9 - ANALECTA HISTORICA - 9 Πηγές & Μελέτες Καθολικής Ιστορίας ΜΑΡΚΟΣ ΦΩΣΚΟΛΟΣ Τα «Φραγκοχιώτικα» βιβλία Ένα κεφάλαιο από την ιστορία της καθολικής ευσέβειας στον ελληνικό χώρο Θεσσαλονίκη 2012
Σειρά Analecta Historica 9 ΜΑΡΚΟΣ ΦΩΣΚΟΛΟΣ Τα «Φραγκοχιώτικα» βιβλία. Ένα κεφάλαιο από την ιστορία της καθολικής ευσέβειας στον ελληνικό χώρο. ISBN 978 960 99555 9 1 Copyright 2012 ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟ ΒΙΚΑΡΙΑΤΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο Εκδόσεις Αποστολικού Βικαριάτου Θεσσαλονίκης Κολοκοτρώνη 19 564 30 Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης Τηλ. Fax (2310) 835780 Εξώφυλλο: Από την Dhidhascalia Christianiki του R. Bellarmino, Roma 1602. Οπισθόφυλλο: Από το βιβλίο O alithinos filos tu Christianu, Smirni 1866. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Θεσσαλονίκη Γραμματεία Αποστολικού Βικαριάτου Τ.Θ. 50808 540 14 Θεσσαλονίκη Τηλ. Fax (2310) 835780 E mail: ioas17@otenet.gr Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Επισημαίνεται πάντως, ότι κατά το Νόμο 2387/1920 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Νόμο 2121/1993 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Νόμο 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
Αφιέρωση Παραδίδοντας την εργασία μου αυτή για έκδοση, δε μπορώ να μην ανατρέξω στην παιδική μου ηλικία, τότε που μάθαινα να διαβάζω τα λατινικά της Θ. Λειτουργίας, για να συμμετέχω σ αυτήν, μέσα από φραγκοχιώτικα βιβλία. Τέτοια βιβλία υπήρχαν σε πολλές καθολικές οικογένειες της Τήνου και στη δική μου. Φραγκοχιώτικα τα ονόμαζαν από τότε οι ηλικιωμένοι συγγενείς μου που είχαν περάσει κάποια χρονικά διαστήματα στην Πόλη και στη Χίο, είτε για λόγους εργασίας, είτε για οικογενειακούς λόγους, κοντά σε άλλους συγγενείς τους που βρίσκονταν εκεί. Ένας απ αυτούς ήταν και ο τελευταίος Επίσκοπος Χίου, ο Νικόλαος Χαρικιόπουλος ο Τήνιος (1870 1939). Ο ίδιος είχε συντάξει τον κατάλογο των βιβλίων της επισκοπικής Βιβλιοθήκης της Χίου και του Αρχείου. Κάποιες δεκαετίες αργότερα, ορισμένα απ αυτά τα βιβλία του Καταλόγου, αλλά και ο ίδιος ο Κατάλογος, πέρασαν από τα χέρια μου και έλαχε σε μένα ο κλήρος να τα διαφυλάξω και να τα εντάξω στη Βιβλιοθήκη του Αποστολικού Κέντρου «Πίστη και Πολιτισμός» της Αρχιεπισκοπής Νάξου Τήνου. Σ αυτή την ίδια Βιβλιοθήκη ενέταξα και τα φραγκοχιώτικα εκείνα βιβλία των παιδικών μου χρόνων και άλλα ακόμα που περιέσωσα από σπίτια και κατώγια, όπου βρίσκονταν εγκαταλειμμένα στη φθορά και άλλα που μου εμπιστεύτηκαν για τον ίδιο σκοπό κάποιοι συγγενείς και φίλοι. Σε όλους αυτούς πηγαίνει η ευγνώμων σκέψη μου, καθώς και στη μνήμη όσων έχουν αφήσει αυτόν τον κόσμο, με πρώτο τον Επίσκοπο Νικόλαο. Ακόμα, δεν είναι δυνατό να μη μνημονεύσω και όλους