Ασφαλής Διαχείριση ΧΗΜΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ. Lessons Learnt from Accidents - White Paper (N o 4)

Ασφαλής Διαχείριση ΧΗΜΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Lessons Learnt from Accidents - White Paper (N o 4) Καραολή Μιχαήλ 53-57, Νέα Ιωνία Αττική ΤΚ 14231 Τηλ.: +30 210 2773327 Fax: +30 210 2773322 www.ergonomia.eu ergonomia@ergonomia.gr

Στις 24/4/2018 ξεκίνησε η διετής εκστρατεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης με θέμα «Ασφαλείς Χώροι Εργασίας - Διαχείριση Επικίνδυνων Ουσιών (Healthy Workplaces - Manage Dangerous Substances)» η οποία, εκτός από την ενημέρωση σχετικά με τις νομοθετικές απαιτήσεις, στοχεύει στην αύξηση της ευαισθητοποίησης για τους κινδύνους από επικίνδυνες ουσίες και στην προώθηση της κουλτούρας πρόληψης για την εξάλειψη και την αντιμετώπιση της επικινδυνότητας. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στη βελτίωση της κατανόησης των κινδύνων που σχετίζονται με τις καρκινογόνες ουσίες και στην προστασία των περισσότερο ευάλωτων εργαζομένων (π.χ. νέοι, προσωρινοί, διακινούμενοι εργαζόμενοι κ.λπ.). Η Ergonomia, ακολουθώντας πάντα τις εξελίξεις σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, στηρίζει την ευρωπαϊκή εκστρατεία και τους στόχους της και επιχειρεί με το παρόν white paper να παρουσιάσει καλές και κακές πρακτικές διαχείρισης χημικών ουσιών, έτσι ώστε τα διδάγματα να ενσωματωθούν στην κουλτούρα και να ενισχύσουν την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων σε μικρές και μεγάλες επιχειρήσεις. Επιμέλεια White Paper: Δρ. Έλσα Γεώργιζα, Χημικός Μηχανικός, PhD, Explosion Protection Project Manager, Ergonomia S.A. georgiza@ergonomia.gr Ιούνιος 2018 www.ergonomia.eu 1

Χημική Βιομηχανία, Η.Π.Α. Οι εγκαταστάσεις της χημικής βιομηχανίας βρίσκονται κοντά σε αστική περιοχή, 80 km περίπου βορειοδυτικά μεγάλης πόλης των Η.Π.Α. Στην εγκατάσταση αποθηκεύονται διάφορα χημικά σε δεξαμενές, όπως θειικό οξύ, υποχλωριώδες νάτριο, το οποίο είναι το βασικό συστατικό των χλωροκαθαριστικών, καυστική σόδα, οξικός ανυδρίτης και μεθυλοξιράνιο. Ένα πρωινό του 2016, βυτιοφόρο όχημα στάθμευσε στο προκαθορισμένο σημείο εντός της εγκατάστασης, για να παραδώσει ποσότητα θειικού οξέος σε μια από τις δεξαμενές. Ο οδηγός, με τους χειριστές της εγκατάστασης να βρίσκονται στο κέντρο ελέγχου, αφαίρεσε το πώμα από την πρώτη ξεκλείδωτη σωληνογραμμή, συνέδεσε τον εύκαμπτο αγωγό και ξεκίνησε την εκφόρτωση θειικού οξέος με τη βοήθεια της αντλίας του οχήματος, ελέγχοντας παράλληλα για τυχόν διαρροές. Στη συνέχεια, μπήκε στην καμπίνα του βυτιοφόρου για να συμπληρώσει τα έγγραφα παραλαβής. Πολύ σύντομα, όμως, παρατήρησε από τον καθρέπτη ένα ολοένα και επεκτεινόμενο σύννεφο. Βγήκε από την καμπίνα και προσπάθησε να διακόψει την εκφόρτωση, χωρίς, όμως, επιτυχία, καθώς το σύννεφο είχε καλύψει σχεδόν