ΟΙ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΑΛΒΑΝΙΚΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΩΡΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ & ΤΟΥΡΚΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΙ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΑΛΒΑΝΙΚΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΜΕΛΛΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΙ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΑΛΒΑΝΙΚΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΜΕΛΛΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Σ. ΣΦΕΤΑΣ Ημερομηνία έγκρισης: 30-12-2006 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Νεοτουρκικό κίνημα του 1908 είχε επιπτώσεις σ όλα τα έθνη που συνυπήρχαν στα πλαίσια της οθωμανικής αυτοκρατορίας και αργότερα ανεξαρτητοποιήθηκαν. Ειδικότερα, η ανατροπή του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ και η καθεστωτική αλλαγή εξασθένησαν την αυτοκρατορία και έδωσαν την ευκαιρία στους Αλβανούς να διεκδικήσουν πιο επιτακτικά την εθνική τους ανεξαρτησία. Η απουσία εξειδικευμένων μελετών που σχετίζονται με την επίδραση των Νεοτούρκων στην αλβανική εθνική κίνηση αποτέλεσε πρόκληση για τη συγγραφή της συγκεκριμένης εργασίας. Βέβαια, η αναλυτική έκθεση των νεοτουρκικών επιδράσεων στον αλβανικό εθνικισμό θα οδηγούσε ενδεχομένως την συγγραφή σε έκταση η οποία θα ξέφευγε από τα όρια μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Για το λόγο αυτό, χρησιμοποιήθηκε στον τίτλο της εργασίας ο όρος όψεις της νεοτουρκικής επίδρασης. Η προσπάθεια λοιπόν επικεντρώθηκε στο να αναδειχθεί το κλίμα της εποχής και ο τρόπος με τον οποίο κινήθηκαν οι δύο πλευρές, εντός και εκτός των συνόρων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προκειμένου να υλοποιήσουν τους στόχους τους: οι μεν Αλβανοί να επιτύχουν την ανεξαρτησία τους, οι δε Νεότουρκοι να περιορίσουν αν όχι εξαλείψουν- τις αποσχιστικές τάσεις των Αλβανών. Η εργασία στηρίχθηκε, όπως είναι φυσικό, κυρίως στην υπάρχουσα βιβλιογραφία αλλά και στα πολύτιμα διπλωματικά έγγραφα του ελληνικού και βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών, που αναφέρονται στην εποχή εκείνη. Ωστόσο, η χρήση των εγγράφων αυτών δεν είναι ιδιαίτερα συχνή προκείμενου να αποφευχθούν ενστάσεις για ελληνοκεντρική σκοπιά της εργασίας. Κάποιο μέρος των ελληνικών και αλβανικών μελετών, κατά την πρώτη συγκέντρωση της βιβλιογραφίας, παρατηρήθηκε ότι προέρχεται από φορείς των οποίων την επιστημονικότητα θα μπορούσε κάποιος να αμφισβητήσει. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι έγραφαν ή συναισθηματικά φορτισμένοι ή για να επιδιώξουν εθνικά συμφέροντα. Άλλωστε, ο μεγάλος αριθμός ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας το πιστοποιεί αυτό. Για την όσο το δυνατό αντικειμενική θεώρηση της ιστορικής πραγματικότητας, αφενός έγινε κοπιώδης προσπάθεια διασταύρωσης των γεγονότων και των πληροφοριών που αφορούν το θέμα της 1

εργασίας, αφετέρου δε χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία που δίνονταν από ένα μόνο συγγραφέα. Το υλικό που συγκεντρώθηκε καθόρισε σε πολύ μεγάλο βαθμό τα μέρη και τα κεφάλαια της εργασίας. Ομολογουμένως η διάρθρωση και ο σχεδιασμός της δομής δεν αποτέλεσε εύκολο έργο. Πιο συγκεκριμένα μεγάλο πρόβλημα εντοπίστηκε στο πρώτο μέρος, το οποίο αναφέρεται στο νεοτουρκικό κίνημα. Θεωρήθηκε σκόπιμο να γίνει αναφορά στη γέννηση, στις ιδεολογικές αρχές και στις πολιτικές προεκτάσεις του νεοτουρκικού κινήματος, έτσι ώστε να καταστεί πιο κατανοητός ο τρόπος λειτουργίας των Νεοτούρκων και μετέπειτα η αρνητική στάση τους απέναντι στις υπόδουλες εθνότητες της αυτοκρατορίας και ιδιαιτέρως στο αλβανικό εθνικό κίνημα. Το δεύτερο μέρος, στο οποίο αναπτύσσεται το κύριο αντικείμενο της εργασίας με λογική αλληλουχία και χρονική σειρά, εστιάζει στις σχέσεις Αλβανών και Νεοτούρκων. Στο πρώτο κεφάλαιο του μέρους αυτού αναλύονται οι παράγοντες οι οποίοι διατήρησαν την αλβανική εθνική ταυτότητα και συνοχή. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξηγείται συνοπτικά η οικονομία και ο τρόπος ζωής των κατοίκων που ζούσαν στον αλβανικό χώρο. Η ένταξη του κεφαλαίου αυτού στο συγκεκριμένο σημείο δικαιολογείται από την καταλυτική επιρροή της οικονομίας των κατοίκων στην εθνική αφύπνιση και τον εξοπλισμό τους. Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται λόγος για το Σύνδεσμο της Πριζρένης, κομβικό σημείο των αλβανικών οραμάτων και επιδιώξεων, και τις διπλωματικές εξελίξεις που επηρεάζουν την πορεία των αλβανικών κινήσεων. Ακολουθεί κεφάλαιο το οποίο παρουσιάζει τη δραστηριότητα των Αλβανών της Διασποράς για να επιταχύνουν την πραγμάτωση του αλβανικού εθνικού οράματος. Στη συνέχεια παρατίθενται τα αιτήματα των Αλβανών προς την Οθωμανική διοίκηση και η αντίδραση των Νεοτούρκων σε αυτά. Βέβαια, δεν θα μπορούσε να παραληφθεί η συνδρομή των αλβανικών λεσχών (clubs) επαναστατικών και πολιτιστικών στην ενδυνάμωση του αλβανικού κινήματος. Άλλωστε, η στάση των Νεοτούρκων απέναντι σ αυτές τις λέσχες αποδεικνύει τη σπουδαιότητά τους. Το κεφάλαιο που έπεται εκθέτει τα επίσημα αλβανικά συνέδρια στην πρώτη δεκαετία του 20 ου αιώνα, τα οποία οδήγησαν στην εθνική ομοψυχία και τη καθολική-οριστική σύγκρουση με τους Νεότουρκους. Στα τελευταία κεφάλαια παρουσιάζονται τα γεγονότα που είχαν ως αποτέλεσμα την εξέγερση και τη συγκρότηση του ανεξάρτητου αλβανικού κράτους. 2

Μεγάλο πρόβλημα για τη συγγραφή της εργασίας αποτέλεσε το βιβλιογραφικό κενό σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα. Χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν πολλά βιβλία που αφορούσαν άλλες εθνότητες για να βρεθούν έστω και κάποια στοιχειά σχετικά με τους Αλβανούς. Επίσης, απαιτήθηκε να μεταφραστούν αποσπάσματα τουρκικών βιβλίων για τον εμπλουτισμό στοιχείων που αφορούν τις σχέσεις Νεοτούρκων και Αλβανών. Το ίδιο συνέβη και με ορισμένα αλβανικά κείμενα, κυρίως για να καταδειχτεί η δράση ενός αξιόλογου Αλβανού και μέλος του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, του Ιμπραήμ Τέμο. Αυτός μάλιστα αποτελεί και τον κρίκο που συνδέει Αλβανούς και Νεοτούρκους. Κατά τη διάρκεια της συγγραφής διαπιστώθηκε ότι υπάρχει πρόβλημα στη χρήση της ιστορικής ορολογίας και των ιστορικών όρων. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε ότι σε πάρα πολλές πηγές (κυρίως δευτερογενείς) υπάρχει σύγχυση των όρων: οργάνωση, λέσχη, επαναστατική ομάδα. Οι όροι αυτοί σε πολλές περιπτώσεις ταυτίζονταν, κυρίως στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία, και έγινε προσπάθεια να αποδοθεί το ακριβές νόημά τους στα διάφορα σημεία της εργασίας. Ακόμη υπήρξε ζήτημα με τη χρήση των όρων Οθωμανός και Τούρκος. Στην εργασία επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί ο όρος Τούρκος, μόνο όταν επρόκειτο να γίνει σαφής διάκριση αυτού από κάποιον άλλο Οθωμανό (ως επί το πλείστον Αλβανό) διαφορετικής εθνότητας. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το θέμα της εργασίας που επιλέχτηκε αρχικά οδηγούσε σε εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις από τον τίτλο της παρούσας εργασίας, γεγονός που είχε ορισμένες επιπτώσεις στη συγγραφή της. Επίσης, στο τέλος της εργασίας γίνεται μια απόπειρα εξαγωγής συμπερασμάτων τα οποία βέβαια αποτελούν υποκειμενικές κρίσεις για το ζήτημα. Βέβαια, εύχομαι ότι η σφαιρικότερη και βαθύτερη ανάλυση θα διαφωτίσει περαιτέρω την ιστορική έρευνα και θα οδηγήσει σε ασφαλέστερα συμπεράσματα για αυτό το ενδιαφέρον θέμα. Κλείνοντας θα ήταν παράλειψη μου να μην ευχαριστήσω τoν καθηγητή μου κύριο Σ. Σφέτα για την ουσιαστική συνδρομή και τις πολύτιμες υποδείξεις και παρατηρήσεις του, έστω στο μικρό χρονικό διάστημα της συνεργασίας μαζί του. 3