εκείνους τους ταπεινούς εργάτες του πνεύματος που κατανάλωσαν, σε άλλες δύσκολες εποχές, τη ζωή τους, συγγράφοντας, φροντίζοντας, εκδίδοντας, χρηματοδοτώντας, διαμοιράζοντας τα Φραγκοχιώτικα βιβλία στους πιστούς των τοπικών μας Εκκλησιών. Άλλο σκοπό δεν είχαν παρά να φτάσει σ αυτούς το μήνυμα του Ευαγγελίου και έτσι να διασφαλιστεί η Καθολική πίστη σ αυτόν τον τόπο και να φτάσει ως εμάς. Σε όλους αυτούς αφιερώνω με ευγνωμοσύνη την εργασία μου αυτή, ως Μνημόσυνο. Requiescant in Pace! Amen! 1
Μάρκος Φώσκολος Νικόλαος Χαρικιόπουλος ο Τήνιος (1917 1938). Ο τελευταίος επίσκοπος Χίου 2
Πρόλογος Η εισβολή των e mails και των sms στη ζωή μας έφερε και τη σχεδόν αναγκαστική και γενικευμένη χρήση των greeklish σ αυτά τα γραπτά νεοελληνικά κείμενα, έστω και στη μορφή σύντομων μηνυμάτων. Αυτός ο τρόπος γραφής φέρνει ανατριχίλα και αποτροπιασμό σε όσους έχουν ανδρωθεί με την ελληνική γραφή, ιδιαίτερα μάλιστα όταν διαδίδεται πως οδηγούμαστε σε γενικευμένη χρήση αυτού του τρόπου και εγκατάλειψης του ελληνικού αλφαβήτου, για μεγαλύτερη οικονομία χρόνου στη γραπτή ηλεκτρονική επικοινωνία. Και όπως «ουδέν καινόν υπό τον ήλιον», οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως ο συγκεκριμένος αυτός τρόπος γραφής, δηλ. η χρησιμοποίηση του λατινικού αλφαβήτου στη γραφή ελληνικών κειμένων, δεν αποτελεί «εφεύρεση» της εποχής μας, αλλά είχε χρησιμοποιηθεί εκτενώς στο παρελθόν στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Ο τρόπος αυτός γραφής εκτενών ελληνικών κειμένων και βιβλίων εξυπηρέτησε ορισμένες ανάγκες, φιλολογικές και θρησκευτικές, ξεκινώντας από τον μεσαίωνα. Έφτασε στο απόγειο του μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας, όταν συστηματικά πλέον χρησιμοποιήθηκε στην καθ ημάς Ανατολή, σχεδόν αποκλειστικά από τους καθολικούς κατοίκους της περιοχής, ευρωπαϊκής και ελληνικής καταγωγής, για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών τους. Τα ελληνικά γλωσσικά κείμενα, χειρόγραφα και έντυπα, των οποίων οι συγγραφείς χρησιμοποίησαν το λατινικό αλφάβητο στη συγγραφή τους, ονομάστηκαν φραγκοχιώτικα. Όμως τα φραγκοχιώτικα δεν ήταν μόνο γραπτός λόγος, αλλά υπήρξε και ένα ιδιότυπο ελληνικό γλωσσικό ιδίωμα το οποίο χρήζει περαιτέρω μελέτης και ανάλυσης. Η παρούσα συμβολή, ενώ συμπληρώνεται ακριβώς μισός αιώνας (1961 2011) από τότε που δημοσιεύτηκαν οι πρώτες βασικές επιστημονικές εργασίες για τη βιβλιογραφική παραγωγή αυτού του ιδιώματος, αποσκοπεί σε μια, κατά το δυνατό, ολοκληρωμένη παρουσίαση της φραγκοχιώτικης βιβλιογραφικής παραγωγής, καθώς και στην καταγραφή των βασικών ιστορικών και θρησκευτικών παραμέτρων που γέννησαν και εξέθρεψαν αυτό το φαινόμενο. Ο χώρος, γεωγραφικός και ιδεολογικός, μέσα στον οποίο αναπτύχθηκε η φραγκοχιώτικη φιλολογία και θεολογία, είναι προσδιορισμένος με μεγάλη ακρίβεια. Το αυτό συμβαίνει και με τον προσδιορισμό του χρόνου του ιστορικού αυτού φαινομένου, αφού η δια 3