όλο το όχημα. Ακολουθώντας τις οδηγίες του διευθυντή της εγκατάστασης, που ήταν κοντά στο σημείο, κατάφερε να διαφύγει με ασφάλεια. Στο μεταξύ, η μυρωδιά έγινε γρήγορα αντιληπτή στο κέντρο ελέγχου. Οι χειριστές που βρίσκονταν εκεί δεν κατάφεραν να φορέσουν τις αναπνευστικές συσκευές τους, καθώς αυτές δεν βρίσκονταν σε εύκολα προσβάσιμο σημείο, με αποτέλεσμα να αναγκαστούν να εκκενώσουν, περνώντας μέσα από το σύννεφο χωρίς προστασία αναπνοής. Τι συνέβη Η εταιρεία είχε προβλέψει στις διαδικασίες της να διατηρεί κλειδωμένους τους αγωγούς παραλαβής χημικών, έτσι ώστε ο χειριστής της εγκατάστασης να ξεκλειδώνει κάθε φόρα μόνο τον αγωγό που αντιστοιχούσε στη σωστή δεξαμενή. Την ημέρα του ατυχήματος, ο χειριστής ξεκλείδωσε τον αγωγό παραλαβής θειικού οξέος, αλλά ο αγωγός της δεξαμενής υποχλωριώδους νατρίου ήταν επίσης ανοιχτός, καθώς έλειπε ένας κρίκος από το πώμα έτσι ώστε να μην χωράει πια το λουκέτο. Ο οδηγός μπέρδεψε τους δυο ξεκλείδωτους αγωγούς με αποτέλεσμα να διοχετευτεί ποσότητα θειικού οξέος στη δεξαμενή υποχλωριώδους νατρίου, να πραγματοποιηθεί χημική αντίδραση και να παραχθεί αέριο χλώριο και άλλες ενώσεις, οι οποίες σχημάτισαν τοξικό νέφος. www.ergonomia.eu 2

Χημική Βιομηχανία, Η.Π.Α. Οι συνέπειες Το χλώριο είναι ένα τοξικό και οξειδωτικό κιτρινοπράσινο αέριο, που μπορεί να ερεθίσει τα μάτια, το δέρμα και την αναπνευστική οδό. Η σοβαρότητα των συμπτωμάτων εξαρτάται από τη συγκέντρωση, την οδό και τη διάρκεια έκθεσης, ενώ συνέπειες μπορεί να εμφανιστούν μετά από ένα χρονικό διάστημα. Λόγω της άμεσης παρέμβασης της πυροσβεστικής, η οποία κατάφερε σε σύντομο χρονικό διάστημα να κλείσει τις οδικές αρτηρίες, τις οποίες κάλυψε το τοξικό νέφος, των οδηγιών των δημόσιων υπηρεσιών προς τους πολίτες να μείνουν στα σπίτια τους με κλειστά παράθυρα και των ομάδων έκτακτης ανάγκης, οι οποίες κατάφεραν να κλείσουν τη βάνα της δεξαμενής υποχλωριώδους νατρίου, δεν χάθηκαν ανθρώπινες ζωές, παρόλη την τοξικότητα της ουσίας. 4 εργαζόμενοι της εγκατάστασης, ο οδηγός του οχήματος και 140 πολίτες χρειάστηκαν ιατρική φροντίδα λόγω έντονης δύσπνοιας, βήχα και ερεθισμού του λαιμού. Από αυτούς, ένας υπάλληλος της εταιρείας νοσηλεύτηκε για τρεις ημέρες, λόγω απευθείας έκθεσης στο τοξικό νέφος, 4 πολίτες παρέμειναν στο νοσοκομείο για 2 ημέρες και ένας ακόμη για 5 ημέρες. Συγκέντρωση χλωρίου Πιθανές επιπτώσεις στην υγεία 1 3 ppm Ελαφρύς ερεθισμός μύτης 5 ppm Ερεθισμός ματιών 5 15 ppm Ερεθισμός λαιμού Τα διδάγματα Το Chemical Safety Board (CSB) των Η.Π.Α., το οποίο λειτουργεί ως ανεξάρτητη ομοσπονδιακή υπηρεσία, επιφορτισμένη με τη διερεύνηση βιομηχανικών ατυχημάτων σχετιζόμενων με χημικές ουσίες, κατέληξε, μεταξύ άλλων, στις εξής προτάσεις: Οι εκτιμήσεις επικινδυνότητας (risk assessments) θα πρέπει να αναγνωρίζουν και να αναλύουν τον ανθρώπινο παράγοντα, ως αίτιο αύξησης της πιθανότητας λανθασμένης ενέργειας (π.