ΜΕΡΟΣ Α : ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ Στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β, που ουσιαστικά ήταν μία σκληρότατη απολυταρχία, οι Τούρκοι φοιτητές οργανώνονται μαζί και με Έλληνες, Αρμένιους, Αλβανούς κ.ά. αναζητώντας μια κοινή γραμμή δράσης εναντίον του καθεστώτος. Αυτοί, λοιπόν, οι φοιτητές, με τις φιλελεύθερες αντιμοναρχικές ιδέες τους, προέβλεπαν ότι, καθώς κατέρρεε η φεουδαρχική Τουρκία, η αυτοκρατορία θα διαμελιζόταν. Για το λόγο αυτό θεωρούσαν απαραίτητη την ύπαρξη εσωτερικών μεταρρυθμίσεων, ώστε να διατηρηθεί ακέραια η ελπίδα βιωσιμότητας της πολυφυλετικής αυτοκρατορίας. Ο Σουλτάνος, ενώ στις 23/12/1876 είχε δημοσιεύσει το πρώτο Σύνταγμα, το κατήργησε και διέκοψε τις εργασίες της Βουλής το 1878 1. Μαζί με τους φοιτητές οργανώθηκε και η ανώτερη τάξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε συνδυασμό με τους στρατιωτικούς. Συμπλέκοντας όλοι μαζί - και για την εξυπηρέτηση των προσωπικών συμφερόντων τους, έθεταν κοινό στόχο την ανατροπή του καθεστώτος του Αμπντούλ Χαμίτ Β. Συνοψίζοντας τα αίτια που οδήγησαν στην κίνηση αυτή μπορούμε να πούμε ότι ήταν όλη η ταραχώδης εσωτερική κατάσταση της αυτοκρατορίας που εκτραχυνόταν από τη δράση κατασκόπων-προπαγανδιστών διαφόρων εθνοτήτων. Ταυτόχρονα, οι κρατικές αρχές δολοφονούσαν ή εξόριζαν όλους όσους αντιτίθεντο, έστω και για το ποιο απλό ζήτημα, το καθεστώς της αυτοκρατορία, έχανε κτήσεις και ζωτικά ως προς την οικονομία του εδάφη με αποτέλεσμα να είναι φυσική και επακόλουθη η απώλεια του κύρος της -όσο βέβαια διατηρούσε στους ευρωπαϊκούς 1 Γ. Κορδάτος, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, τ. ΧΙΙ (1862-1900), εκδόσ. 20 ος αιώνας, σελ. 74-75 4

και διεθνείς διπλωματικούς κύκλους-. Βέβαια, δε θα μπορούσε κανείς να παραβλέψει το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε στη συνείδηση των Νεοτούρκων η οικονομική διείσδυση των Ευρωπαίων που έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό ώστε να απομυζά την οικονομία του κράτους σε όλα τα επίπεδα. Ακόμη, ως προς τους στρατιωτικούς, τα αίτια υπήρξαν οι χαμηλοί μισθοί που καταβάλλονταν σποραδικά και μετά από αναμονή μηνών, το σύστημα προαγωγών το οποίο λειτουργούσε ανεξέλεγκτα, βασανιστικά αργά και με βάση τις διασυνδέσεις και όχι την αξία των αξιωματικών και η δυσαρέσκεια λόγω της χείριστης κατάστασης του στρατού παρ όλες τις υποσχέσεις για τον εκσυγχρονισμό του. Ο κυριότερος, ωστόσο, μοχλός πίεσης για την έκφραση αυτής της δυσαρέσκειας ήταν η αγωνία για το μέλλον, την ανεξαρτησία και την συνέχεια του τουρκικού κράτους συσχετιζόμενη άμεσα με τα ζητήματα του πολέμου και της διαιώνισης του μουσουλμανικού στοιχείου που ζούσε ανάμεσα σε πολλές άλλες εθνότητες οι οποίες κατείχαν, κυρίως, στα χέρια τους την οικονομία της αυτοκρατορίας 2. Πριν ξεκινήσουμε την αναφορά μας στην επικράτηση των Νεοτούρκων θα άξιζε να κάνουμε μια σύντομη αναφορά στην κίνηση των Νεοθωμανών, που προηγήθηκε χρονικά της νεοτουρκικής. Στην περίοδο 1839-1876, κατά την βασιλεία των Αμπντούλ Μετζίτ (1839-1861) και Αμπντούλ Αζίζ (1861-1876) οι Οθωμανοί δυτικιστές (κρατικοί λειτουργοί, διπλωμάτες, υπουργοί, κυβερνήτες), με τη βοήθεια της Αγγλίας και της Γαλλίας ενεργοποιήθηκαν στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ. Μέσα απ αυτούς ξεπήδησε μια ομάδα που τους κατηγορούσε για ολιγαρχία πετυχαίνοντας τελικά να τους αντικαταστήσει για να θέσει τα θεμέλια ενός συνταγματικού καθεστώτος. Το 1865 σχημάτισαν την κίνηση των Νεοθωμανών με την υποστήριξη των Μουράτ και Αμπντούλ Χαμίτ, γόνων αριστοκρατικής καταγωγής. Αρχικά, χρηματοδοτήθηκαν από δύο άλλους αριστοκράτες, τον Αιγύπτιο Μουσταφά Φαζίλ και τον εγγονό του Μεχμέτ Αλί. Την εξουσία στην αυτοκρατορία τελικά κατέλαβε ο Αμπντούλ Χαμίτ Β τον Σεπτέμβρη του 1876. Οι δύο κορυφαίες προσωπικότητες των Νεοθωμανών ήταν ο Ναμίκ Κεμάλ (1840-1880) και ο Μιντχάτ Πασάς. Ο Ναμίκ Κεμάλ υπήρξε αντιδυτικιστής, υπερασπιστής της οθωμανικής (και όχι τουρκικής) πατρίδας, βαθιά μωαμεθανός, κατηγορούσε τους οπαδούς του Τανζιμάτ για άρνηση της θετικής πλευράς της ισλαμικής παράδοσης και ονειρευόταν να δει την 2 Ioasif Kassenian, The Young Turks: Who Were They?, Nemesis, Σεπτέμβριος 2001, σελ. 64-66 5

αυτοκρατορία ένα ισχυρό κράτος, αντίβαρο στην ισχύ των Ευρωπαίων. Ο Μιντχάτ Πασάς, ο νους της Επανάστασης των Νεοθωμανών, διαφωνούσε με τον Ναμίκ Κεμάλ ως προς τον αντιδυτικισμό του. Ο Αμπντούλ Χαμίτ Β στήριξε τις απόψεις του Ναμίκ ως προς τον συγκεντρωτισμό των εξουσιών σε αντίθεση με τις αντίστοιχες του Μιντχάτ Πασά, ο οποίος υπήρξε θιασώτης ενός αποκεντρωτικού μοντέλου. Αυτό τον οδήγησε να γίνει ένας στυγνός μονάρχης 3. Επανερχόμενοι στις απαρχές του κινήματος των Νεοτούρκων, το 1887 στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε η οργάνωση «Εταιρία για την Οθωμανική Ένωση» που αργότερα μετονομάστηκε (το 1895) σε «Επιτροπή για την Οθωμανική Ένωση και Πρόοδο». Τα πρώτα της μέλη, που ήταν φοιτητές της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής, ήταν οι Ισαάκ Σουκουτί, Μεχμέτ Ρεσίτ, Αμπντουλάχ Τσεβντέτ, Ιμπραήμ Τέμο (Αλβανός) και Χουσεΐν Ζεΐτ Αλή. Η οργάνωση, που γρήγορα εξαπλώθηκε και σε άλλες σχολές, ήταν δομημένη σε μικρούς πυρήνες ατόμων, με συνδέσμους ανάμεσά τους, χωρίς καμία φανερή πολιτική δράση και σαφή ιδεολογία. Τα μέλη αυτά οργάνωναν μυστικές συναντήσεις και αναγνώσεις βιβλίων των συγγραφέων των Νεοθωμανών, όπως του Ναμίκ Κεμάλ και του Ζίγια Πασά. Μέλη της οργάνωσης έγιναν και γόνοι της κυβερνώσας τάξης εμφορούμενοι όλοι τους από συναισθήματα αγανάκτησης για την απώλεια οθωμανικών εδαφών και την κρατική καταπίεση που εφάρμοζε ο Σουλτάνος 4. Οι πρώτες τους δραστηριότητες ήταν η διανομή προκηρύξεων και η αφισοκόλληση στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης και η έκδοση στη Γαλλία της εφημερίδας «Μεσβερέτ»(=διαβούλευση), με βασικούς ιδρυτές αυτής τον Αχμέτ Ριζά, πρώην κυβερνητικό στέλεχος που κατέφυγε το 1889 στο Παρίσι, τον Εβραίο Αλπμέρ Φυά, τον Έλληνα Αριστείδη Πασά και τον Λιβανέζο χριστιανό Χαλίλ Τζανέμ. Το κίνημα της Κωνσταντινούπολης αποκαλύφθηκε και αρκετοί μετά τους διωγμούς του Σουλτάνου κατέφυγαν στο εξωτερικό 5. Το 1896 ξέσπασε διαφωνία ανάμεσα στα στελέχη της επιτροπής και κάλεσαν στη Γενεύη τον Μουράτ Μπέη, εκδότη της εφημερίδας «Μιζάν»(=Ζυγός), που από 3 Κιτσίκης Δ., Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1280-1924, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Ι.Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα, 1988, σελ. 176. 4 Lewis Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη, 1968, σελ. 168 5 Lewis Bernard, ό. π., σελ. 194. 6

