώρους. Ένα παιδί µάλιστα δήλωσε χαρακτηριστικά: «εν θα ήθελα να κάνουµε τα µαθήµατα στην τάξη µας γιατί µου αρέσει περισσότερο στους υπολογιστές γιατί µαθαίνουµε και παίζουµε». Μέσα από αυτή τη δήλωση µπορούµε να συµπεράνουµε ότι η χρήση των ΤΠΕ έκανε το µάθηµα πιο ελκυστικό και ενδιαφέρον. Για το ίδιο ερώτηµα όλα τα παιδιά της οµάδας ελέγχου κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων δήλωσαν πως θα ήθελαν να κάνουν τα µαθήµατα που έκαναν στην τάξη τους στην αίθουσα των ΗΥ. Το γεγονός ότι ενώ τα ερωτηθέντα παιδιά της οµάδα ελέγχου δεν είχαν καµιά επαφή µε τον ΗΥ ως µέσο διδασκαλίας και µάθησης θα ήθελαν να διδαχθούν µέσω του ΗΥ, φανερώνει ότι οι ΤΠΕ ελκύουν τα παιδιά. Ωστόσο είναι σηµαντικό η ενασχόληση των παιδιών µε τις ΤΠΕ να µη γίνεται απλά γιατί ευχαριστεί τα παιδιά και διατηρεί την προσοχή τους αλλά κυρίως γιατί βοηθά στην καλύτερη εµπέδωση γνώσεων, στάσεων και δεξιοτήτων. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 503

. Λοβαρή & Κ. Χαραλάµπους Γνώσεις και δεξιότητες χρήσης και λειτουργίας του ηλεκτρονικού υπολογιστή Πριν την επενέργεια µας ερευνήσαµε τις υπάρχουσες γνώσεις και δεξιότητες χρήσης του ΗΥ τόσο της πειραµατικής οµάδας όσο και της οµάδας ελέγχου. Μετά την πειραµατική περίοδο διερευνήσαµε αν υπήρξαν τυχόν αλλαγές στις γνώσεις και δεξιότητες των παιδιών της πειραµατικής οµάδας όσον αφορά τη χρήση και λειτουργία του ΗΥ, αφού η τελευταία ασχολήθηκε µε τον ΗΥ δύο περιόδους καθηµερινά για µια βδοµάδα. Μελετώντας τα συγκεντρωτικά αποτελέσµατα της έρευνας για τις γνώσεις και δεξιότητες χρήσης και λειτουργίας του ΗΥ όπως προκύπτουν από τα δεδοµένα των ερωτηµατολογίων (Πίνακας 2) διαπιστώνουµε ότι η πειραµατική οµάδα αύξησε τις δεξιότητες χρήσης και λειτουργίας του ΗΥ σε σηµαντικό βαθµό µετά την επενέργειά µας (36,9%). Παράλληλα η απόκτηση των σχετικών δεξιοτήτων και γνώσεων επιβεβαιώνεται και από τα αποτελέσµατα των συνεντεύξεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 5 από τις 10 πρακτικές δεξιότητες που ζητήθηκε από τα παιδιά να εκτελέσουν κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων οι ορθές ενέργειες ήταν είτε 4/5 είτε 5/5 (Πίνακας 2). Είναι σηµαντικό επίσης να αναφέρουµε ότι αν και τα παιδιά δεν είχαν αρκετό χρόνο για να εξασκηθούν σ αυτές τις δεξιότητες, εντούτοις αύξησαν τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους σε σηµαντικό βαθµό. Από τα αποτελέσµατα της έρευνας µπορεί να υποστηριχθεί ότι οι βασικές δεξιότητες χρήσης και λειτουργίας του ΗΥ µπορούν να διδαχθούν στα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Ωστόσο για να είναι αποτελεσµατική τέτοια διδασκαλία δεξιοτήτων πρέπει να γίνει µέσω παιχνιδιού και δηµιουργικών δραστηριοτήτων. Πίνακας 2: Συγκεντρωτικά αποτελέσµατα αυξοµείωσης των γνώσεων και δεξιοτήτων χρήσης του ΗΥ για την πειραµατική οµάδα Θέµα/ εξιότητα Απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων για τη χρήση και λειτουργία του ΗΥ (ερωτηµατολόγια και συνεντεύξεις) Αυξοµείωση γνώσεων και δεξιοτήτων Π.