χ. λάθος σύνδεση αγωγού). Εγκατάσταση αυτοματισμών, μέσω των οποίων θα είναι δυνατή η διακοπή λειτουργίας σε περίπτωση υπέρβασης προκαθορισμένων ορίων ή εγκατάσταση συστημάτων, όπως εξαερισμός, καταιονισμός, βάνες απομόνωσης κ.λπ., ο απομακρυσμένος χειρισμός των οποίων θα είναι δυνατόν να περιορίσει τις συνέπειες ενός ατυχήματος. Φυσικός διαχωρισμός μέσω εύλογων αποστάσεων ασφάλειας μη συμβατών χημικών και κατάλληλη σήμανση αγωγών. Εκπαίδευση εργαζομένων και εργολαβικού προσωπικού σχετικά με τις διαδικασίες απομόνωσης και τη σωστή χρήση των Μ.Α.Π., τα οποία θα πρέπει να είναι διαθέσιμα στους χώρους με μόνιμες θέσεις εργασίας (π.χ. κέντρα ελέγχου) και στα σημεία φόρτωσης/ εκφόρτωσης βυτιοφόρων οχημάτων. 30 ppm Άμεσος πόνος στο στήθος, εμετός, αλλαγές στο ρυθμό αναπνοής και βήχας 40 60 ppm Πνευμονικό οίδημα 430 ppm για 30 λεπτά Θάνατος 1000 ppm για λίγα λεπτά Πηγή: ATSDR Θάνατος Κατάλληλος σχεδιασμός και συντήρηση συστημάτων κλιματισμού και εξαερισμού των κτιρίων με μόνιμες θέσεις εργασίας, έτσι ώστε να αποτρέπεται, όσο το δυνατόν περισσότερο, η εισχώρηση κάποιας επικίνδυνης ουσίας στο εσωτερικό τους. www.ergonomia.eu 23

Μεγάλη Βρετανία Το Health & Safety Executive (HSE) είναι η εθνική ρυθμιστική αρχή της Μεγάλης Βρετανίας για την υγεία και την ασφάλεια στο χώρο εργασίας. Επιδιώκει να αποτρέψει τα εργατικά ατυχήματα μέσω ρυθμιστικών ενεργειών που περιλαμβάνουν τον επηρεασμό συμπεριφορών σε όλους τους κλάδους της βιομηχανίας, αλλά και στοχευμένες παρεμβάσεις σε μεμονωμένες επιχειρήσεις. Οι δράσεις αυτές υποστηρίζονται από διεθνώς αναγνωρισμένη επιστημονική γνώση. Ακολουθούν επιλεγμένα δελτία τύπου που δημοσιεύτηκαν στη σχετική ιστοσελίδα την περίοδο 2017-18: Μια 46χρονη μάγειρας ανέπτυξε προβλήματα αναπνοής λόγω εισπνοής αλεύρου κατά την εργασία της σε σχολική κουζίνα, της οποίας ο χώρος ήταν μικρός και με κακό εξαερισμό. Τα αναπνευστικά προβλήματα έγιναν τόσο έντονα, που δεν μπορούσε ούτε να περπατήσει, ενώ αναγκαζόταν να κοιμάται σε καθιστή στάση. Μετά από επαφές με το σωματείο, η μάγειρας κατέθεσε αγωγή για αποζημίωση, ενώ το σχολικό συμβούλιο παραδέχθηκε ότι δεν έλαβε επαρκή μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος, παρόλο που γίνονταν παράπονα κατ εξακολούθηση. Το δικαστήριο αποφάσισε καταβολή αποζημίωσης ύψους 200.000 ( 228.000), ενώ η μάγειρας υποφέρει πλέον από άσθμα, το οποίο την υποχρέωσε σε πρόωρη συνταξιοδότηση και σε σημαντικούς περιορισμούς στον τρόπο ζωής της. Οι εργαζόμενοι σε εταιρεία επεξεργασίας φωτογραφικών φιλμ έρχονταν σε επαφή με επικίνδυνες χημικές ουσίες για περισσότερο από 4 χρόνια, με αποτέλεσμα την εκδήλωση ασθένειας, η οποία ονομάζεται αλλεργική δερματίτιδα εξ επαφής. Ένας εργαζόμενος υπέφερε για 4 χρόνια από φουσκάλες, σκασίματα και σχισίματα στο δέρμα, ενώ τα δάχτυλα ενός συναδέλφου του πρήστηκαν τόσο πολύ, που