τότε έγινε ο ηγέτης της αντι-ριζά παράταξης. Η αντίθεση κορυφώθηκε μετά την αποτυχημένη προσπάθεια πραξικοπήματος στην Κωνσταντινούπολη και τη φυγή πολλών μελών της οργάνωσης της Πόλης στο εξωτερικό. Ο Μουράτ Μπέης δέχθηκε τελικά το 1897, μαζί με άλλους Νεότουρκους του εξωτερικού κυβερνητική θέση, που του προτάθηκε από το Σουλτάνο, πιστεύοντας ότι έτσι θα υπηρετούσε καλύτερα τους σκοπούς που πρέσβευε. Το 1899 προσχώρησαν στο κίνημα ο γαμπρός του Σουλτάνου Νταμάντ Μαχμούντ Πασάς και οι δύο γιοι του, Σαμπαχεντίν και Λουτφουλάχ, ύστερα από τη φυγή τους στο Παρίσι, και λίγο αργότερα τους ακολούθησε και ο Αλβανός Ισμαήλ Κεμάλ Μπέης 6 Αργότερα οι αντιθέσεις εμφανίστηκαν ακόμη βαθύτερες. Πιο συγκεκριμένα το 1902 στο Παρίσι στο συνέδριο της επιτροπής οι έντονες διαμάχες και διαφωνίες είχαν ως αποτέλεσμα τη διάσπαση των Νεοτούρκων του εξωτερικού σε δύο κυρίως ομάδες. Η ομάδα του Σαμπαχεντίν με μέλη της τον Λουτφουλάχ, Αλβανούς, Έλληνες, Αρμένιους και Τούρκους αντιπροσώπους, που ήλεγχε τις περισσότερες εκδόσεις της επιτροπής, και η ομάδα του Αχμέτ Ριζά, που, χρησιμοποιώντας το όνομα «Κομιτάτο της Ένωσης και της Προόδου» (ΚΕΠ), άρχισε να εκδίδει ένα καινούριο περιοδικό με τίτλο «Συμβούλιο για την κοινότητα των πιστών». Ο Σαμπαχεντίν ίδρυσε την «Οθωμανική Φιλελεύθερη Επιτροπή» πιστεύοντας σε μια συνταγματική μοναρχία με αποκεντρωμένη διοίκηση, με συμμετοχή των εθνοτήτων στις τοπικές διοικήσεις και με καλλιέργεια της ατομικής πρωτοβουλίας, επηρεασμένος από τον Μιντχάτ Πασά και τα αγγλικά πρότυπα. Ο Αχμέτ Ριζά εκπροσωπούσε τον τουρκικό εθνικισμό υποστηρίζοντας ότι ο Οθωμανός ήταν Τούρκος, ότι οι υπόλοιποι λαοί της αυτοκρατορίας έπρεπε να εκτουρκιστούν και 6 Hanioglu M.S., Genesis of the Young Turk Revolution of 1908, Osmanli Arastirmalari 3, Istanbul, 1982, σελ. 292 Palmer A., The Decline and Fall of the Ottoman Empire, John Murray, Λονδίνο, 1993, σελ. 197 Shaw S.J. Shaw E.K., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2; Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press, Cambridge, 1977, σελ. 238 Lewis Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη, 1968, σελ. 197 Ramsaur E.E., The Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, Prinston New Jersey, 1987, σελ. 52-53 7

ζητούσε ριζοσπαστικότερες μεταρρυθμίσεις. Ανάμεσα στα 1902 και 1906 η οργάνωση του Σαμπαχεντίν διαλύθηκε, ενώ η αντίστοιχη του Ριζά διατηρήθηκε, αναδιοργανώθηκε και συνέχισε τις δραστηριότητες και τις εκδόσεις της, κυρίως με τις προσπάθειες του Δρ. Μπαχαντίν Σακίρ και του Ναζίμ Μπέη. Το 1907 συγχωνεύθηκε με την οθωμανική «Επιτροπή Ανεξαρτησίας της Θεσσαλονίκης» 7. Το 1906 δημιουργήθηκαν οργανώσεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, στην Δαμασκό, με σημαντικό μέλος της τον Μουσταφά Κεμάλ, και στην Θεσσαλονίκη. Και οι δύο οργανώσεις αντλούσαν μέλη κυρίως από τον στρατό. Το 1907 ενώθηκαν με έδρα τους πλέον την Θεσσαλονίκη 8. Άλλωστε, η Θεσσαλονίκη ήταν πρόσφορο έδαφος για τις οργανώσεις αυτές καθώς απ τη μία ήταν στον χώρο (Μακεδονία) που διακυβεύονταν τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας σε σχέση με τις Μ. Δυνάμεις και απ την άλλη ήταν η πόλη στην οποία ο Σουλτάνος δεν μπορούσε, λόγω της τοποθέτησης διεθνούς αστυνομίας, να ασκήσει ουσιαστικό έλεγχο. Επίσης, εκεί υπήρχε το 3 ο Σώμα Στρατού, υπήρχαν μασονικές στοές και πολλοί Εβραίοι με μεγάλη οικονομική δύναμη 9. Μετά την ένωση της ομάδας της Θεσ/νίκης, όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, με αυτήν του Ριζά, έγινε τον Δεκέμβρη του 1907 ένα δεύτερο συνέδριο στο Παρίσι με συμμετοχή -εκτός των άλλων- Αρμενίων, Αλβανών και Ελλήνων. Η αντίθεση ανάμεσα στον Ριζά και τον Σαμπαχεντίν μεγάλωσε ακόμη περισσότερο, αλλά δεν είχε καμία σημασία γιατί τις αποφάσεις πλέον τις λάμβαναν οι Νεότουρκοι του εσωτερικού της αυτοκρατορίας 10. 7 Turfan M. N., Rise of the Young Turks, Poilitics, the Military and Ottoman collapse, I. B. Tauris Publ., London-New York, 2000, σελ. 37 8 L.S. Stayrianos, The Balkans 1815-1914, Northwestern University, Holt, Rinehart and Winston. New York, Chicago, San Francisco, Torondo, London, 1963, σελ. 105-106 E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ 94-97, 100 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 201. 9 E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ. 97. 10 E.E. Ramsaur, ό.π., σελ. 124-129 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 202 8

Προσπαθώντας να διαφωτίσουμε την σύνδεση-σχέση ανάμεσα στους Νεότουρκους και στους μασόνους της Θεσ/νίκης παρατηρούμε, σύμφωνα με την συγγραφέα και ιστορικό Nest Webster, (στο βιβλίο της «Secret Societies and subversive Movements», Λονδίνο, 1928), ότι το νεοτουρκικό κίνημα ξεκίνησε στις μασονικές στοές της Θεσ/νίκης, με την άμεση επίβλεψη της Μεγάλης Ανατολικής Στοάς της Ιταλίας. Προς αυτήν την κατεύθυνση μπορεί να μας οδηγήσει η συνέντευξη του Νεοτούρκου Ρεφίκ Μπέη στην εφημερίδα του Παρισιού «Le Temps» στις 20/8/1908 στην οποία αναφέρει: «Είναι αλήθεια ότι δεχόμαστε υποστήριξη από την Ελεύθερη Μασονία και ειδικά από την Ιταλική Μασονία. Οι δύο ιταλικές στοές (της Θεσ/νίκης) Macedonia Risorta και Labor et Lux έχουν προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες και έχουν γίνει καταφύγιο για μας. Συναντιόμαστε εκεί σαν φίλοι μασόνοι, γιατί στην πραγματικότητα πολλοί από μας είναι μασόνοι, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι συναντιόμαστε ώστε να μπορούμε να οργανωθούμε καλύτερα 11». Σχετικά με την εβραϊκή συμμετοχή στο κίνημα υπάρχουν ορισμένα σκοτεινά σημεία, χωρίς να αποκλείεται η ενεργή δραστηριότητά τους. Την σχέση μεταξύ Εβραίων - Νεοτούρκων έχουν μελετήσει αρκετοί συγγραφείς και επιστήμονες. Ο μεγάλος Βρετανός ιστορικός R. Seton Watson, (στο βιβλίο του «The Rise of Nationality in the Balkans», Λονδίνο 1917), εκφράζει την άποψη ότι τα πραγματικά μυαλά του κινήματος υπήρξαν οι Εβραίοι ή οι εξωμότες Εβραίοι (ντονμέδες). Πιστεύει ότι οι Εβραίοι της Θεσ/νίκης, όπως και της Βιέννης, του Βερολίνου, της Βουδαπέστης και ίσως και του Λονδίνου και του Παρισιού στήριξαν οικονομικά τους Νεότουρκους. Σύμφωνα, επίσης, με μία έκθεση της Αστυνομίας (23/1/1914) που στάλθηκε απευθείας στο Υπουργείο Εξωτερικών στην Αγία Πετρούπολη, φέρεται να έχει οργανωθεί στην «Nouri Osman» στοά της Κων/πολης πανισλαμικό συνέδριο από Νεότουρκους και Εβραίους. Σύμφωνα με την έκθεση αυτή φέρονται να μετείχαν σε αυτό ο Ταλαάτ Μπέη (Υπουργός), ο Μπεντρί Μπέη, ο ντονμέ Γιαβίτ Μπέη, όπως επίσης οι Εβραίοι Σαμουέλ Εφέντη (Αρχηγός της Υπηρεσίας Ασφαλείας) και Αβραάμ Μπέη (υποδιοικητής της Αστυνομίας). Πέρα βέβαια από τα συμφέροντα στα οποία αποσκοπούσαν και τον ιδιαίτερο ρόλο που έπαιζαν κάποιοι ντονμέ ή M.S. Hanioglu, Genesis of the Young Turk Revolution of 1908, Osmanli Arastirmalari, 1982, σελ. 298 11 Ioasif Kassenian, The Young Turks: Who Were They?, Nemesis, Σεπτέμβριος 2001, σελ. 64-66 9

