ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ, ΑΙΓΙΝΗΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ Διευθυντής: Καθηγητής Γ.Ν. Παπαδημητρίου Η ΚΟΠΩΣΗ ΩΣ ΣΥΜΠΤΩΜΑ ΤΗΣ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ Συσχετίσεις με κοινωνικοδημογραφικά, κλινικά και βιολογικά δεδομένα ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Παναγιώτη Π. Φερεντίνου Ψυχιάτρου Αθήνα 2007
2
3
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ Ημερομηνία αιτήσεως του υποψηφίου: 14/7/2003 Ημερομηνία ορισμού τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής: 15/7/2003 Μέλη τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής: 1) Γ.Ν. Χριστοδούλου Καθηγητής 2) Β.Π. Κονταξάκης Αναπληρωτής καθηγητής 3) Μ.Ι. Χαβάκη-Κονταξάκη Επίκουρη καθηγήτρια Ημερομηνία ορισμού θέματος: 9/5/2005 Ημερομηνία καταθέσεως της διδακτορικής διατριβής: 28/12/2007 Μέλη επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής: 1) Δ. Βασιλόπουλος Καθηγητής 2) Ε. Λύκουρας Καθηγητής 3) Γ. Παπαδημητρίου Καθηγητής 4) Β. Κονταξάκης Αναπληρωτής Καθηγητής 5) Ι. Λιάππας Αναπληρωτής Καθηγητής 6) Μ. Χαβάκη- Κονταξάκη Επίκουρη Καθηγήτρια 7) Δ. Δικαίος Επίκουρος Καθηγητής Ημερομηνία υποστήριξης της διδακτορικής διατριβής ενώπιον της επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής: 4/2/2008 Βαθμός με τον οποίο η διδακτορική διατριβή έγινε αποδεκτή: ΑΡΙΣΤΑ Ο Πρόεδρος της Ιατρικής Σχολής: Χ. Στεφανάδης Καθηγητής 4
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ονοματεπώνυμο Παναγιώτης Φερεντίνος Τόπος και Ημερομηνία Γέννησης Αθήνα, 25/06/1971 Υπηκοότητα Οικογενειακή κατάσταση Ελληνική Άγαμος Τηλέφωνο 210-7227731, 6944770619 E-mail pferentinos@med.uoa.gr ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Απρίλιος 1997 Ιούλιος 2003-Δεκέμβριος 2007 Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιατρική Σχολή Πτυχίο Ιατρικής, βαθμός: λίαν καλώς (8,22) Ψυχιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκομείο. Υποψήφιος διδάκτορας Θέμα διδακτορικής διατριβής: Η κόπωση ως σύμπτωμα της μείζονος κατάθλιψης ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Ιούλιος 1997- Ιανουάριος 1999 Γενικό Νοσοκομείο Κορίνθου, Κέντρο Υγείας Ξυλοκάστρου, Π.Ι. Παναριτίου Διευθυντής: Μ.Πέτσας ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΘΗΤΕΙΑ Σεπτέμβριος 2000- Μάρτιος 2002 Στρατός Ξηράς, Ιατρός άνευ ειδικότητας ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Φεβρουάριος 1999- Αύγουστος 1999 Γενικό Νοσοκομείο Καλύμνου, Παθολογικό Τμήμα Ειδικευόμενος στην Παθολογία Διευθύντρια: Α. Κατσοτούρχη 5
Σεπτέμβριος 1999- Σεπτέμβριος 2000 Μάιος 2002- Νοέμβριος 2005 Δεκέμβριος 2005 Περιφερειακό Γενικό Νοσοκομείο Νίκαιας, Νευρολογικό τμήμα Ειδικευόμενος στην Νευρολογία Διευθυντής: Ν. Ματίκας Αιγινήτειο Νοσοκομείο, Ψυχιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών Ειδικευόμενος στην Ψυχιατρική Διευθυντής: Καθ. Κ. Σολδάτος Τίτλος ειδικότητας Ψυχιατρικής Δεκέμβριος 2005- Φεβρουάριος 2006- Φεβρουάριος 2006- Μάρτιος 2007 Σεπτέμβριος 2006- Φεβρουάριος 2007 Μάρτιος 2007- Απρίλιος 2007- Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Β.Α. Κυκλάδων (Ε.Π.Α.Ψ.Υ.), υπεύθυνος ψυχίατρος για τη νήσο Άνδρο. Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παίδων και Ενηλίκων, Καλλιθέα. υπεύθυνος ψυχίατρος Ψυχιατρικής Περίθαλψης στο Σπίτι του Αρρώστου. Ψυχιατρική κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο νοσοκομείο. ειδικός συνεργάτης - αναπληρωτής υπεύθυνος ΚΕΠ (Κέντρου Επαγγελματικής Προεργασίας), υπεύθυνη: Β. Καρύδη Ψυχιατρική κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο νοσοκομείο. ειδικός συνεργάτης - αναπληρωτής υπεύθυνος ειδικού ιατρείου αποκατάστασης ψυχωσικών ασθενών, υπεύθυνη: Β. Καρύδη Ψυχιατρική κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο νοσοκομείο. ειδικός συνεργάτης - Μονάδα Νευροψυχιατρικής, υπεύθυνος: Θ. Παπαρρηγόπουλος. Ψυχιατρική κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο νοσοκομείο. ειδικός συνεργάτης Συμβουλευτικής/Διασυνδετικής υπεύθυνος: Α. Κουζούπης. 6
ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Οκτώβριος 2002- Σεπτέμβριος 2006 Οκτώβριος 2003- Ιούνιος 2004 Μετεκπαιδευτικό πρόγραμμα ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας, Αιγινήτειο Νοσοκομείο, υπεύθυνος: Γ. Βασλαματζής Μετεκπαιδευτικό πρόγραμμα γνωσιακής ψυχοθεραπείας, Αιγινήτειο Νοσοκομείο, 1 ος κύκλος υπεύθυνος: Ι. Παπακώστας 25-26 Ιουνίου 2004 Διήμερο εκπαιδευτικό σεμινάριο με θέμα: «Εισαγωγή στη διαπροσωπική ψυχοθεραπεία» (διάρκειας 12 ωρών), Αιγινήτειο νοσοκομείο, υπεύθυνοι: L. Verdeli, Ι. Ζέρβας Μάρτιος- Ιούνιος 2004 Νοέμβριος 2004- Φεβρουάριος 2005 Μάρτιος- Ιούνιος 2006 Οκτώβριος 2006- Ιούνιος 2007 Οκτώβριος 2006- Ιούνιος 2007 Εκπαιδευτικό σεμινάριο της ΕΕΨΨ (Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας) με θέμα: «Παράγοντες που σχετίζονται με την ψυχική αλλαγή». Εκπαιδευτικό σεμινάριο της ΕΕΨΨ με θέμα: «Κατάθλιψη: Ψυχαναλυτική Προσέγγιση και Κλινική Πρακτική». Εκπαιδευτικό σεμινάριο της ΕΕΨΨ με θέμα: «Ψύχωση: Ψυχαναλυτική προσέγγιση και κλινική πρακτική». Μετεκπαιδευτικό πρόγραμμα γνωσιακής ψυχοθεραπείας, Αιγινήτειο Νοσοκομείο, 2 ος κύκλος υπεύθυνος: Ι. Παπακώστας Ετήσιο ψυχαναλυτικό σεμινάριο Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας Παίδων και Ενηλίκων, υπεύθυνοι: Π. Σακελλαρόπουλος, Τ. Λαζαράτου. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ - Κλινικό Σεμινάριο Επείγουσας Παιδοψυχιατρικής και Εφηβικής Ψυχιατρικής, Αιγινήτειο νοσοκομείο, υπεύθυνοι: Δ. Αναγνωστόπουλος, Ε. Λαζαράτου, Μάρτιος- Ιούνιος 2003. - The 4th Maudsley Forum: A Course for European Psychiatrists. London, United Kingdom, 6-10/9/2004. - Σεμινάριο με θέμα Προληπτική και Κοινωνική Ψυχιατρική, υπεύθυνοι: Β. 7
Κονταξάκης, Δ. Πλουμπίδης, Ιανουάριος-Μάρτιος 2005. - Σεμινάριο Εφαρμοσμένης Στατιστικής, Αιγινήτειο Νοσοκομείο, υπεύθυνος: Δ. Δικαίος, Ιανουάριος-Ιούνιος 2005. - Genetics Summer School, Institute of Psychiatry, London, United Kingdom, 17-21/7/2006. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ α. Δημοσιεύσεις εργασιών σε ξενόγλωσσα περιοδικά 1) Kontaxakis VP, Ferentinos PP, Havaki-Kontaxaki BJ, Paplos KG, Roukas DK, Christodoulou GN. Case-studies of adjunctive agents in clozapine resistant schizophrenic patients. Clinical Neuropharmacology 2005, 28(1):50-53. 2) Kontaxakis VP, Ferentinos PP, Havaki-Kontaxaki BJ, Roukas DK. Randomized controlled augmentation trials in clozapine-resistant schizophrenic patients: a critical review. European Psychiatry 2005, 20(5-6):409-415. 3) Kontaxakis VP, Lascaratos JG, Ferentinos PP, Kontaxaki MIV, Christodoulou GN. Lycanthropy according to Byzantine physicians. Psychiatry Today, 2005, 37(2):329-334. 4) Kontaxakis VP, Havaki-Kontaxaki BJ, Ferentinos PP, Paplos KG, Soldatos CR. Switching to amisulpride monotherapy for treatment-resistant schizophrenia. European Psychiatry 2006, 21(3):214-217. 5) Havaki-Kontaxaki BJ, Ferentinos PP, Kontaxakis VP, Paplos KG, Soldatos CR. Concurrent administration of clozapine and ECT in clozapine-resistant schizophrenia. Clinical Neuropharmacology 2006, 29(1):52-56. 6) Kontaxakis VP, Ferentinos PP, Havaki-Kontaxaki BJ, Paplos KG, Pappa DA, Christodoulou GN. Risperidone augmentation of clozapine: A critical review. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience 2006, 256(6):350-355. 7) Ferentinos PP, Kontaxakis VP, Havaki-Kontaxaki BJ, Paplos KG, Soldatos CR. The measurement of fatigue in depression. Psychopathology 2007, 40(2):133-134. 8) Ferentinos PP, Kontaxakis VP, Havaki-Kontaxaki BJ, Paplos KG, Pappa DA, Soldatos CR. Refractory psychosis and prominent cognitive deficits in a patient with mega-cisterna magna. Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry 2007, 31(2):561-563. 9) Paparrigopoulos T, Tzavellas E, Ferentinos P, Mourikis I, Liappas J. Catatonia as a risk factor for the development of neuroleptic malignant syndrome: report of a case following treatment with clozapine. World J Biological Psychiatry (in press). β. Δημοσιεύσεις εργασιών σε ελληνικά περιοδικά 1) Φερεντίνος ΠΠ, Κονταξάκης ΒΠ, Παπλός ΚΓ, Χριστοδούλου ΓΝ. Η Κλίμακα κατάθλιψης του Hamilton: Μορφές, εφαρμογές και προοπτικές. Ψυχιατρική 2003, 14(2): 136-146. 8
2) Φερεντίνος ΠΠ, Κονταξάκης ΒΠ. Ανθεκτική στη θεραπεία σχιζοφρένεια. Ψυχιατρική 2003, 14(4): 263-286. 3) Δουζένης Α, Φερεντίνος Π, Λύκουρας Ε. Κατάθλιψη και Παραβατικότητα. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2005, 22(6):535 543. ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ (ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ Ή ΑΝΑΡΤΗΜΕΝΕΣ) α. Ανακοινώσεις εργασιών σε διεθνή συνέδρια 1) Ferentinos P, Alexiou E, Papamethodiou D, Milonaki T, Pappis D, Matikas N. Uncommon localization of CNS tumors in patients of young age. 13 th Conference, South-East European Society for Neurology and Psychiatry, Thessaloniki, Greece, 27-30/9/2000. 2) Kontaxakis V, Ferentinos P, Havaki-Kontaxaki B, Paplos K, Roukas D, Christodoulou G. Case-studies of adjunctive agents in clozapine-resistant schizophrenic patients. 24 th CINP Congress, Paris, France, 20-24/6/2004. Abstract P02.380, Book of Abstracts p.403. 