Μάρκος Φώσκολος δρομή των φραγκοχιώτικων εκδόσεων έχει οριστικά ολοκληρωθεί. Θα μπορούσαμε ακόμα να πούμε πως και οι ομάδες των πρωτεργατών αυτής της προσπάθειας έχουν κλείσει τον κύκλο της ιστορικής τους παρουσίας στον ίδιο χώρο, όπως θα φανεί στη συνέχεια. Άρα, λοιπόν, ο καιρός επιτρέπει, και ως ένα βαθμό επιβάλλει, τον απολογισμό της βιβλιογραφικής αυτής παραγωγής, αφήνοντας για άλλους εγκυρότερους ερευνητές τη φιλολογική και τη θεολογική ανάλυση στην οποία μόνο ακροθιγώς θα αναφερθώ. Σ αυτό το Α μέρος, την Εισαγωγή στη Φραγκοχιώτικη Βιβλιογραφία, θα εξετάσουμε και θα αναφερθούμε συνοπτικά, όπως επιβάλλει η φύση αυτής της έρευνας, α) στο ιστορικό της βιβλιογραφικής καταγραφής αυτών των εντύπων, β) στο γεωγραφικό και το ιδεολογικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε, αναπτύχθηκε και ολοκληρώθηκε η εκδοτική αυτή προσπάθεια, γ) στο είδος και το περιεχόμενο των εντύπων και δ) στις ιστορικές και τις θεολογικές επεκτάσεις του φαινομένου των φραγκοχιώτικων εκδόσεων και στις ανάγκες που εξυπηρέτησε. Στο Β μέρος της έρευνας θα εκθέσουμε τον πλήρη κατάλογο των φραγκοχιώτικων εντύπων και με νεότερες προσθήκες. Από το βιβλίο Acoluthia tis Meghalis Evdhomadhos, 1876. (Βιβλιοθήκη Απ. Κέντρου Πίστη & Πολιτισμός Ξινάρα, Τήνος) 4
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΡΑΓΚΟΧΙΩΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Το φαινόμενο και οι προβληματισμοί Αν και είχαν υπάρξει στο παρελθόν κάποιες μεμονωμένες αναφορές στο φραγκοχιώτικο εκδοτικό φαινόμενο, την καλύτερη και πληρέστερη βιβλιογραφική καταγραφή των φραγκοχιώτικων βιβλίων και εντύπων την οφείλουμε στον αείμνηστο καθηγητή Ευγένιο Δαλέζιο 1, ο οποίος τη συνέταξε και τη δημοσίευσε πριν από πενήντα χρόνια ακριβώς (1961) 2. Με την επιστημονική ακρίβεια που τον διέκρινε, ο βιβλιογράφος Ευγένιος Δαλέζιος στον τίτλο της εργασίας του δεν έκανε λόγο για «φραγκοχιώτικα» βιβλία, αλλά για «ouvrages religieux en grec imprimés avec des caractères latins». Πράγματι, εξετάζοντας με προσοχή τον κατάλογο των εντύπων καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως ενώ κοινά χαρακτηριστικά απότελούν η ελληνική γλώσσα και η χρήση του λατινικού αλφαβήτου, δεν είχε προσδιοριστεί ο χώρος (ιδεολογικός και γεωγραφικός), ούτε και ο χρόνος της κυκλοφορίας τους. Για τον λόγο αυτό ο Ε. 1 Ο Ευγένιος Δαλέζιος, με καταγωγή από τη Σύρο, γεννήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 1888 στην Κωνσταντινούπολη όπου και μεγάλωσε. Υπήρξε μέλος της Ακαδημίας de Stanislas του Νανσύ, μέλος του Γαλλικού Ινστιτούτου Βυζαντινών Σπουδών (Παρίσι) καθώς και