Ο. (%) 1 Αναγνώριση µερών του υπολογιστή 9,5* 2 Άνοιγµα υπολογιστή 38,5* 3 Αναγνώριση εικονιδίου του προγράµµατος παρουσιάσεων 50.0 4 Άνοιγµα αρχείου στον ΗΥ 50,0* 5 Αποθήκευση αρχείου στον ΗΥ 12,0 6 Τοποθέτηση δισκέτας στον ΗΥ 34,0* 7 Άνοιγµα αρχείου από τη δισκέτα 34,0 8 Αποθήκευση αρχείου στη δισκέτα 45,0 9 Επιλογή και µετακίνηση εικονιδίου από την οθόνη του ΗΥ 34,5* 10 ιπλό κλικ 61,5 Σύνολο Αυξοµειώσεων (ερωτηµατολόγιο παιδιών) 369,0 Μέσος Όρος Αυξοµειώσεων (ερωτηµατολόγιο παιδιών) +36,9 Σηµ: *= ποσοστό ορθών απαντήσεων στις συνεντεύξεις µεγαλύτερο ή ίσο του 80%. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 504

Τεχνολογίες στην Προσχολική Εκπαίδευση 5. Συµπεράσµατα Μετά την ανάλυση των αποτελεσµάτων µπορούµε να συµπεράνουµε ότι η χρήση των ΤΠΕ στις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης µπορεί να αυξήσει περισσότερο τις γνώσεις και το ενδιαφέρον των παιδιών για µάθηση σε σχέση µε τη χρήση των συµβατικών µέσων διδασκαλίας. Βέβαια δεν πρέπει να είµαστε απόλυτοι στην εξαγωγή των συµπερασµάτων µας γιατί οι ΤΠΕ είναι κάτι το καινούργιο στην προσχολική εκπαίδευση και τα παιδιά εύκολα ελκύονται από το καινούργιο και διαφορετικό και ιδιαίτερα από την τεχνολογία. Ωστόσο τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας έρχονται να επιβεβαιώσουν τα αποτελέσµατα προηγούµενης έρευνας (Ευαγόρου, 2004), µε παρόµοιους ερευνητικούς στόχους και πληθυσµό, η οποία όµως αφορούσε διδασκαλία τελείως διαφορετικής διδακτικής ενότητας (Η καθαριότητα είναι µισή αρχοντιά Υγεία). Αυτό που χρειάζεται να ερευνηθεί στη συνέχεια είναι κατά πόσον η ποσοτική διαφορά αύξησης των γνώσεων, δεξιοτήτων και ενδιαφέροντος των παιδιών όταν το µάθηµα γίνεται µε τη βοήθεια των ΤΠΕ σε σχέση µε τα συµβατικά µέσα, διατηρείται σε περίπτωση που οι ΤΠΕ χρησιµοποιούνται καθηµερινά στη διδασκαλία καθ όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους. Παράλληλα πρέπει να µελετηθεί αν οι ΤΠΕ µπορούν να βοηθήσουν στην ποιοτική αναβάθµιση των διαδικασιών διδασκαλίας και µάθησης. Βέβαια ακόµα και αν όλες οι τάξεις προδηµοτικής εκπαίδευσης γεµίσουν συσκευές και λογισµικά είναι η κατάρτιση της νηπιαγωγού που θα οδηγήσει στην αρτιότερη και αποτελεσµατικότερη χρήση τους ή στην υποβάθµισή τους σε εργαλείο απασχόλησης των παιδιών για διατήρηση της ησυχίας στην τάξη. Καταλήγοντας µπορεί να ειπωθεί ότι οι ΤΠΕ είναι σήµερα ένα πολύτιµο εργαλείο διδασκαλίας και µάθησης το οποίο όταν αξιοποιείται κατάλληλα από τους εκπαιδευτικούς µπορεί να βοηθήσει στην υλοποίηση των νέων εκπαιδευτικών θεωριών στη διδακτική πράξη. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Bell, J. (2001). Μεθοδολογικός σχεδιασµός παιδαγωγικής έρευνας. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg. ηµητρόπουλος, Ε. Γ. (1994). Εισαγωγή στη µεθοδολογία της επιστηµονικής έρευνας. Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην. Ευαγόρου, Ν. (2004). Σύγκριση διαδικασιών διδασκαλίας και µάθησης µε τη χρήση συµβατικών µέσων και τη χρήση τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας σε συγκεκριµένη ενότητα της προσχολικής εκπαίδευσης. Πτυχιακή εργασία. Frederick Institute of Technology: Λευκωσία. Ζευκιλής, Α. Χ. (1989). Τα εποπτικά µέσα στη διδασκαλία: σύγχρονη προσέγγιση της εκπαιδευτικής τεχνολογίας. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη. Καλοδίκης, Α. (2004) Οι νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση και στα επαγγέλµατα. Προ-βάσιµο από: http://www.asda.gr/gym8spaper/newspaper/edition_1/kalodikis.htm (τελευταία ηµεροµηνία πρόσβασης 16/12/2004) 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 505

. Λοβαρή & Κ. Χαραλάµπους Κανάκη, Ι.Ν. (2001) ιδασκαλία και µάθηση µε σύγχρονα µέσα επικοινωνίας, Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη. Καραβελλάκη, Μ. και Κέφη, Ε. (2004). Μαθαίνουµε παίζοντας µε ΗΥ: σχεδιαστικές αρχές και τρόποι αξιοποίησης εκπαιδευτικού λογισµικού στη βασική εκπαίδευση. Προσβάσιµο από: http://wwwinterlearn.gr/arthroframe9.htm (τελευταία ηµεροµηνία πρόσβασης 28/8/2004) Κυριαζοπούλου, Β. Π. (1977). Νηπιαγωγική 2: Μεθοδολογία Α. Αθήνα: Εκδόσεις Αδελφοί Βλάση. Κυρίδης, Α., Βαγγέλης,., Ντίνας, Κ. (2003) Η πληροφορική επικοινωνιακή τεχνολογία στην προσχολική πρωτοσχολική εκπαίδευση. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω. Μιχαηλίδης, Π. Γ. (2004). Πληροφορική στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση: Προβληµατισµοί. Προσβάσιµο από: www.rhodes,aegeangr/sxedia/grafdashaloy/synedria1998mixalides (τελευταία ηµεροµηνία πρόσβασης 10/3/2004) Παρασκευά, Φ. (2004) Μια πειραµατική µελέτη εννοιών µε τη χρήση ενός τηλεοπτικού εκπαιδευτικού προγράµµατος. Προσβάσιµο από: http://www.eapgr/news/exaggelia-synedriou/synedriohtml/sect/61.htm (τελευταία ηµεροµηνία πρόσβασης 19/12/2004) Παρασκευόπουλος, Ι. Ν. (1985). Μέθοδοι επιστηµονικής έρευνας. Αθήνα. Χαραλάµπους, Κ. και Χρυσοστόµου, Χ. (2001) Φιλοσοφία και Μοντέλα Ένταξης της Πληροφορικής στη ηµοτική Εκπαίδευση, Στο 11 ο Παγκύπριο Συνέδριο ιευθυντών ηµοτικής Εκπαίδευσης, Σχολή Τυφλών, Λευκωσία, Μάιος 2001. Χαραλάµπους, Κ. και Χρυσοστόµου, Χ. (2005) Σηµειώσεις µαθήµατος: ΤΧΝ 302 Τεχνολογία Λευκωσία: Frederick Institute of Technology. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 506