δεν μπορούσε να κουμπώσει το πουκάμισό του χωρίς να δημιουργηθούν πληγές. Η εταιρεία τιμωρήθηκε με πρόστιμο ύψους 100.000 ( 114.000) για την απουσία επαρκούς εκτίμησης επικινδυνότητας, για τη μη εφαρμογή μέτρων αποτροπής ή ελέγχου της έκθεσης των εργαζομένων σε χημικές ουσίες και για τη μη παροχή ιατρικής παρακολούθησης στους εργαζομένους σε κίνδυνο. Πηγή φωτογραφίας: Royal Air Force Lakenheath Υπάλληλος εταιρείας χρωμάτων χρησιμοποιούσε εύφλεκτους διαλύτες για τον καθαρισμό από τα χρώματα ενός θαλάμου ψεκασμού, που διέθετε η εταιρεία. Καθώς ήταν πολύ δύσκολο να καθαριστεί ο θάλαμος από τα χρώματα, η εταιρεία τού επέτρεψε να χρησιμοποιήσει βιομηχανική σκούπα. Ο εν λόγω, όμως, εξοπλισμός δεν διέθετε πιστοποίηση για χρήση σε εύφλεκτες ατμόσφαιρες (ΑΤΕΧ), με αποτέλεσμα να αναφλέξει το νέφος ατμών διαλύτη μέσα στο θάλαμο. Ο εργαζόμενος υπέστη σοβαρά εγκαύματα στο 26% του σώματός του, ενώ η εταιρεία κλήθηκε να πληρώσει πρόστιμο 80.000 ( 91.000), για την ελλιπή αναγνώριση των κινδύνων κατά τον καθαρισμό του θαλάμου, καθώς επίσης για την ελλιπή εκπαίδευση και επίβλεψη του εργαζομένου. Εταιρεία κατασκευής επίπλων υποχρεώθηκε σε καταβολή προστίμου της τάξης των 8.000 ( 9.000) εξαιτίας της έκθεσης των εργαζομένων της σε σημαντικές ποσότητες σκόνης ξύλου, η οποία προκαλεί επαγγελματικό άσθμα και ρινικό καρκίνο. Τα υψηλά επίπεδα σκόνης οφείλονταν, κατά κύριο λόγο, στο αναποτελεσματικό σύστημα αποκονίωσης, όπως προέκυψε μετά από έρευνα του HSE, ενώ, παράλληλα, η εταιρεία επέλεξε να αγνοήσει τις προφορικές και γραπτές υποδείξεις της ρυθμιστικής αρχής για την εφαρμογή αποτελεσματικού προγράμματος καθαρισμών. www.ergonomia.eu 24

Το Παράδειγμα Εταιρείας Καθαρισμού, Σουηδία Σύμφωνα με έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία (EU-OSHA, 2009), οι εργαζόμενοι στον τομέα της καθαριότητας είναι δυνατόν να εκτεθούν σε ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών χημικών ουσιών, όπως τα επικίνδυνα συστατικά ορισμένων προϊόντων καθαρισμού (πτητικές οργανικές ενώσεις, π.χ. ακετόνη, φορμαλδεΰδη και αλογονωμένα αλκάνια), τασιενεργές ουσίες, παράγοντες σχηματισμού φιλμ (π.χ. κεριά), παράγοντες συμπλοκοποίησης (π.χ. EDTA), οξέα (π.χ. υδροχλωρικό οξύ), βάσεις (π.χ. υδροξείδιο καλίου), βιοκτόνα και πρόσθετα όπως χρωστικές ουσίες και αρώματα. Επιπλέον, οι υπερβολικές δόσεις καθαριστικών, η ανάμειξη διαφορετικών προϊόντων και η εσφαλμένη χρήση ορισμένων καθαριστικών μπορεί να προκαλέσουν ανεπιθύμητες χημικές αντιδράσεις και να απελευθερώσουν επικίνδυνες ουσίες. Εταιρεία καθαρισμού στη Σουηδία με παραπάνω από 5000 εργαζομένους αποφάσισε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τους προαναφερθέντες κινδύνους. Για την προστασία των εργαζομένων, υιοθετήθηκε μια πολύπλευρη προσέγγιση, η οποία οδήγησε σε σταδιακές βελτιώσεις στη διαχείριση των χημικών προϊόντων κατά τις εργασίες