Εβραίοι, είναι σίγουρο ότι η συμμετοχή τους σφράγισε τις κατοπινές εξελίξεις του κινήματος 12. Από το 1906 ξεσπούν αναταραχές και στάσεις στον στρατό, με μισθοδοτικά κυρίως αιτήματα και το 1907 πληθαίνουν καθώς συμμετέχουν πλέον σε αυτές και απλοί πολίτες. Η κύρια αιτία όλων αυτών ήταν η οικονομική κρίση του 1907 και ίσως η προπαγάνδα του Σαμπαχεντίν, των Αρμενίων και των Νεότουρκων στην περιοχή της Μικράς Ασίας 13. Το 1908 η επανάσταση ξέσπασε. Το κίνημα πιθανότατα δεν ήταν προγραμματισμένο να ξεσπάσει τότε αλλά κάποιες έρευνες του Σουλτάνου με σκοπό να βρει επαναστάτες την άνοιξη του 1908 προκάλεσε την έκρηξή του. Η γενικότερη αναταραχή που είχε προκληθεί στη Μακεδονία είχε ως αποτέλεσμα την μεταφορά μεγάλων τουρκικών στρατιωτικών μονάδων. Οι στρατιώτες ήταν απλήρωτοι για πολλούς μήνες και οι αξιωματικοί, πέρα από την έντονη δυσαρέσκειά τους απέναντι στην παρουσία των ξένων στρατιωτικών, ήταν ανίκανοι πλέον να διατηρήσουν την τάξη και την πειθαρχία στο στράτευμα. Στις 6 Ιουλίου 1908 στην μικρή πόλη Ρέσνα οι αξιωματικοί στασίασαν 14. Το επαναστατικό κύμα από εκεί εξαπλώθηκε ραγδαία. Στις 21 Ιουλίου οι Νεότουρκοι με τελεσίγραφό τους, από τις Σέρρες, ζητούν από τον Σουλτάνο την άμεση αποκατάσταση και εφαρμογή του συντάγματος του 1878 και τον απειλούν ότι θα τον εκθρονίσουν εάν δεν αποδεχθεί τα αιτήματά τους. Ο Αμπντούλ-Χαμίτ Β στις 24 Ιουλίου 1908 ανακοίνωσε την επαναφορά του συντάγματος και την 1 Αυγούστου επιβεβαιώνει την διάλυση της μυστικής αστυνομίας ανακοινώνοντας παράλληλα την ισότητα όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως εθνότητας και θρησκεύματος 15. Η επιτυχία των Νεότουρκων οφειλόταν πολύ περισσότερο σε αυτούς που βρισκόταν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, και ιδιαίτερα στην Μακεδονία, με την εξαιρετική οργάνωση και 12 Ioasif Kassenian, ό, π., σελ. 64-66 13 Μοσκώφ Κωστής, Η Θεσσαλονίκη τομή της μεταπρατικής πόλης, εκδ. στοχαστής, 1974, σελ. 114. E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ 130-131. 14 E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ 132-136. 15 E.E. Ramsaur, ό.π., σελ. 132-136 Ioasif Kassenian, The Young Turks: Who Were They?, Nemesis, Σεπτέμβριος 2001, σελ. 64-66 10

προετοιμασία τους, παρά σε αυτούς του εξωτερικού 16. Η πρώτη αντίδραση των λαών της αυτοκρατορίας ήταν ενθουσιώδης με πανηγυρισμούς και διαδηλώσεις υπέρ του κινήματος. Θεωρούσαν ότι το σύνταγμα θα επίλυε όλα τα προβλήματα που είχαν ως τότε συσσωρευτεί από το καθεστώς της Πύλης 17. Στην Μακεδονία, μέσα στη γενική ευφορία, πολλοί αντάρτες, οι περισσότεροι Βούλγαροι, κατέβηκαν στις πόλεις, ενώ οι πιο πολλοί Έλληνες αντάρτες κατευθύνθηκαν στην ελεύθερη Ελλάδα 18. Οι πιο ενθουσιώδεις αντιδράσεις εμφανίστηκαν στην Κων/πολη, στην Μακεδονία και στα παράλια της Μ. Ασίας. Οι Άραβες της αυτοκρατορίας εμφανίστηκαν επιφυλακτικοί και δεν εντάχθηκαν στο κίνημα, οι μουσουλμάνοι του εσωτερικού της Μ. Ασίας ήταν αρνητικοί και σαφέστατα υπέρ του Σουλτάνου, οι Εβραίοι, όπως ειπώθηκε και παραπάνω συμμετείχαν στο κίνημα, ήταν υπέρ αυτού και υποστήριξαν ανοιχτά τους Νεότουρκους. Για το λόγο αυτό ήρθαν σε σύγκρουση με τον Αρχιραββίνο τους όπως μας αναφέρει και ο Ευρ. Γεωργανόπουλος 19. Αναφορικά με τους Έλληνες ήταν θετικότατοι ως προς αυτήν την αλλαγή. Μόνο ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ ήταν αντίθετος, προβλέποντας δυστυχώς τις ψευδείς υποσχέσεις που θα αθετούσε το νέο καθεστώς, εκφράζοντας μάλιστα και δημόσια τις ανησυχίες του. Ωστόσο, τελικά υποχώρησε για να μην έρθει σε αντίθεση με τους ομοεθνείς του. Μόνο οι Έλληνες του εσωτερικού της Μ. Ασίας έμειναν πιστοί στον Πατριάρχη 20. Πάντως, πρέπει να 16 Ahmad F., The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Polities. 1908-1914, Clarendon Press, Οξφόρδη, 1969, σελ. 15. 17 Α.Χ. Χαμουδόπουλος, Ελληνισμός και Νεότουρκοι. Εθνική Δράσις του Υποδούλου Ελληνισμού κατά την Νεοτουρκικήν Περίοδον 1908-1912, Αφοί Μπέρου, Θεσ/νίκη 1926, σελ. 5. 18 Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, Επιμέλεια Θ. Βερεμής Κ. Μπούρα, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984, σελ. 12. 19 Ευριπίδης Γεωργανόπουλος, Το Νεοτουρκικό Κίνημα και οι επιπτώσεις του στον Ελληνισμό του Πόντου. 1908-1914, Εκδ. Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε. Θεσ/νίκη, 2001, σελ. 33-34 20 Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, Επιμέλεια Θ. Βερεμής Κ. Μπούρα, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984, σελ 14 F. Ahmad, Unionist Relations with the Greek, Armenian and Jewish Communities of the Ottoman Empire. 1908-1914. Christians and Jews in the Ottoman Empire, τ. 1, Εκδόσεις B. Braude B. Lewis. Holmes-Meier, Νέα Υόρκη Λονδίνο 1982, σελ. 407 11