3) Kontaxakis V, Roukas D, Havaki-Kontaxaki B, Paplos K, Ferentinos P, Rabavilas A. Open-label augmentation trials in clozapine-resistant schizophrenia. 24 th CINP Congress, Paris, France, 20-24/6/2004. Abstract P01.381, Book of Abstracts p.232. 4) Havaki-Kontaxaki B, Ferentinos P, Kontaxakis V, Paplos K, Christodoulou G. Concurrent use of clozapine and ECT as an augmentation strategy in clozapineresistant schizophrenic patients. 17 th ECNP Congress, Stockholm, Sweden, 9-13/10/2004. Abstract P2.088, Book of Abstracts p.271. 5) Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Ferentinos P, Pappa D, Christodoulou G. Risperidone as adjunctive agent in clozapine-resistant schizophrenic patients: How good is the evidence? 17 th ECNP Congress, Stockholm, Sweden, 9-13/10/2004. 6) Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Paplos K, Ferentinos P, Christodoulou G. Amisulpride in clozapine-resistant schizophrenia. 17 th ECNP Congress, Stockholm, Sweden, 9-13/10/2004. Abstract P2.086, Book of Abstracts p.270. 7) Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Ferentinos P, Pappa D, Soldatos C. SSRIs as augmentation agents in clozapine-resistant schizophrenia. A dual Congress: Psychiatry and the Neurosciences - 5 th International Congress of Neuropsychiatry and 1 st Mediterranean Regional Congress of the World Federation of Societies of Biological Psychiatry, Athens, Greece, 14-18/10/2004. Abstract P71, Book of Abstracts p.131. 8) Kontaxakis V, Ferentinos P, Havaki-Kontaxaki B, Roukas D. Double-blind augmentation clinical trials in clozapine-resistant schizophrenic patients. WPA International Congress Treatments in Psychiatry: an update, Florence, Italy, 10-13/11/2004. Abstract P01.114, Book of Abstracts p.226. 9) Kontaxakis V, Ferentinos P, Havaki-Kontaxaki B, Pappa D, Christodoulou G. Risperidone augmentation of clozapine: a critical review. WPA Regional and Intersectional Congress Advances in Psychiatry, Athens, Greece, 12-15/3/2005. Abstract OS-030, Book of Abstracts p.195. 9
10) Ferentinos P, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Paplos K. The measurement of fatigue in depression. 8th World Congress οf Biological Psychiatry, Vienna, Austria, 28/6-3/7/2005. Abstract PO-003.14, Book of Abstracts p.194. 11) Paplos K, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Ferentinos P, Soldatos C. Alexithymia, depression and serum lipids in suicide attempters. 8th World Congress οf Biological Psychiatry, Vienna, Austria, 28/6-3/7/2005. Abstract PO-038.05, Book of Abstracts p.364. 12) Ferentinos P, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Paplos K, Pappa D, Soldatos C. Adjuvant galantamine effective in a psychotic patient with mega-cisterna magna. 13th World Congress of Psychiatry, Cairo, Egypt, 10-15/9/2005. Abstract P02.P196, Book of Abstracts p.603. 13) Kontaxakis V, Paplos K, Havaki-Kontaxaki B, Ferentinos P, Soldatos C. Depression and affective components among suicide attempters. 13th World Congress of Psychiatry, Cairo, Egypt, 10-15/9/2005. Abstract P03.P171, Book of Abstracts p.680. 14) Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Ferentinos P, Paplos K, Soldatos C. Amisulpride monotherapy in treatment resistant schizophrenia. 18th ECNP Congress, Amsterdam, The Netherlands, 22-26/10/2005. 15) Ferentinos P, Zeikou E, Milonaki T, Kalabogia K, Fitsiou P, Tsitsiopoulou M, Sakellaropoulos P. Home-based psychiatric treatment: 2000-2005. 1 st International Conference of the Asklepios European Foundation, Athens, Greece, 7-9/6/2006. Abstract P11. 16) Ferentinos PP, Kontaxakis VP, Havaki-Kontaxaki BJ, Dikeos DG, Soldatos CR. Fatigue correlates in major depression: preliminary findings. 19 th ECNP Congress, Paris, France, 16-20/9/2006. Abstract P2a030, Book of Abstracts pp.298-299. 17) Kontaxakis VP, Paplos KG, Ferentinos PP, Kontaxaki M-IV, Dasopoulou MD, Christodoulou GN. Medical students and medical trainees attitudes towards euthanasia. 15 th Thessaloniki Conference of the South-East European Society for Neurology and Psychiatry, Athens, Greece, 11-14/10/2006. 18) Ferentinos P, Zeikou E, Milonaki T, Fitsiou P, Kalabogia K, Tsitsiopoulou M, Sakellaropoulos P. Home-based psychiatric treatment (2000-2005): predictors of acceptance, adherence and outcome. 9 th World Congress of Psychosocial Rehabilitation, Athens, Greece, 12-15/10/2006. Abstract OSP28, Book of Abstracts p.76. 19) Karidi V, Armeniakou A, Christidou C, Efthimiopoulos E, Ferentinos P, Gournelis R, Karamouzi G, Panagiotopoulou A, Pappa X, Skaltsi P, Triantafilou T, Tsinia N, Tzedaki M, Tomaras A, Soldatos CR. The prevocational rehabilitation center of the Αthens University Psychiatric Clinic Εginition Ηospital. 9 th World Congress of Psychosocial Rehabilitation, Athens, Greece, 12-15/10/2006. Abstract P96, Book of Abstracts pp.140-141. 20) Ferentinos P, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Paplos K, Pappa D, Soldatos C. Refractory psychosis with cognitive deficits associated with mega-cisterna magna. 1 st European Congress of the INA and 2 nd Mediterranean Congress of the WFSBP, 10