του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (Αθήνα). Υπήρξε επίσης μέλος του αρχαιολογικού τμήματος του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου στην Κωνσταντινούπολη. Έλαβε μέρος στη διοργάνωση του Στρατιωτικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης (1910 1912). Με αρχαιολογικά και ιστορικά ερευνητικά ενδιαφέροντα στην ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας δημοσίευσε πολλά άρθρα για την τοπογραφία και την ιστορία της Κωνσταντινούπολης. Με τον π. Severien Salaville δημοσίευσε τρίτομη βιβλιογραφία των Καραμανλίδικων βιβλίων και μια σειρά από μελέτες για την ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας στην Ελλάδα. Τιμήθηκε για το επιστημονικό του έργο από την Ακαδημία Αθηνών (ιδιαίτερα για τις βιβλιογραφικές του εργασίες, στις 30.12.1970) και παρασημοφορήθηκε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, καθώς και από την Αγία Έδρα. Πέθανε το 1983. Το έτος 1990 ο γιος του Μάρκος Δαλέζιος δώρισε το προσωπικό αρχείο και τη βιβλιοθήκη του πατέρα του στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αθήνας και βρίσκονται στην «Αίθουσα Ευγένιου Δαλεζίου». Σύντομα βιογραφικά σημειώματα βλ. Ηθική και Θρησκευτική Εγκυκλοπαίδεια, τομ. 4, στ. 894, στην Εφημ. Καθολική αρ. φ. 2275/6.12.1983 και στον ιστότοπο: http://www.ascsa.edu.gr/index.php/archives/eugene dalleggio papers. 2 Eugène Dalleggio, «Bibliographie analytique d ouvrages religieux en grec imprimés avec des caractères latins», Μικρασιατικά Χρονικά 9 (1961), 389 397 (και σε ανάτυπο), όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία και μια σύντομη διαχρονική τεκμηρίωση με μαρτυρίες από τη μεσαιωνική χειρόγραφη παράδοση (στη συνέχεια: Ε. DALLEGGIO, Bibliographie analytique ή DBA και ο αρ. του εντύπου). 5
Μάρκος Φώσκολος Δαλέζιος συμπεριέλαβε στη Bibliographie analytique (στη συνέχεια Bibliographie analytique) κάθε έντυπο που εξασφάλιζε αυτά τα χαρακτηριστικά, ανεξάρτητα από χώρο και χρόνο. Όμως, η βιβλιογραφική καταγραφή που κάναμε αυτή τη φορά και στην οποία προσδίδουμε τον χαρακτηρισμό Φραγκοχιώτικη Βιβλιογραφία έχει ανάγκη να προσδιοριστεί ακριβέστερα και ως προς την ορολογία κάτι που το κάνουμε ευθύς αμέσως. Όπως θα εξηγήσουμε στη συνέχεια, ενώ δεν πρέπει να υπάρξει χρονικός περιορισμός στην καταγραφή αυτών των θρησκευτικών εντύπων, θα πρέπει να προσδιορίσουμε και να οριοθετήσουμε με ακρίβεια τον ιδεολογικό χώρο μέσα στον οποίο γεννήθηκε και αναπτύχθηκε αυτή η εκδοτική ιδιομορφία. Δεν γνωρίζουμε ούτε την πατρότητα ούτε και τη χρονολογία σχηματισμού του όρου Φραγκοχιώτικα. Όμως τα δυο συνθετικά μάς οδηγούν κατευθείαν στη δυναμική Καθολική κοινότητα της Χίου, η οποία μετά το 1823 διασκορπίστηκε. Πολλά απ τα μέλη της κατέφυγαν στην Πόλη και στη Σμύρνη και