τονίσουμε πως λίγοι Έλληνες ήταν μυημένοι στο κίνημα 21. Η «Οργάνωσις της Κωνσταντινουπόλεως» με κύριους εκφραστές της τον Αθ. Σουλιώτη και τον Ίωνα Δραγούμη εξέφραζε θετική άποψη απέναντι στο κίνημα, θεωρώντας ότι στο καθεστώς ισότητας και ισονομίας, που ευαγγελίζονταν οι Νεότουρκοι, το ελληνικό στοιχείο θα κυριαρχούσε και σιγά-σιγά θα ελληνοποιούσε εκ των έσω την αυτοκρατορία. Θεωρούσαν αναγκαία την συνεργασία με τους Τούρκους για την αποφυγή του Σλαβικού κινδύνου. Αν αυτό δεν ήταν εφικτό, τότε πίστευαν πως κάτω από μία συμμαχία με τους άλλους βαλκάνιους γείτονες θα έπρεπε να γίνει πόλεμος με την Τουρκία, με σκοπό να δημιουργηθεί μια Βαλκανική Ομοσπονδία 22. Παράλληλα, ενδιαφέρουσα καταγράφεται και η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στο κίνημα του 1908. Οι πρώτες τους αντιδράσεις ήταν αντίστοιχες των συμφερόντων τους. Η Αγγλία και η Γαλλία ήταν θετικές προς τους Νεότουρκους, θεωρώντας ότι υπήρξε μία νίκη του φιλελευθερισμού και εξουδετερωνόταν σε κάποιο σεβαστό βαθμό η επίδραση των υπολοίπων Ευρωπαίων στην περιοχή. Η Γερμανία αρχικά στήριξε κατά κάποιο τρόπο τον Σουλτάνο αλλά αργότερα τάχθηκε σαφώς υπέρ του κινήματος, καθότι οι Νεότουρκοι αξιωματικοί ήταν φιλογερμανοί, λόγω της εκπαίδευσής τους από Γερμανούς αξιωματικούς. Η Ιταλία ήταν και αυτή θετική, διότι πίστευε πως οι καλές σχέσεις της με τους Νεότουρκους θα εξυπηρετούσαν τα σχέδιά της για την Τριπολίτιδα και την Αλβανία. Η Αυστρουγαρία απ την πλευρά της θεώρησε την στιγμή κατάλληλη και στις 6 Οκτωβρίου 1908 προσάρτησε την Βοσνία και Ερζεγοβίνη χωρίς η Τουρκία να μπορεί, λόγω της κατάστασης που διαμορφωνόταν, να αντιδράσει 23. Τα χριστιανικά βαλκανικά κράτη σταμάτησαν τις δραστηριότητες για την προστασία των ομοεθνών τους, ελπίζοντας στην πραγματοποίηση των εξαγγελιών της νέας (νεοτουρκικής) ηγεσίας της Τουρκίας 24. Μάλιστα από την ελληνική πλευρά, μέσα στα πλαίσια του 21 Dakin D., The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, Θεσσαλονίκη, 1966, σελ. 376-8. 22 Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σελ. 16-17 23 Σπ. Μαρκεζίνης, Πολιτική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδος 1828-1964. τόμος 3. Η Μεγάλη Εξόρμησις 1909-1922, Πάπυρος 1966, σελ. 52-53. 24 Α.Χ. Χαμουδόπουλος, Ελληνισμός και Νεότουρκοι. Εθνική Δράσις του Υποδούλου Ελληνισμού κατά την Νεοτουρκικήν Περίοδον 1908-1912, Αφοί Μπέρου, Θεσ/νίκη 1926, σελ. 8 12

κλίματος αδελφοποίησης, πραγματοποιήθηκε και εκδρομή μελών της άρχουσας τάξης της αθηναϊκής κοινωνίας στην Κωνσταντινούπολη. Η Ρωσία, τέλος, παρόλο που απειλούνταν η πανσλαβιστική πολιτική της στα Βαλκάνια, δεν έλαβε αρχικά κανένα μέτρο και παρακολουθούσε με δυσπιστία τις εξελίξεις 25. Οι Νεότουρκοι δεν εκθρόνισαν τον Αμπντούλ Χαμίτ, καθώς απ τη μία μεριά ο Σουλτάνος ικανοποιώντας τα αιτήματά τους τούς αφαίρεσε την δικαιολογία για να το πράξουν και απ την άλλη οι ίδιοι ένιωθαν ότι το κίνημα δεν είχε εδραιωθεί πλήρως, ώστε να πραγματοποιήσουν ανεπιφύλακτα τα σχέδιά τους. Δεν ανέλαβαν την κυβέρνηση αλλά μέσω των υπουργείων Πολέμου και Ναυτιλίας, τα οποία ήλεγχαν, μπορούσαν να πραγματοποιούν τους σκοπούς τους 26. Προσπάθησαν να ελέγξουν τις δυνάμεις του παλατιού και, θέτοντας περιορισμούς στην ελευθερία, να απενεργοποιήσουν την όποια αντικυβερνητική δραστηριότητα με αντιαπεργιακούς νόμους 27. Ο κύριος αντίπαλός τους ήταν οι φιλελεύθεροι του Σαμπαχεντίν, ενώ οι ισλαμιστές βρισκόταν λόγω θέσεων πολύ πιο κοντά με τους Νεότουρκους παρά με τους φιλελεύθερους 28. Μεγάλος Βεζύρης έγινε ο Κιαμήλ Πασάς που πήρε αρκετά μέτρα για την οικονομία και για την διαφθορά 29. Η προσάρτηση της Βοσνίας Ερζεγοβίνης από την Αυστρουγγαρία και η διακήρυξη της ένωσης της Κρήτης με Π. Ενεπεκίδης. Η Δόξα και ο Διχασμός. Από τα Μυστικά Αρχεία Βιέννης, Βερολίνου και Βέρνης 1908-1918, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1992, σελ. 49-50, 54-55. 25 Σπ. Μαρκεζίνης, ό.π., σελ. 52-53. 26 F. Ahmad, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Polities. 1908-1914, Clarendon Press. Οξφόρδη 1969, σελ. 18-19 S.J. Shaw E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2, Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press. Κέιμπριτζ, 1977. σελ. 274 27 F. Ahmad, ό.π., σελ. 59-61. 28 E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ. 147. F. Ahmad, ό.π., σελ. 61 S.J. Shaw E.K. Shaw, ό.π., σελ. 276. 29 F. Ahmad, ό.π., σελ. 23, 27 S.J. Shaw E.K. Shaw, ό.π., σελ. 275 13

την Ελλάδα υπήρξαν ισχυρά χτυπήματα για την δημοτικότητά των Νεοτούρκων. Στις εκλογές του Νοέμβρη του 1908, έπειτα από σκληρή προπαγάνδα και παρανομίες, οι Νεότουρκοι αναδείχτηκαν νικητές. Οι φιλελεύθεροι του Σαμπαχεντίν δεν είχαν προλάβει να οργανωθούν, καθώς είχαν συσταθεί, μόλις τον Σεπτέμβρη, σε οργανωμένο πολιτικό κόμμα 30. Οι Νεότουρκοι έλεγξαν όλο τον μηχανισμό των εκλογών καταρτίζοντας τους συνδυασμούς και τις έδρες της κάθε εθνότητας, ανάλογα με τα συμφέροντά τους 31. Όποιες φωνές διαμαρτυρίας και αν ακούστηκαν δεν άλλαξαν την κατάσταση 32. Τα αποτελέσματα ήταν ξεκάθαρα. Από τους 289 βουλευτές που εκλέχτηκαν ένας μόνο ήταν απ το κόμμα των φιλελευθέρων και οι υπόλοιποι ήταν των «Ενωτικών», απ τους οποίους οι 149 ήταν Τούρκοι, οι 60 Άραβες, οι 27 Αλβανοί, οι 24 Έλληνες, οι 14 Αρμένιοι, οι 10 Σλάβοι και οι εναπομείναντες 4 Εβραίοι 33. Ο Χιλμή Πασάς αντικατέστησε τον Κιαμήλ, ο οποίος στήριξε τον Σαμπαχεντίν. Οι ισλαμιστές απογοητεύθηκαν και στις 12/4/1909 επαναστάτησαν και κατάργησαν την κυβέρνηση καταλαμβάνοντας το κοινοβούλιο. Ο Αμπντούλ Χαμίτ Β δέχθηκε με μεγάλη ικανοποίηση το συμβάν, καθώς το είχαν στηρίξει κάποια πρόσωπα του παλατιού 34. Οι Νεότουρκοι γρήγορα και εύκολα κατέπνιξαν την αντεπανάσταση εκθρονίζοντας τον Αμπντούλ Χαμίτ Β εξορίζοντάς τον στην 30 L.S. Stayrianos, The Balkans 1815-1914, Northwestern University. Holt, Rinehart and Winston. New York, Chicago, San Francisco, Torondo, London, 1963, σελ. 107 F. Ahmad, ό.π., σελ. 28 S.J. Shaw E.K. Shaw, ό.π., σελ. 276-277 Palmer A., The Decline and Fall of the Ottoman Empire, John Murray, Λονδίνο, 1993, σελ. 205 31 Δημήτρης Κιτσίκης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1280-1924, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα, σελ. 94 Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, Επιμέλεια Θ. Βερεμής Κ. Μπούρα, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984, σελ. 15. 32 Δημήτριος Κιτσίκης, ό.π., σελ. 94 Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σελ. 74-80 33 F. Ahmad, The Young Turks: The Committee of Union and progress in Turkish Polities. 1908-1914, Clarendon Press. Οξφόρδη 1969, σελ. 28. 34 F. Ahmad, ό.π., σελ. 38-43. 14