Athens, Greece, 7-10/12/2006. Abstract P55, Book of Abstracts p.96. 21) Ferentinos P, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Dikeos D, Nicolaou C, Boufidou F, J Karanikolas, Soldatos C. Fatigue and subtle thyroid disturbances in major depression. 1 st European Congress of the INA and 2 nd Mediterranean Congress of the WFSBP, Athens, Greece, 7-10/12/2006. Abstract P12, Book of Abstracts p.81. 22) Kontaxakis VP, Paplos KG, Ferentinos PP, Kontaxaki M-IV, Dasopoulou MD, Christodoulou GN. Young medical professionals attitudes towards assisted death activities. 15 th European Congress of Psychiatry, Madrid, Spain, 17-21/3/2007. Abstract P198, Book of Abstracts p.158. 23) Ferentinos PP, Kontaxakis VP, Havaki-Kontaxaki BJ, Soldatos CR. Fatigue in major depression: the role of anxiety and somatisation. 15 th European Congress of Psychiatry, Madrid, Spain, 17-21/3/2007. Abstract P027, Book of Abstracts p.228. 24) Ferentinos P, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Paparrigopoulos T, Dikeos D, Ktonas P, Soldatos C. Sleep disturbances and various fatigue measures in major depression. SENSATION 2 nd International Conference, Chania, Crete, 4-5/6/2007. 25) Dikeos D, Paparrigopoulos T, Ktonas P, Ferentinos P, Soldatos C. Conceptualising and assessing insomnia. SENSATION 2 nd International Conference, Chania, Crete, 4-5/6/2007. β. Ανακοινώσεις εργασιών σε ελληνικά συνέδρια 1) Φερεντίνος Π, Παυλοπούλου Π, Αλεξίου Ε, Παπαμεθοδίου Δ, Ξιφαράς Μ, Ματίκας Ν. Παρατεταμένη εισπνοή καμφοράς οικιακής χρήσης και σύνδρομο Reye. 17ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελλήνων Νευρολόγων, Πάτρα, 1-4/11/2000. 2) Μαρκάκης Ι, Φερεντίνος Π, Αλεξίου Ε, Ματίκας Ν. Υποτροπιάζον οργανικό ψυχοσύνδρομο μετά από παρατεταμένη εισπνοή καμφοράς οικιακής χρήσης. 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας, Πειραιάς, Νοέμβριος 2000. 3) Μαρκάκης Ι, Φερεντίνος Π, Αλεξίου Ε, Καρβελάς Γ, Ματίκας Ν. Οξεία προσβολή του στελέχους στα πλαίσια AIDS εγκεφαλοπάθειας. Διαγνωστικά κριτήρια. 2ο Πειραϊκό Ιατρικό Συνέδριο, Νίκαια, Νοέμβριος 2000. 4) Ξιφαράς Μ, Αλεξίου Ε, Τσακίρης Α, Λινάρδος Γ, Καρβελάς Γ, Φερεντίνος Π, Ματίκας Ν. Διαχωρισμός αγγείων τραχήλου και ισχαιμικό Α.Ε.Ε. 2ο Πειραϊκό Ιατρικό Συνέδριο, Νίκαια, Νοέμβριος 2000. 5) Παπαρρηγόπουλος Θ, Δικαίος Δ, Ψάρρος Κ, Παππά Δ, Σολδάτου Μ, Λαζαράτου Ε, Τζαβέλλας Η, Ματσούκας Θ, Φερεντίνος Π, Σολδάτος Κ. Η αϋπνία σε δείγμα του πληθυσμού της Αθήνας: Διαφοροποιήσεις ως προς την ηλικία και το φύλο. 3 ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο για την Έρευνα του Ύπνου, Αθήνα, 13-16/11/2003. Περίληψη ΑΑ13. 6) Φερεντίνος Π, Χαβάκη-Κονταξάκη Μ, Κονταξάκης Β, Ραμπαβίλας Α, Χριστοδούλου Γ. Σύνδρομο χρόνιας κόπωσης: επικαλύψεις, ψυχιατρική συννοσηρότητα και διαφοροδιαγνωστικά προβλήματα. 18 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Κως, 14-18/5/2004. Περίληψη ΠΑ-41, Τόμος Περιλήψεων σελ.104. 7) Χαβάκη-Κονταξάκη Μ, Φερεντίνος Π, Κονταξάκης Β, Παπλός Κ, Ραμπαβίλας Α. 11
Εμφάνιση γενικευμένης όψιμης δυστονίας σε ασθενή με διαταραχή Asperger και συναισθηματική διαταραχή. 18 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Κως, 14-18/5/2004. Περίληψη ΠΑ-88, Τόμος Περιλήψεων σελ.120. 8) Κονταξάκης Β, Φερεντίνος Π, Χαβάκη-Κονταξάκη Μ, Παπλός Κ, Ρούκας Δ, Χριστοδούλου Γ. Στρατηγικές ενίσχυσης σε ανθεκτικούς στην κλοζαπίνη σχιζοφρενείς: ανασκόπηση αναφορών περιπτώσεων. 18 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Κως, 14-18/5/2004. Περίληψη ΠΑ-145, Τόμος Περιλήψεων σελ.139. 9) Κονταξάκης Β, Ρούκας Δ, Χαβάκη-Κονταξάκη Μ, Παπλός Κ, Φερεντίνος Π, Ραμπαβίλας Α. Μη φυσιολογική συμπεριφορά νόσου και ψυχικές διαταραχές. 18 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Κως, 14-18/5/2004. Περίληψη ΠΑ-123, Τόμος Περιλήψεων σελ.132. 10) Κοζαδίνος Ε, Βελητσιάνου Α, Γαλανού Σ, Διαμάντη Α, Κατσαρού Ε, Μανσόλα Μ, Μεϊντάνη Λ, Μπουμπούλη Α, Σπυροπούλου Μ, Φερεντίνος Π. Αξιολόγηση των αιτημάτων προς την κινητή μονάδα ψυχικής υγείας ΒΑ Κυκλάδων στη Σύρο (ΕΠΑΨΥ). 