εντάχθηκαν στις εκεί υφιστάμενες καθολικές κοινότητες. Με τον τρόπο αυτό ενισχύθηκε ποσοτικά και ποιοτικά η τοπική Καθολική Εκκλησία, ενώ οι Χιώτες καθολικοί διατήρησαν και διεύρυναν πολλά από τα γνωστά χαρακτηριστικά τους. Το υψηλό κοινωνικό, οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο της κοινότητας της Χίου, η οποία διατηρούσε ακόμα τους στενούς δεσμούς με την πόλη και πολλές οικογένειες ευγενών της Γένοβας, προσέφερε τις απαραίτητες πρακτικές δυνατότητες για τη συνέχιση και την εδραίωση μιας σημαντικής εκδοτικής παραγωγής. Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο πως απέκτησαν αυτά τα βιβλία, τα περισσότερα από τα οποία εκδόθηκαν στην Πόλη και τη Σμύρνη, τον προσδιορισμό φραγκοχιώτικα. Η χρήση του λατινικού αλφαβήτου σε ελληνικά κείμενα, που εξυπηρετούσε πρακτικές ανάγκες, συνδέθηκε άρρηκτα με αυτό το όρο. Ως φραγκοχιώτικα δεν χαρακτηρίζονται μόνο τα ελληνικά έντυπα για τα οποία χρησιμοποίησαν οι συντάκτες τους το λατινικό αλφάβητο, αλλά και όλα εκείνα τα κείμενα, χειρόγραφα και μη, οπουδήποτε ανά τον ελληνικό χώρο ανεξάρτητα από το περιεχόμενό τους. Είναι γνωστό πως εκτός από τα έντυπα, χιλιάδες ιδιωτικά ελληνικά έγγραφα πάσης φύσεως (νοταριακά, επιστολές, εκθέσεις, ομιλίες, κλπ) συντάχθηκαν στα ελληνικά με το λατινικό αλφάβητο, αλλά και τα περισσότερα λογοτεχνικά και θεατρικά κείμενα της Κρητικής λογοτεχνίας (βλ. παρακάτω). Η ανομοιογένεια όλου αυτού του υλικού, κοινός παρονομαστής του 6
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Αφιέρωση... 1 Πρόλογος... 3 Α. Εισαγωγή στη φραγκοχιώτικη βιβλιογραφία 1. Το φαινόμενο και οι προβληματισμοί 5 2. Το περιβάλλον του φραγκοχιώτικου ιδιώματος... 10 2.1 Το Αποστολικό Βικαριάτο της Κωνσταντινούπολης... 13 2.2 Η Αρχιεπισκοπή Σμύρνης. 20 2.3 Οι καθολικές κοινότητες της Χίου και των Κυκλάδων. 25 3. Τα φραγκοχώτικα: συνθετικό στοιχείο του φράγκικου millet της Οθωμανικής αυτοκρατορίας;... 37 4. Τα φραγκοχιώτικα ως λατρευτικό ιδίωμα των Ελλήνων Καθολικών 53 5. Το περιεχόμενο των φραγκοχιώτικων βιβλίων και η συμβολή τους στη θρησκευτική και στην κοινωνική διαμόρφωση των καθολικών κοινοτήτων των Κυκλάδων. 59 6. Συμπερασματικά 83 Β. Η «φραγκοχιώτικη βιβλιογραφία» Εισαγωγικά... 85 Συντομογραφίες.. 88 Αναλυτική παρουσίαση των φραγκοχιώτικων εκδόσεων.. 89 Γ. Πίνακες 1. Συνοπτικός Πίνακας των φραγκοχιώτικων εκδόσεων... 153 2. Πίνακας των Βικαρίων, Επισκόπων και Αρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως και Σμύρνης (1750 1925)... 165 3. Πηγές και Βιβλιογραφία Πηγές. 167 Βιβλιογραφία 167 Δ. Πίνακες 1 Πίνακας προσώπων...... 179 2 Πίνακας Τόπων...... 182 3 Πίνακας Αδελφοτήτων..... 183 4 Πίνακας Ναών Ενοριών....... 184 5 Πίνακας Τυπογραφείων Τυπογράφων Βιβλιοπωλών Εκδοτών. 184 Περιεχόμενα. 187 187