Θεσσαλονίκη. Στην θέση του τοποθετήθηκε ο Μεχμέτ Ε, αφαιρώντας του πλέον όσες καίριες εξουσίες είχαν μείνει στο πρόσωπο του Σουλτάνου 35. Μαζί με την αντεπανάσταση εκδηλώθηκε και μια εξέγερση στα Άδανα απ τους Αρμένιους. Η αιματηρή κατάπνιξή της από τους Νεότουρκους, που είχε ως αποτέλεσμα περίπου 2.000 νεκρούς Αρμένιους 36 αποτέλεσε ένα σκληρό αλλά ξεκάθαρο δείγμα των προθέσεων των Νεοτούρκων. Μετά την αντεπανάσταση, πλέον είχε ξεκαθαρίσει οριστικά το πολιτικό πεδίο. Μετά την καταστολή της αντεπανάστασης ο Σεβκέτ Πασάς επέβαλε μια κρυφή στρατιωτική δικτατορία, ελέγχοντας το 1 ο, το 2 ο και το 3 ο σώμα Στρατού ως διοικητής τους, αφήνοντας όμως τους πολιτικούς να κυβερνούν 37. Το ΚΕΠ συνέχιζε, κυρίως παρασκηνιακά, να κυβερνά αλλά άρχισε να χάνει πολύ σε δημοτικότητα μετά την κατάληψη της Τριπολίτιδας από τους Ιταλούς. Η αντιπολίτευση άσκησε σκληρότατη επίθεση στο ΚΕΠ και τελικά ο Χακή Πασάς (Μ. Βεζύρης) αντικαταστάθηκε απ τον Σαΐντ Πασά 38. Τον Νοέμβρη του 1911 ιδρύθηκε το κόμμα της Ελευθερίας και Συνεννοήσεως, το κόμμα όλων των αντιπολιτευόμενων. Το ΚΕΠ αντέδρασε με τις γνωστές του μεθόδους και στις εκλογές του Απριλίου κέρδισε 279 35 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 212-213 S.J. Shaw E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2, Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press. Καίμπριτζ, 1977. σελ. 278-282 36 B. Lewis, ό.π., σελ. 212. 37 F. Ahmad, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Polities. 1908-1914, Clarendon Press. Οξφόρδη 1969, σελ. 47, 55 S.J. Shaw E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2, Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press. Καίμπριτζ, 1977, σελ. 282 A. Palmer, The Decline and Fall of the Ottoman Empire, John Murray, Λονδίνο, 1993, σελ. 21 38 F. Ahmad, ό.π., σελ. 93-98 S.J. Shaw E.K. Shaw, ό.π., σελ. 289-290 A. Palmer, ό.π., σελ. 213-214. 15

βουλευτικές έδρες έναντι μόνο 6 των αντιπάλων του 39. Τον Μάιο του 1911 δημιουργήθηκε η ομάδα των Σωτήρων Αξιωματικών, φιλελεύθερης κυρίως ιδεολογίας, και ζητούσε τη διάλυση της Βουλής, τη διενέργεια ελεύθερων εκλογών και αποχή του στρατού απ την πολιτική. Τερματίστηκε η θητεία της παρούσας κυβέρνησης και σχηματίστηκε νέα χωρίς μέλη του ΚΕΠ, στην οποία οι Σωτήρες Αξιωματικοί δεν πήραν μέρος παραμένοντας πιστοί στις αξίες τους 40. Οι εκλογές που προγραμματίστηκαν δεν έγιναν λόγω της έναρξης των Βαλκανικών πολέμων. Ο Κιαμήλ Πασάς, λόγω των φιλικών του σχέσεων με την Αγγλία διορίστηκε Μέγας Βεζύρης, χωρίς ωστόσο κάποιο αποτέλεσμα. Το ΚΕΠ επιχείρησε νέο πραξικόπημα και έπειτα από την δολοφονία του Σεβκέτ αποδυνάμωσε οριστικά τους πολιτικούς του αντιπάλους. Νέος Μ. Βεζύρης έγινε ο Μεχμέτ Σαΐντ Πασάς, με την εξουσία όμως να ασκείται από την τριανδρία Ταλαάτ-Κεμάλ-Ενβέρ ως το 1918 41. Μετά το συνέδριο του ΚΕΠ τον Σεπτέμβρη του 1913 και τις αποφάσεις του για τουρκοποίηση της αυτοκρατορίας τα πάντα ήταν πλέον ξεκάθαρα. Στις εκλογές του χειμώνα 1913-1914 η αντιπολίτευση αποδυναμώθηκε και η παρουσία της ήταν μόνο τυπική. Η νέα Βουλή συγκλήθηκε τον Μάιο του 1914 42. 39 F. Ahmad, ό.π., σελ. 99-104 S.J. Shaw E.K. Shaw, ό.π., σελ. 283, 291. 40 F. Ahmad, ό.π., σελ. 105-111 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 218-220 S.J. Shaw E.K. Shaw, ό.π., σελ. 291-292 41 F. Ahmad, The Young Turks: The Committee of Union and progress in Turkish Polities. 1908-1914, Clarendon Press. Οξφόρδη 1969, σελ. 129-130, 132-134 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 220-222. 42 F. Ahmad, ό.π., σελ. 130, 141, 143-144, 152-154. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ Ξεκινώντας την μελέτη της ιδεολογίας του Νεοτουρκικού κινήματος θα πρέπει να σημειώσουμε δύο σταθμούς σ αυτήν την πορεία με χρονικό ορόσημο το έτος 1902 που γίνεται το συνέδριο των Νεοτούρκων στο Παρίσι. Η πρώτη περίοδος κυριαρχείται από τους Νεότουρκους του εξωτερικού, που έδρασαν σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης, όπως το Παρίσι και τη Γενεύη, χωρίς όμως να αγνοούμε και τις προσπάθειες στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Οι τελευταίοι, με αρχηγό τον αλβανικής καταγωγής Ιμπραήμ Τέμο 43 και άλλους, 43 Το όνομα του Ιμπραήμ Τέμο υποδεικνύει ότι δεν μπορούμε να αποσυνδέσουμε τις αλληλεπιδράσεις. Έστω και αν υπήρχε μόνος αυτός ως συνδετικός κρίκος. Το 1889 οι Αλβανοί θεωρούσαν ότι θα αποτελούν κομμάτι του νέου «κράτους» για το οποίο συζητούσαν και ήθελαν να βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση. Ένας από τους νεοσύλλεκτους του Τέμο ήταν ο Νετζίμπ Ντράγκα από το Κόσοβο. Η δική του δράση αναπτύχθηκε κυρίως κατά τη διάρκεια της Αλβανικής επανάστασης. Τα συνθήματα και οι ιδεολογίες των Νεοτούρκων έδωσαν κατά κάποιο τρόπο την ώθηση για να οραματιστούν οι Αλβανοί και τη δική τους ανεξαρτησία. Στην ουσία ο Τέμο δημιούργησε μια δική του ομάδα με την ονομασία Πρόοδος και Ένωση αλλά το 1895 έγινε αποκάλυψη από τις οθωμανικές αρχές και τα μέλη της εξορίστηκαν. Ο Τέμο κατέφυγε στη Ρουμανία και από εκεί εξέδιδε μια εφημερίδα με την ιδεολογία των Νεοτούρκων και αφιερώθηκε εξ ολοκλήρου στην επαναστατική δραστηριότητα. Δεν ξεχνούσε πως ήταν Αλβανός αν και διέδιδε την ιδεολογία των Νεοτούρκων. Ο Τέμο από την άλλη αποκτούσε όλο και πιο φιλελεύθερες ιδέες και μέσα από την οργάνωση των Νεοτούρκων προσπαθούσε να περάσει τη νέα ιδεολογία. Ο ίδιος δεν αντιλαμβανόταν την οργάνωση των Νεοτούρκων και το εθνικό αλβανικό εθνικό κίνημα ως δύο ξεχωριστές έννοιες. Ακόμα κι αν εργαζόταν ταυτόχρονα για τα δύο παραπάνω κινήματα εντόπιζε ένα κοινό σημείο ανάμεσα σ αυτά. Δεν συνέβαινε το ίδιο με πολλούς συμπατριώτες του όπως ο Ισμαήλ Κεμάλ, ο 17

στην πρώτη οργάνωση που δημιούργησαν από τα τέλη του 19ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη, είχαν μια ιδεολογία η οποία στρεφόταν εναντίον της δυτικής οικονομικής διείσδυσης και εναντίον των προνομίων που είχε αποκτήσει η χαμιτική ελίτ. Ζητούσαν επαναφορά του Συντάγματος του 1876, την αντικατάσταση του Αμπτούλ Χαμίτ Β με έναν από τους αδελφούς του, επεδίωκαν περισσότερες ελευθερίες και ήταν οπαδοί του οθωμανισμού 44. Στο Παρίσι, όπου ζούσε από το 1880 και εξέδιδε την εφημερίδα Μεσβερέτ, ο Αχμέτ Ριζά ζητούσε την εκθρόνιση της δυναστείας του σουλτάνου χωρίς χρήση βίας, την εφαρμογή μεταρρυθμίσεων με βάση το Ισλάμ, ήταν ενάντιος στην διείσδυση των ξένων στην αυτοκρατορία και στον δανεισμό οικονομικών κεφαλαίων από τις Μεγάλες Δυνάμεις Ωστόσο, πίστευε ότι έπρεπε να αξιοποιηθούν τα επιστημονικά επιτεύγματα των δυτικών. Οπαδός, αρχικά του οθωμανισμού ήταν συντηρητικός και μετριοπαθής, στόχος του ήταν ο εκδημοκρατισμός των θεσμών της αυτοκρατορίας και η πάταξη της διαφθοράς. Ο ίδιος στήριζε το υπάρχον κοινωνικό-πολιτικό σύστημα θεωρώντας ότι απλά έπρεπε να γίνουν κάποιες απαραίτητες διορθώσεις 45. Ηγέτης της αντι-ριζά παράταξης των Νεοτούρκων υπήρξε ο Μουράτ Μπέης από το 1896 στην Γενεύη. Εξέδιδε από πιο πριν την πιο δημοφιλή από την Μεσβερέτ εφημερίδα Μιζάν και ήταν οπαδός του πανισλαμισμού. Θεωρούσε όλους τους πολίτες της αυτοκρατορίας Οθωμανούς με μία πιο εθνικιστική έννοια και γενικότερα διατύπωνε ένα εθνικιστικό και Χότζα Καρντιού και ο Δερβίς Χιμά. Μίλησε κυρίως για την αλλαγή της αλφαβήτου, σε μία εβδομαδιαία συνάντηση, αλλά αυτό δεν άρεσε στους Νεότουρκους. Βλ. σχετικά Prifti Kristaq, Dr Ibrahim Temo (1865-1945), Prishtinë, 1996, σελ. 42-45. 44 E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ.14-17 M.S. Hanioglu, Genesis of the Young Turk Revolution of 1908, Osmanli Arastirmalari, 1982, σελ. 278,282 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 193 A. Palmer, The Decline and Fall of the Ottoman Empire, John Murray, Λονδίνο, 1993, σελ. 196. 45 F. Ahmad, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Polities. 1908-1914, Clarendon Press. Οξφόρδη 1969, σελ.22-25 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 4, 193-194 18