19 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Αθήνα, 4-8/5/2006. Περίληψη ΑΑ-51, Τόμος Περιλήψεων σελ. 253. 11) Χαβάκη-Κονταξάκη ΜΙ, Φερεντίνος ΠΠ, Κονταξάκης ΒΠ, Παπλός ΚΓ, Σολδάτος ΚΡ. Συγχορήγηση κλοζαπίνης και ηλεκτροσπασμοθεραπείας στην ανθεκτική στην κλοζαπίνη σχιζοφρένεια. 3 ο ετήσιο επιστημονικό συνέδριο ιατρικής σχολής, Αθήνα, 12-13/5/2006. Περίληψη Ε71, Τόμος Περιλήψεων σελ. 111-112. 12) Φερεντίνος Π, Κονταξάκης Β, Χαβάκη-Κονταξάκη Μ, Δικαίος Δ, Σολδάτος Κ. Διαταραχή του ύπνου στην κατάθλιψη: σχέση με το σύμπτωμα της κόπωσης. 4 ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο για την έρευνα του ύπνου, Αθήνα, 2-4/6/2006. ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΣΤΡΟΓΓΥΛΩΝ ΤΡΑΠΕΖΙΩΝ 1) Φερεντίνος Π. Η Κλίμακα κατάθλιψης του Hamilton: παρελθόν, παρόν, μέλλον. Παρουσίαση στα πλαίσια στρογγυλού τραπεζιού με θέμα: «Ψυχομετρία και Κατάθλιψη». Εκπαιδευτική διημερίδα της Ένωσης Ελλήνων Ειδικευομένων Ψυχιάτρων (Ε.Ε.Ε.Ψ.), Βόλος, 31/1-2/2/2003. 2) Φερεντίνος Π, Ρούκας Δ. Θεωρίες διαφοροποίησης του εγκεφάλου. Παρουσίαση στα πλαίσια στρογγυλού τραπεζιού με θέμα: «Η ερωτική συμπεριφορά του ανθρώπου». Εκπαιδευτική διημερίδα της Ένωσης Ελλήνων Ειδικευομένων Ψυχιάτρων (Ε.Ε.Ε.Ψ.), Μύκονος, 27-29/6/2003. 3) Ferentinos P, Havaki-Kontaxaki B, Kontaxakis V, Paplos K, Soldatos C. Tardive dystonia: literature review and a case report. In Inter Alia in Greek Neuropsychiatry and beyond. A dual Congress: Psychiatry and the Neurosciences - 5 th International Congress of Neuropsychiatry and 1 st Mediterranean Regional Congress of the World Federation of Societies of Biological Psychiatry, Athens, Greece, 14-18/10/2004. Special Sessions O11, Book of Abstracts p.93. 4) Roukas D, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Paplos K, Ferentinos P, Soldatos C. Abnormal illness behaviour and mental disorders: report of three cases. In Inter Alia in Greek Neuropsychiatry and beyond. A dual Congress: Psychiatry and the Neurosciences - 5 th International Congress of Neuropsychiatry and 1 st Mediterranean Regional Congress of the World Federation of Societies of Biological Psychiatry, 12
Athens, Greece, 14-18/10/2004. Special Sessions O9, Book of Abstracts p.93. 5) Paplos K, Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Ferentinos P, Soldatos C. Dimensions of affect and serum lipids in suicide attempters. WPA Regional and Intersectional Congress Advances in Psychiatry, Athens, Greece, 12-15/3/2005. Section Symposium SS8.7, Book of Abstracts p.104. 6) Φερεντίνος Π. Ανάπτυξη και εφαρμογή του Προγράμματος ISLANDS. Παρουσίαση στα πλαίσια στρογγυλού τραπεζιού με θέμα: «Τηλεψυχιατρική: το πρόγραμμα ISLANDS». Σολδάτος Κ, Τρίκκας Γ, Δικαίος Δ, Φερεντίνος Π, Πολίτης Α. 19 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Αθήνα, 4-8/5/2006. Στρογγυλή Τράπεζα ΣΤ-23β, Τόμος Περιλήψεων σελ.80. 7) Φερεντίνος Π, Κονταξάκης Β. Ο ρόλος της κλοζαπίνης και των νεότερων άτυπων αντιψυχωσικών στην ανθεκτική σχιζοφρένεια. Παρουσίαση στα πλαίσια στρογγυλού τραπεζιού με θέμα: «Η ανθεκτική στη θεραπεία σχιζοφρένεια: Δεδομένα και θεραπευτικοί χειρισμοί». Κονταξάκης Β, Παπακώστας Ι, Παπλός Κ, Αγγελόπουλος Η, Φερεντίνος Π. 19 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Αθήνα, 4-8/5/2006. Στρογγυλή Τράπεζα ΣΤ-21γ, Τόμος Περιλήψεων σελ.77. 8) Κονταξάκης Β, Χαβάκη-Κονταξάκη Μ, Φερεντίνος Π. Στρατηγικές ενίσχυσης στην ανθεκτική στην κλοζαπίνη σχιζοφρένεια: αποτελέσματα συγκεντρωτικών μελετών. Παρουσίαση στα πλαίσια στρογγυλού τραπεζιού με θέμα: «Η ανθεκτική στη θεραπεία σχιζοφρένεια: Δεδομένα και θεραπευτικοί χειρισμοί». Κονταξάκης Β, Παπακώστας Ι, Παπλός Κ, Αγγελόπουλος Η, Φερεντίνος Π. 19 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Αθήνα, 4-8/5/2006. Στρογγυλή Τράπεζα ΣΤ-21δ, Τόμος Περιλήψεων σελ.77. 9) Φερεντίνος Π. Η κλίμακα κατάθλιψης του Hamilton (HDRS). Παρουσίαση στα πλαίσια προσυνεδριακού σεμιναρίου με θέμα: «Η ψυχομετρία της κατάθλιψης και της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς». 19 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Αθήνα, 4-8/5/2006. 10) Φερεντίνος Π. Κλίμακες αυτοκτονικού ιδεασμού. Παρουσίαση στα πλαίσια προσυνεδριακού σεμιναρίου με θέμα: «Η ψυχομετρία της κατάθλιψης και της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς». 19 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, Αθήνα, 4-8/5/2006. 