καθαρισμού. Οι βασικές δραστηριότητες περιλαμβάνουν τα εξής: Χρήση «καθαρού» ή αλλιώς αποσταγμένου νερού και πανιών καθαρισμού από μικροΐνες. Στη Σουηδία, τα υφάσματα μικροϊνών χρησιμοποιούνται για καθαρισμούς εδώ και αρκετά χρόνια. Το αποσταγμένο νερό, από την άλλη πλευρά, έχει μόλις πρόσφατα αρχίσει να χρησιμοποιείται. Πρόκειται για νερό το οποίο έχει υποστεί αντίστροφη ώσμωση, διαδικασία κατά την οποία απομακρύνονται τα ιχνοστοιχεία, αφήνοντας το νερό καθαρό από διάφορες ακαθαρσίες, όπως για παράδειγμα ασβέστιο, νάτριο, κάλιο, φωσφορικά, νιτρικά και χλωριούχα άλατα. Το «καθαρό» αυτό νερό δεν βρίσκεται στη φυσική του μορφή, και για το λόγο αυτό, έχει την τάση να απορροφά διάφορα μικρά σωματίδια, όπως σκόνη, έτσι ώστε να αντικαταστήσει όσα χάθηκαν κατά τη διαδικασία καθαρισμού του. Αυστηρή τήρηση των εταιρικών προτύπων για την επιλογή χημικών ουσιών. Στις περιπτώσεις που το αποσταγμένο νερό δεν είναι αποτελεσματικό, επιλέγονται μόνο εκείνα τα καθαριστικά, τα οποία πληρούν συγκεκριμένες προδιαγραφές. Εξωτερικοί σύμβουλοι επιλέγονται για να αξιολογήσουν τα νέα προϊόντα σε ό,τι αφορά στην τοξικότητα για τον άνθρωπο και το περιβάλλον, σε πιθανά νομικά ζητήματα κ.λπ. Η συνεργασία με εξωτερικούς συμβούλους εξασφαλίζει, ότι οι πιθανές νομοθετικές αλλαγές (π.χ. REACH) δεν θα αγνοηθούν, αλλά θα ενσωματωθούν επιτυχώς στις εσωτερικές της διαδικασίες. Εκπαίδευση για όλους τους εργαζομένους. Όλοι οι εργαζόμενοι εκπαιδεύονται πάνω στις ίδιες αρχές από τους κατά τόπους διευθυντές. Μετά την πρώτη εκπαίδευση, η οποία διασφαλίζει, ότι οι εργαζόμενοι κατανοούν τις ασφαλείς μεθόδους εργασίας, οι διευθυντές, στα πλαίσια των καθημερινών καθηκόντων τους, αξιολογούν την κατάρτιση των εργαζομένων και την ποιότητα της δουλειάς τους μέσω της παρατήρησής τους κατά τη διάρκεια εκτέλεσης των εργασιών καθαρισμού. Έλεγχος της δόσης των συμπυκνωμένων καθαριστικών. Με στόχο την αποτελεσματική εκτέλεση της εργασίας και τη μείωση του απαιτούμενου για τον καθαρισμό χρόνο, είναι σημαντικό να χρησιμοποιείται το κάθε καθαριστικό στη σωστή δόση. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω παροχής λεπτομερών οδηγιών πάνω στις συσκευασίες, διάθεσης έτοιμων προαναμεμειγμένων καθαριστικών, ενώ σε περιπτώσεις χρήσης καθαριστικών μηχανημάτων, η σωστή δόση διασφαλίζεται μέσω αυτόματων, κλειστών συστημάτων. Το αποτέλεσμα Με τη βοήθεια των δράσεων που περιεγράφηκαν στις προηγούμενες παραγράφους, η εταιρεία κατάφερε να πετύχει σημαντική μείωση στη χρήση επικίνδυνων χημικών καθαρισμού. Παράλληλα μέσω της δημιουργίας λίστας εγκεκριμένων προϊόντων αποφεύγει τα προϊόντα εκείνα που βλάπτουν την υγεία, ενώ ο έλεγχος των δόσεων και η χρήση αποσταγμένου νερού συνέβαλαν στη μείωση του κόστους και τελικά στον αποτελεσματικό έλεγχο της έκθεσης των εργαζομένων σε χημικές ουσίες. www.ergonomia.eu 25