θρησκευτικό πρόγραμμα. Βέβαια, το 1897 μετά από προσφορά του Σουλτάνου, όπως προείπαμε, κατέλαβε κυβερνητική θέση και ουσιαστικά χάνεται από το προσκήνιο 46. Στα τέλη του 1899 το κίνημα ενισχύθηκε από τον γαμπρό του Σουλτάνου Νταμάντ Μαχμούτ Πασά και από τους δύο γιους του Σαμπαχεντίν και Λουφτουλάχ. Ο Σαμπαχεντίν επρόκειτο να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο κίνημα, κυρίως από ιδεολογική άποψη. Στο συνέδριο των Νεοτούρκων που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι το 1902 ύστερα από προσπάθεια του Σαμπαχεντίν με σκοπό τον συμβιβασμό και την χάραξη κοινής πορείας για το κίνημα, εμφανίστηκαν τελικά οι βαθύτατες διαφορές των συμμετεχόντων. Εκεί, ο Σαμπαχεντίν διατύπωσε τις απόψεις του για μια συμμαχία όλων των εθνοτήτων της αυτοκρατορίας και για τα ίσα δικαιώματα όλων των λαών που συμμετείχαν σ αυτό το μωσαϊκό. Δήλωνε την πίστη του στον οίκο των Οσμανλήδων και στους βασικούς νόμους του κράτους και ζητούσε τη διατήρηση της αυτοκρατορίας και την επαναφορά του Συντάγματος του 1876. Ο Σαμπαχεντίν έγινε ο κυριότερος εκπρόσωπος των Οθωμανών Φιλελεύθερων 47. Από το συνέδριο και μετά ο Αχμέτ Ριζά εκπροσώπησε τον τουρκικό εθνικισμό, έγινε ο κυριότερος εκπρόσωπός του ζητώντας την επαναφορά του Συντάγματος του 1876 και την εκθρόνιση του Χαμίτ. Για τον Ριζά πλέον, ο Οθωμανός ταυτιζόταν με τον Τούρκο και όλοι οι μη τουρκικοί πληθυσμοί της αυτοκρατορίας θα έπρεπε να εκτουρκιστούν 48. Μετά την πολιτική ένωση του Ριζά με αυτούς του 46 E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ. 41-52 B. Lewis, ό.π. σελ. 196 M.S. Hanioglu, Genesis of the Young Turk Revolution of 1908, Osmanli Arastirmalari, 1982, σελ. 285 47 L.S. Stayrianos. The Balkans 1815-1914, Northwestern University. Holt, Rinehart and Wiston. New York. 1963, σελ. 101. E.E. Ramsaur, ό.π. σελ. 65-68 S.J. Shaw-E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol.2, Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 1977, σελ. 278 48 B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, Οξφόρδη 1968, σελ. 197-199. S.J. Shaw-E.K. Shaw, ό.π. σελ. 258 19

εσωτερικού το Νεοτουρκικό Κίνημα ήταν πλέον, ένα κίνημα Τούρκων ή εκτουρκισμένων αξιωματικών που ζητούσε την διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της αυτοκρατορίας, την επαναφορά του Συντάγματος, την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων εφαρμοσμένων προς το δυτικό μοντέλο και ήθελε να δημιουργήσει ένα συγκεντρωτικό κράτος και να εκτουρκίσει όλες τις εθνότητες της αυτοκρατορίας 49. Ο Τουρκισμός έγινε επίσημη ιδεολογία των Νεοτούρκων 50. Στα 1910 οι Νεότουρκοι δεν ήταν πια ένα συνταγματικό φιλελεύθερο κίνημα που υποσχόταν ενότητα ισοπολιτεία, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη για όλους τους Οθωμανούς, αλλά μια εθνικιστική οργάνωση με στόχους την παραμονή της στην εξουσία, την καταστολή κάθε φιλελεύθερου κινήματος και την προώθηση μιας βίαιης απεθνικοποίησης και αφομοίωσης των λαών και τον εξοθωμανισμό των μη μουσουλμάνων της αυτοκρατορίας 51. Ανάμεσα σ αυτούς, ξεχωριστή θέση κατέχει ο διανοούμενος Μεχμέτ Ζιγιά Γκιοκάλπ, ο θεωρητικός του τουρκικού εθνικισμού που πίστευε σ έναν τουρκισμό με την υποστήριξη της θρησκείας. Ο E.E. Ramsaur, The Young Tourks. Prelude to the Revolution of 1908, Priston New Jersey 1987, σελ. 64,73,89-93 49 B Lewis, ό.π. σελ. 209 F. Ahmad, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914. Clavenclon Press, Οξφόρδη 1969, σελ. 58-60 50 Οι πρώτοι πατέρες του Τουρκισμού είναι ο Αχμέτ Βεφίκ πασά και ο Σουλεϊμάν πασά. βλ. Γκιοκάλπ Ζιγιά, Αρχές Τουρκισμού, μεταφρ. Ά. Αμπατζής, Κούριερ εκδοτική, Αθήνα, 2005, σελ. 26 βλ. την υπ. αριθ. 362/29 Απριλίου 1909 έκθεση του Προξενείου Ιωαννίνων προς το Υπουργείο Εξωτερικών Α.Υ.Ε., 1909, ΚΒ, από Συλλογή εγγράφων, Ελληνισμός της Βορείας Ηπείρου και Ελληνοαλβανικές σχέσεις, έγγραφα από το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, τ. 1 (1897-1918), επιμ. Β. Κόντης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Φεβρ. 1995, σελ. 168: Κατ ασφαλείς ειδήσεις εκ Παραμυθίας υπάρχει εκεί μεταξύ των Τούρκων μεγάλη διάστασης λόγω του ζητήματος των αλβανιστικών ιδεών. Την παρελθούσαν εβδομάδα μετέβησαν όλοι σχεδόν εις Τζαμίον, εν ω ορκίζονται συνήθως και εκεί όλοι ορκίσθησαν να εμμείνωσι πιστοί μέχρις εσχάτως εις τον Τουρκισμόν, διότι προσχώρησις εις τας αλβανικάς ιδέας θα απεμάκρυνεν αυτούς της θρησκείας των. Την επομένην προσεκάλεσαν εγγράφως τους απαρτίζοντας την εν Παραμυθία Αλβανικήν Λέσχην, οίτινες είναι ολιγάριθμοι, ινα διαλύσωσι αυτήν, απειλούντες αυτούς ότι άλλως θα τους εξαφάνιζον. Οι της Αλβανικής Λέσχης υπεχώρησαν τυπικώς μόνον.. Toprak Zafer, Ittihat Terakki ve Devletçilik, Istanbul, 1995, σελ. 12 51 F. Ahmad, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, Clavenclon Press, Οξφόρδη 1969, σελ. 29 20