11) Ferentinos P. Sleep patterns in fatigue syndromes. In Conditions bordering sleep medicine. Soldatos C, Dikeos D, Rajna P, Ferentinos P, Gozukirmizi E. WPA International Congress, Istanbul, Turkey, 12-16/7/2006. Section Symposium ScS14, Book of Abstracts p.60. 12) Φερεντίνος Π. Η εγκυρότητα της ψυχιατρικής διάγνωσης στην τηλεψυχιατρική. Παρουσίαση στα πλαίσια της συνεδρίας «Ψυχιατρική αξιολόγηση προσωπικού». ΙΑ ετήσια ημερίδα ψυχοκοινωνικής μέριμνας προσωπικού του στρατού ξηράς ΓΕΣ/ ΔΥΓ, 414 ΣΝΕΝ, 15/12/2006. 13) Φερεντίνος Π. Διαταραχές ύπνου: Ημερήσια υπνηλία. Ομιλία στο Πρόληψη και Υγεία 2007, Αθήνα, 1-3/6/2007. 14) Φερεντίνος Π. Αγχώδεις διαταραχές στην κοινότητα. Ομιλία στα πλαίσια εκδήλωσης με θέμα «Ζητήματα Ψυχικής Υγείας στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα 13
Υγείας», Άνδρος, 7/12/2007. ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ 1) Φερεντίνος Π, Χαβάκη-Κονταξάκη Μ, Κονταξάκης Β. Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης. Προληπτική Ψυχιατρική και Ψυχική Υγιεινή, Κονταξάκης Β, Χαβάκη- Κονταξάκη Μ, Χριστοδούλου Γ, Εκδόσεις Βήτα, Αθήνα, 2005. 2) Φερεντίνος Π, Σολδάτος Κ. Ψυχολογική υποστήριξη στους συγγενείς θυμάτων καρδιακής ανακοπής. Καρδιοπνευμονική αναζωογόνηση, Λ. Παπαδημητρίου, Εκδόσεις Βήτα, Αθήνα, 2006. 3) Φερεντίνος Π, Δουζένης Α. Συναισθηματικές διαταραχές και παραβατικότητα. Ψυχιατροδικαστική (υπό έκδοση) ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ 1) Πιλοτικό ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα Twinning between the municipalities of Komotini and Yalova towards disaster preparedness and management, Απρίλιος 2005. 2) Πιλοτικό ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα τηλεψυχιατρικής ISLANDS (Integrated System for Long distance psychiatric Assistance and Non-conventional Distributed health Services), Νοέμβριος 2004- Ιανουάριος 2006. 3) A naturalistic study of the efficacy and safety of escitalopram in treatment resistant depression. Group for the Study of Resistant Depression (GSRD). Μάιος 2006-. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΡΓΟ - Διδασκαλία σεμιναρίων στους 6οετείς φοιτητές ιατρικής με αντικείμενα «Ψυχοφαρμακολογία», «Σχιζοφρένεια» και «Συναισθηματικές διαταραχές». Νοέμβριος 2006- ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΟ ΕΡΓΟ - Βοηθός γραμματέα της τοπικής οργανωτικής επιτροπής του 2 nd Dual Congress on Psychiatry and the Neurosciences, 1 st European Congress of the INA and 2 nd Mediterranean Congress of the WFSBP, Athens, Greece, 7-10/12/2006. ΥΠΟΤΡΟΦΙΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ - 1989: Υποτροφία ΙΚΥ (με χρηματικό έπαθλο) για την επίδοση στις πανελλήνιες εξετάσεις εισαγωγής στα ΑΕΙ (σειρά εισαγωγής στην Ιατρική Σχολή Αθηνών: 13 ος ). - 1990: Υποτροφία ΙΚΥ (με χρηματικό έπαθλο) για την επίδοση στις εξετάσεις Α και Β εξαμήνου της Ιατρικής Σχολής Αθηνών. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά 14
15
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Α. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Η ΚΟΠΩΣΗ 1.1. Εισαγωγή- ορισμός 1.2. Ψυχομετρία της κόπωσης 1.3. Συγχυτικοί παράγοντες της κόπωσης 1.3.1. Διαταραχές ύπνου 1.3.2. Κατάθλιψη 1.3.3. Πόνος 1.3.4. Γνωστική δυσλειτουργία 1.4. Διαγνωστική προσπέλαση της κόπωσης 1.5. Διαφορική διάγνωση της κόπωσης 2. Η ΚΟΠΩΣΗ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥΣ 2.1. Κοινότητα και ασθενείς πρωτοβάθμιας περίθαλψης 2.2. Ασθενείς με νευρολογικές νόσους 2.2.1. Σκλήρυνση κατά Πλάκας 2.2.2. Νόσο Parkinson 2.3. Ασθενείς με παθολογικές νόσους 2.3.1. Καρκίνο 2.3.2. HIV 2.3.3. Συστηματικό Ερυθηματώδη Λύκο 2.3.4. Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια 2.4. Ασθενείς με ΣΧΚ / Ινομυαλγία 2.5. Ασθενείς με διαταραχές ύπνου 2.5.1. Πρωτοπαθή Αϋπνία 2.5.2. Σύνδρομο Αποφρακτικής Άπνοιας κατά τον Ύπνο 2.6. Ασθενείς με ψυχικές διαταραχές 2.6.1. Μείζονα κατάθλιψη 2.6.2. Αγχώδεις και σωματόμορφες διαταραχές 3. ΠΑΘΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΠΩΣΗΣ 3.1. Κοινωνικοδημογραφικές παράμετροι 3.2. Δομολειτουργικές ανωμαλίες στο Κ.Ν.Σ. 3.3. Διαταραχές των νευρομεταβιβαστικών συστημάτων 3.4. Νευροενδοκρινικές διαταραχές 3.5. Ανοσολογική δυσλειτουργία 3.6. Διαταραχές αυτονόμου 3.7. Ψυχιατρική συννοσηρότητα 3.8. Προσωπικότητα 3.9. Γνωσιακές διαστρεβλώσεις- Συμπεριφορά νόσου 3.10. Αντίληψη του πόνου 3.11. Έλλειψη άσκησης 3.12. Διαταραχές ύπνου 3.13. Φάρμακα 3.14. Αλεξιθυμία 16