Γκιοκάλπ βρισκόταν ιδεολογικά σε μια ενδιάμεση θέση μεταξύ των ακραίων δυτικιστών και των ακραίων εθνικιστών, που πίστευαν στην επιστροφή στην καθαρά μουσουλμανική παράδοση 52. Η επιθυμία των Οθωμανών να εισαχθούν στην Ευρωπαϊκή διεθνή κοινότητα έκανε απαραίτητο τον μοντερνισμό του κράτους που οδήγησε στην εμφάνιση του εθνικισμού στον 20 ο αιώνα. Η μοντερνιστική ελίτ της αυτοκρατορίας δεν μπορούσε να προβλέψει ότι οι πολιτικές της θα οδηγούσαν στην δημιουργία των ιστορικών εκείνων συνθηκών που ευνοούσαν την άνοδο του εθνικισμού, με συνέπεια το τέλος της αυτοκρατορίας. Ο στόχος τους για εισαγωγή της Ευρωπαϊκής τεχνικής ανάπτυξης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ξεκίνησε με μια αμετάκλητη πορεία προς το μονοπάτι του Ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Η σκέψη της διάσπασης του Τουρκικού έθνους ήταν, ουσιαστικά, το αποτέλεσμα της διάβρωσης της παραδοσιακής Οθωμανικής ταυτότητας 53. Παρακολουθώντας όσα συνέβησαν μετά τη επανάσταση του 1908 βλέπουμε ότι αρκετοί πρωτοπόροι του κινήματος διαχωρίστηκαν από αυτό. Ο Ιμπραήμ Τέμο και ο Α. Καβντέτ συγκρότησαν μετά το 1908 την Οθωμανική Δημοκρατική παράταξη και μαζί με τον Σαμπαχεντίν, το αιώνιο σύμβολο των Φιλελευθέρων έγιναν σφοδροί πολέμιοι των εθνικιστών του κομιτάτου, που είχαν πάρει ήδη από το 1902 στα χέρια τους την επανάσταση. Μία λεπτομερής ανάλυση των ιδεών των τελευταίων μας λέει ότι ουδέποτε υιοθέτησαν τις φιλελεύθερες ιδέες και υπό την επιρροή των θεωριών του Γκουστάβου Λε Μπον θεώρησαν το κοινοβούλιο ως ένα ριψοκίνδυνο σώμα. Οι Νεότουρκοι επηρεάστηκαν από πολλές θεωρίες της εποχής τους, υιοθέτησαν και εγκατέλειψαν πολλές από αυτές, μέχρι τελικά να δημιουργήσουν το δικό τους ιδιαίτερο ιδεολογικό υπόβαθρο. Η επιστήμη αντικατέστησε τη θρησκεία για μία κοινωνία που μέσα σ αυτήν δεν θα έπαιζε σημαντικό ρόλο ο θρησκευτικός παράγοντας (Υλιστική Θεωρία). Όταν είδαν τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν από τον Υλισμό ισχυρίζονταν ότι και το ίδιο το Ισλάμ ήταν Υλισμός. Έπειτα εντυπωσιάστηκαν απ τον θετικισμό και πίστευαν ότι ο 52 Δημήτριος Κιτσίκης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 1280-1924, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Ι.Δ. Κολλάρου & ΣΙΑ Α.Ε., Αθήνα 1988, σελ. 179 53 Göl Ayla,The Requirements of European International Society Modernity and Nationalism in the Ottoman Empire, Canberra 2003, σελ. 17 21

θετικισμός 54 θα ταίριαζε πιο εύκολα με το Ισλάμ απ ότι ο Υλισμός. Ο θετικισμός τους έδωσε μια αντιϊμπεριαλιστική ημερήσια διάταξη και τους έδειξε έναν δρόμο για μια μετατροπή της κοινωνίας τους προς μία πιο μοντέρνα κουλτούρα χωρίς όμως να αποκτήσουν το «μίασμα» του Χριστιανισμού. Υπήρξε η βάση για την δυνατή διακυβέρνηση που ζητούσαν, χρησιμοποιώντας για την ενίσχυση τους τον μανδύα της επιστήμης. Για τους Νεότουρκους οι πολιτικές ιδέες απαραίτητα απαιτούσαν «επιστημονικές» βάσεις. Μια προσεκτικότερη ματιά μας βοηθά να δούμε ότι οι Νεότουρκοι βασίστηκαν και θεμελίωσαν μια συγκεντρωτική δομή κράτους, μέσα από μια τέτοια που και οι ίδιοι προήλθαν, και μας βοηθά να εξηγήσουμε γιατί δημιούργησαν μια θέση για δυνατή διακυβέρνηση μακριά, τελικά, από τις ιδέες του Θετικισμού. Φυσικά, ήταν πάντοτε απρόθυμοι και ενάντιοι σε θεωρίες που στρεφόταν εναντίον του Κράτους, όπως ο Μαρξισμός και ο Αναρχισμός. Ως προς τον Εθνικισμό αυτός διαμορφώθηκε σταδιακά. Αρχικά κυριαρχούσε η ιδέα του Οθωμανισμού εξαιτίας των πολλών μη Τούρκων μουσουλμάνων (π.χ. Ι. Κεμάλ, Ι. Τέμο κ.α) που ήταν μέλη της κίνησης. Η ριζική μεταστροφή προς τον εθνικισμό έγινε το 1902 μετά το συνέδριο του Παρισιού. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τότε ο Ριζά άλλαξε το Οθωμανός με το Τούρκος. Από το 1904 ο εθνικισμός βασίστηκε σε μια «επιστημονική» θεωρία και ακολουθώντας την νίκη της Ιαπωνίας ενάντια στη Ρωσία οι Νεότουρκοι άρχισαν να βασίζουν τον εθνικισμό τους στις Ευρωπαϊκές «επιστημονικές» θεωρίες περί φυλών 55. 54 Η επικράτηση των αρχών της γαλλικής επανάστασης έφερε στην επιφάνεια ένα νέο πολιτιστικό ιδεώδες, τις θετικές επιστήμες, που θα υπηρετούσαν μια ανθρωπότητα χειραφετημένη από τις παλιές αντιλήψεις. Το ιδεώδες αυτό μετέφερε στη φιλοσοφία ο μαθητής Σαιν Σιμόν Αύγουστος Κοντ. Ο Κοντ παραλαμβάνει από το δάσκαλό του το νόμο των τριών σταδίων. Στο τρίτο στάδιο αυτού του νόμου, το θετικό, ο άνθρωπος ερμηνεύει τα πάντα «επιστημονικά», δηλ. τα ανάγει σε αίτια προσδιορισμένα από φυσικούς νόμους. Η θετικοποίηση άρχισε στις πιο γενικές και απλές επιστήμες, δηλ. στα μαθηματικά και την αστρονομία και προχωρώντας έφτασε και στα πρόθυρα της επιστήμης που αντικείμενό της είναι η κοινωνική και ιστορική ζωή των ανθρώπων. Βλ. Β. Σκουλάτου-Ν. Δημακοπούλου-Σ. Κόνδη, Ιστορία νεότερη και σύγχρονη (1789-1909), τ.1,.ο.ε.δ.β, έκδοση ΙΖ Αθήνα, σελ. 213-214. βλ. επίσης Μοσκώφ Κωστής, Η Θεσσαλονίκη τομή της μεταπρατικής πόλης, εκδ. στοχαστής, 1974, σελ. 207. 55 M.S. Hanioglu, The Young Turks in Opposition, Oxford University Press. New York- Oxford 1995, σελ. 213-216. 22

Ενδεικτικό παράδειγμα του γενικότερου κλίματος που περιγράφηκε παραπάνω στις Νεοτουρκικές απόψεις αποτελεί η στάση τους ως προς την θέση των γυναικών. Οι γυναίκες ήταν για τους Οθωμανούς σύμβολα της κρίσης ταυτότητας που μάστιζε την αυτοκρατορία. Απ τη μία μεριά, για τους προοδευτικούς στην Κων/πολη του 1908, η δημόσια εικόνα των γυναικών που ήταν ντυμένες απ τους Γαλλικούς οίκους μόδας και κυκλοφορούσαν στο πλήθος ήταν ένα φανέρωμα της ελευθερίας του μοντερνισμού και της προόδου, απ την άλλη, για τους συντηρητικούς, η εικόνα των γυναικών συσχετιζόταν με την ευρωπαϊκή ηγεμονία και ήταν ένα φανέρωμα της ανηθικότητας και της χαοτικής διάσπασης των ορίων της πατριαρχικής και οικογενειακής εξουσίας. Οι ανησυχίες της επανάστασης διυλίζονταν στον σατυρικό τύπο της εποχής μέσα από εικόνες κινουμένων γυναικών στους δρόμους μέσα σε μια ατμόσφαιρα επικείμενης απειλής του Ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού 56. Η νεοτουρκική επανάσταση αποτέλεσε, τελικά, μια ώθηση για την βελτίωση της κατάστασης των γυναικών, παρά τις αντιδράσεις των συντηρητικών θρησκευτικών αρχών. Δημιουργήθηκαν αρκετές γυναικείες ομάδες για την χειραφέτησή τους όπως η «Association for Advancement of Women» (1908) και η «Κοινωνία για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών». Σε διάφορες εφημερίδες υπήρχαν άρθρα για τα φεμινιστικά συμφέροντα. Οι Νεότουρκοι στήριξαν την χειραφέτησή τους, δίνοντάς τους την δυνατότητα φοίτησης σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης 57, αλλά οι επιτυχίες του φεμινισμού ήταν, τελικά, λιγοστές και αυτές, κυρίως, στην «υψηλή» κοινωνία 58. Ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας που συντέλεσε στην ανάπτυξη της ιδεολογίας των Νεοτούρκων υπήρξε το κοινωνικό, το γεωγραφικό και το εθνικό τους υπόβαθρο, το οποίο παρά το γεγονός της μεγάλης σημασίας που έχει στη σύγχρονη ιστορίας της Τουρκίας, έχει παραμείνει χωρίς μελέτη. Ο F. Ahmad τους ονομάζει «χαμηλότερη μεσαία τάξη» 59 και «προσφάτως εμφανιζόμενες 56 Palmira Brummet, Dogs, Women, Cholera and others Menaces in the Streets: Cartoon Satire in the Ottoman Revolutionary Press, 1908-1911, International journal of Middle East Studies, vol.27, No 4, Cambridge University Press, Nov. 1995 σελ. 438, 444, 454 57 Βλέπε Εκπαιδευτική Πολιτική Νεοτούρκων, σελ. 31 κ.ε. της παρούσας εργασίας. 58 Stearns Peter N., The Encyclopedia of World History, Ancient, Medieval, and Modern, Houghton Mifflin Company, Boston, 2001, σελ. 954 59 Feroz Ahmad, The making of modern Turkey, London, 1993, σελ. 34 23