Β. ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. ΣΚΟΠΟΣ 2. ΥΛΙΚΟ 3. ΜΕΘΟΔΟΣ 3.1. Κλινικά- Ψυχομετρικά εργαλεία 3.2. Αντικειμενική εξέταση 3.3. Εργαστηριακές μετρήσεις 3.4. Διαδικασία διεξαγωγής της μελέτης 3.5. Στατιστική ανάλυση 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1. Περιγραφική στατιστική 4.2. Συσχετίσεις των κλιμάκων κόπωσης μεταξύ τους 4.3. Συσχετίσεις των κλιμάκων κόπωσης με ανεξάρτητες μεταβλητές 4.4. Συγκρίσεις των μέσων τιμών των κλιμάκων κόπωσης στις τιμές των κατηγορικών ανεξάρτητων μεταβλητών 4.5. Νέες διχοτομικές κατηγορικές μεταβλητές (dummy variables) 4.6. Συσχετίσεις των ανεξάρτητων μεταβλητών μεταξύ τους 4.7. Αναλύσεις πολλαπλής γραμμικής εξάρτησης για κάθε κλίμακα κόπωσης 4.8. Ειδικές πολυπαραγοντικές αναλύσεις 4.8.1. Παράμετροι ύπνου 4.8.2. Συμπτώματα κατάθλιψης 4.8.3. Συμπτώματα σωματοποίησης 4.8.4. Συνολικά 5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 5.1. Αναζήτηση ανεξάρτητων προβλεπτικών παραγόντων της βαρύτητας της κόπωσης. 5.1.1. Κοινωνικοδημογραφικές παράμετροι 5.1.2. Ιατρικό και ψυχιατρικό ιστορικό, παρούσα νόσος 5.1.3. Αποτελέσματα ψυχομετρικής διερεύνησης 5.1.4. Φαρμακολογικές παράμετροι 5.1.5. Ευρήματα εργαστηριακών εξετάσεων 5.2. Σύγκριση της Fatigue Severity Scale και του Fatigue Questionnaire ως προς τις συσχετίσεις τους με διάφορους προβλεπτικούς παράγοντες. 5.2.1. Ομοιότητες 5.2.2. Διαφορές 5.3. Περιορισμοί 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 7. ΠΕΡΙΛΗΨΗ 8. ΑΓΓΛΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΙΝΑΚΕΣ- ΣΧΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 17
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η κόπωση είναι ένα συχνό σύμπτωμα στο γενικό πληθυσμό, όπου θεωρείται μια «φυσιολογική» καθημερινή εμπειρία που συνοδεύει, σχεδόν αναμενόμενα, τον ανθρώπινο μόχθο, σωματικό και πνευματικό. Ωστόσο, η κόπωση δεν είναι πάντοτε το επιστέγασμα μιας δημιουργικής και παραγωγικής ημέρας ενός υγιούς και ευτυχισμένου ανθρώπου. Σε μια σειρά από παθολογικές ή νευρολογικές νόσους η κόπωση αποτελεί ένα από τα συχνότερα συμπτώματα, με ιδιαίτερα δυσμενείς επιπτώσεις επί της ποιότητας ζωής, της λειτουργικότητας και της ψυχολογικής κατάστασης των ασθενών και με καθοριστικό ρόλο για την πρόγνωσή τους. Επίσης, η κόπωση αποτελεί πυρηνικό σύμπτωμα του Συνδρόμου Χρόνιας Κόπωσης, μιας αμφιλεγόμενης οντότητας αδιευκρίνιστης αιτιοπαθογένειας, που μόλις πριν 20 χρόνια ορίσθηκε επίσημα και έκτοτε ερευνάται εντατικά. Το Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης απετέλεσε αφορμή για την επιστημονική κοινότητα να στρέψει το ενδιαφέρον της στην κόπωση γενικότερα ως σύμπτωμα, η οποία μέχρι τότε ήταν πολύ χαμηλής αναγνωρισιμότητας και ετύγχανε ελάχιστης κλινικής προσοχής. Έτσι, μετά τις πρώτες μελέτες σε ασθενείς με Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης άρχισαν να μελετώνται και άλλα σύνδρομα κόπωσης, όπως εκείνα των ασθενών με σκλήρυνση κατά πλάκας, με Νόσο Parkinson, με καρκίνο, με συστηματικό ερυθηματώδη λύκο, με HIV, με σύνδρομο άπνοιας στον ύπνο, κ.ά. Στις μελέτες αυτές αναδείχθηκαν ποικίλοι παράγοντες, συχνά κοινοί στα διάφορα σύνδρομα, που φάνηκαν να εμπλέκονται στην παθοφυσιολογία της κόπωσης. Έτσι, τα τελευταία χρόνια έχουμε μια καλύτερη βιοψυχοκοινωνική κατανόηση της κόπωσης ως συμπτώματος, έχουμε υιοθετήσει σφαιρικές αιτιοπαθογενετικές διατυπώσεις (που αναφέρονται σε παράγοντες προδιαθεσικούς, εκλυτικούς και διαιώνισης) και έχουμε εισαγάγει έννοιες όπως η κεντρική και η περιφερική κόπωση ή η σωματική και η διανοητική κόπωση. Η παθοφυσιολογία της κόπωσης είναι ιδιαίτερα σύνθετη και πολυπαραγοντική και η μελέτη της είναι επομένως ιδιαίτερα πολύπλοκη και δυσχερής. Οι ποικίλοι παράγοντες που έχουν βρεθεί ότι συμμετέχουν καθιστούν απαραίτητη τη διεπιστημονική προσέγγισή της. Η κόπωση είναι σύμπτωμα που προσπαθούν ταυτόχρονα να προσεγγίσουν και στο οποίο συναντώνται τομείς τόσο διαφορετικοί όσο: η νευροενδοκρινολογία, η ανοσολογία, η βιοχημεία, η νευροαπεικόνιση / νευροανατομία, η νευροχημεία, η νευροψυχολογία, η ψυχοφυσιολογία, η 18
ψυχοφαρμακολογία, η γενετική, η ψυχανάλυση και οι θεωρίες προσωπικότητας, οι γνωσιακές - συμπεριφορικές θεωρίες, η λοιμωξιολογία, η ρευματολογία, η φυσιατρική, η ιατρική του ύπνου, η νευρολογία και η ψυχιατρική. Επιπλέον, η κόπωση αναδεικνύεται σήμερα ως το νέο μεγάλο κεφάλαιο της Ψυχοσωματικής Ιατρικής καθώς ισορροπεί στο μεταίχμιο ανάμεσα στο οργανικό και στο λειτουργικό, ανάμεσα στο ψυχικό και στο σωματικό. Παραδόξως, στην ψυχιατρική και ειδικότερα στην μείζονα κατάθλιψη μόλις πρόσφατα ξεκίνησε να μελετάται η κόπωση ως διακριτό σύμπτωμα. Παρά το ότι η κόπωση αποτελεί πυρηνικό σύμπτωμα της κατάθλιψης, θεωρείτο μέχρι πρόσφατα ως «αυτονόητο» παρεπόμενο της καταθλιπτικής συνδρομής, χωρίς να χρήζει περαιτέρω διερεύνησης. Ωστόσο, δεν εμφανίζεται με την ίδια ένταση ούτε με την ίδια συχνότητα σε όλους τους ασθενείς. Επιπλέον, η κόπωση αποτελεί ένα από τα κυριότερα υπολειμματικά συμπτώματα που παραμένει μετά τη μερική ύφεση της κατάθλιψης και που σχετίζεται με χρονιότητα ή υποτροπές της καταθλιπτικής διαταραχής. Αξίζει, επομένως, να διερευνηθεί ποιοι παράγοντες προβλέπουν τη βαρύτητα της κόπωσης στους ασθενείς με κατάθλιψη. Αυτό απετέλεσε και τον βασικό σκοπό της μελέτης αυτής. Οι παράγοντες που επελέγησαν να μελετηθούν ήταν μεταξύ εκείνων που βρέθηκαν, μετά από βιβλιογραφική έρευνα που έγινε, να συσχετίζονται με την κόπωση σε άλλες πλην της κατάθλιψης νόσους ή καταστάσεις (π.χ. παθολογικές, νευρολογικές νόσους, Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης) και που ανασκοπούνται σύντομα στο Γενικό Μέρος της παρούσας μελέτης. Ταυτόχρονα, ελήφθησαν υπόψη (και επανελέγχθησαν) και οι παράγοντες που είναι γνωστό ότι συσχετίζονται με την κόπωση στην κατάθλιψη, βάσει προηγούμενων μελετών. Η διερεύνηση πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια των δυνατοτήτων της Α Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Αιγινητείου Νοσοκομείου. Ωστόσο, ας σημειωθεί ότι η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε (δηλαδή αυτή μιας περιγραφικής, μη παρεμβατικής, νατουραλιστικής έρευνας πεδίου) επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων μόνο για στατιστικές συσχετίσεις των διαφόρων παραγόντων με τη βαρύτητα της κόπωσης σε ένα φαινομενολογικό επίπεδο και όχι για αιτιακές συνδέσεις ανάμεσά τους. Επομένως, την παρούσα μελέτη πρέπει να ακολουθήσουν αναλυτικές μελέτες με στόχο την απομόνωση αληθών αιτιακών συσχετίσεων. Αν και πανανθρώπινη ως εμπειρία, η κόπωση ως σύμπτωμα δύσκολα ορίζεται και εννοιοποιείται. Ως εκ τούτου, συχνά συγχέεται με άλλες ανάλογες καταστάσεις 19
τόσο από ασθενείς όσο και από ιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων. Η σύγχυση αυτή συχνά αντανακλά στην κλινική πρακτική (διαγνωστική και θεραπευτική), στην έρευνα, στην ψυχομετρία αλλά και στην καθομιλούμενη γλώσσα. Σε προηγούμενη βιβλιογραφική μας έρευνα (Ferentinos et al 2007) είχαμε διαπιστώσει ότι στην κατάθλιψη δεν υπάρχει έλλειμμα μελετών μόνον όσον αφορά την παθοφυσιολογία της κόπωσης και τους προβλεπτικούς παράγοντες αυτής αλλά και όσον αφορά την ψυχομετρία της κόπωσης αφού δεν υπάρχουν κλίμακες κόπωσης σχεδιασμένες ειδικά για καταθλιπτικούς και οι υπάρχουσες κλίμακες κόπωσης δεν έχουν σταθμισθεί και σε δείγματα καταθλιπτικών ασθενών. Σε μία προσπάθεια αναπλήρωσης αυτού του ελλείμματος ετέθη ο δεύτερος σκοπός αυτής της μελέτης, που ήταν να διερευνηθεί εάν δύο συχνά χρησιμοποιούμενα εργαλεία μέτρησης της κόπωσης, και μάλιστα το αντιπροσωπευτικότερο μονοδιάστατο (Fatigue Severity Scale) και το αντίστοιχο πολυδιάστατο (Fatigue Questionnaire), θα είχαν διαφορετικές συσχετίσεις με τους υπό μελέτη προβλεπτικούς παράγοντες σε πληθυσμό καταθλιπτικών ασθενών. Υποθέσαμε, δηλαδή, ότι εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, όπως έχει δειχθεί π.χ. για τα ίδια εργαλεία αλλά σε πληθυσμό ασθενών με Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης (Taylor et al 2000), τα δύο εργαλεία θα είχαν πιθανώς και διαφορετική κλινική χρησιμότητα σε διαφορετικούς υποπληθυσμούς καταθλιπτικών ασθενών ή σε διαφορετικής μεθοδολογίας μελέτες και ότι θα διέθεταν και διαφορετική διακριτική ικανότητα μεταξύ των διαφόρων συγχυτικών παραγόντων της κόπωσης. Πολλοί ήταν αυτοί που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση αυτής της μελέτης. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον Καθηγητή Γ. Χριστοδούλου, ο οποίος με παρότρυνε να εργασθώ στο χώρο της Ψυχοσωματικής Ιατρικής, μου μετέφερε τις ζυμώσεις και τους προβληματισμούς κορυφαίων συναδέλφων από την Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία και τελικώς μου ανέθεσε αυτή τη μελέτη. Δεν υπάρχουν λόγια για να ευχαριστήσω όσο θα ήθελα τον Αναπληρωτή Καθηγητή Β. Κονταξάκη, που υπήρξε ο δάσκαλος μου στην Ψυχιατρική και στην επιστημονική έρευνα, με την οποία εκείνος με παρότρυνε σταθερά να ασχοληθώ, με εμπιστεύθηκε και μου έδωσε ευκαιρίες να αναπτύξω τις ικανότητές μου, ενεθάρρυνε ποικίλες συνεργασίες μας και προσέφερε την πολύτιμη καθοδήγησή του ως επιβλέπων της διατριβής καθ όλη τη διάρκεια της πραγματοποίησής της. Ιδιαίτερα ευχαριστώ, επίσης, την Επίκουρη Καθηγήτρια Μπ. Χαβάκη-Κονταξάκη για τη βοήθειά της στην αρχική διατύπωση της υπόθεσης εργασίας καθώς και για την πολύτιμη καθοδήγησή της στη συλλογή της 20