Αναγνώριση Κινδύνων Το πρώτο και σημαντικότερο βήμα για την αντιμετώπιση των κινδύνων, που προκύπτουν από τις χημικές ουσίες στους χώρους εργασίας, είναι η αποτελεσματική αναγνώριση και ανάλυση των κινδύνων αυτών. Η διαδικασία αυτή όχι μόνο αποτελεί νομοθετική υποχρέωση σύμφωνα με το Π.Δ. 338/2001, αλλά και βρίσκεται διαρκώς μεταξύ των συστάσεων των αρμόδιων φορέων κατά τις διερευνήσεις ατυχημάτων, όπως έγινε αντιληπτό και από τα περιστατικά που αναλύθηκαν στις προηγούμενες παραγράφους. Είτε πρόκειται για μικρότερη είτε πρόκειται για μεγαλύτερη εταιρεία, οι κίνδυνοι θα πρέπει να αποτυπώνονται στη σωστή τους βάση, χωρίς υποεκτιμήσεις, που μπορεί να οδηγήσουν στην εκδήλωση ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών, αλλά και χωρίς υπερεκτιμήσεις, που μπορεί να αυξήσουν αδικαιολόγητα το κόστος και να απομακρύνουν την προσοχή από τους πραγματικούς κινδύνους. Οι παράγοντες, που μπορούν να καταστήσουν αποτελεσματική τη διαδικασία είναι, μεταξύ άλλων, οι εξής: Επίσκεψη στο χώρο εργασίας, έτσι ώστε να μπορέσει ο μελετητής να γνωρίσει τις διαδικασίες της εταιρείας, τους συγκεκριμένους για κάθε εταιρεία τρόπους διαχείρισης και αποθήκευσης χημικών ουσιών, τα υπάρχοντα τεχνικά και οργανωτικά μέτρα πρόληψης και προστασίας κ.λπ. Με τον τρόπο αυτό, η τελική μελέτη είναι προσαρμοσμένη στα χαρακτηριστικά της εταιρείας, χωρίς γενικεύσεις και αοριστολογίες, που εύκολα μπορεί να προκύψουν σε μελέτες που πραγματοποιούνται «από το γραφείο» ή καθόλα βασισμένες σε διαδικτυακά εργαλεία. Λεπτομερής ανάλυση των διαθέσιμων στοιχείων, όπως για παράδειγμα των δελτίων δεδομένων ασφάλειας (Safety Data Sheets, SDS), τα οποία θα πρέπει να είναι σύμφωνα με τον ευρωπαϊκό κανονισμό REACH, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον ευρωπαϊκό κανονισμό 830/2015/ΕΚ. Μέσω των δελτίων δεδομένων ασφάλειας και της επισήμανσης των περιεκτών σύμφωνα με τον κανονισμό CLP, είναι δυνατόν να αναγνωριστούν οι κίνδυνοι που προκύπτουν από τις φυσικές και χημικές ιδιότητες των ουσιών και των μειγμάτων, αλλά και να ληφθούν υπόψη οι προτάσεις του προμηθευτή σε ό,τι αφορά στην ασφαλή αποθήκευση, διαχείριση, διάθεση, αντιμετώπιση διαρροών και έκτακτων αναγκών. Εμπειρία και επιστημονική κατάρτιση του μελετητή. Η γνώση της ευρωπαϊκής και εθνικής νομοθεσίας, η διαρκής ενημέρωση σχετικά με τις εξελίξεις στον τομέα της επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς επίσης η εμπειρία από καλές και κακές πρακτικές σε παρόμοιες εγκαταστάσεις και παραγωγικές διαδικασίες αποτελούν συνιστώσες μιας αποτελεσματικής αναγνώρισης κινδύνων. Η Ergonomia, με εμπειρία στην πρόληψη του επαγγελματικού κινδύνου που ξεπερνά τα 25 χρόνια, έχει ενσωματώσει όλα τα παραπάνω στη μεθοδολογία εκπόνησης μελετών. Οι μηχανικοί της διεπιστημονικής ομάδας, στα πλαίσια της διαρκούς επιμόρφωσης, διαθέτουν πιστοποιήσεις σε διάφορους τομείς (π.χ. NEBOSH HSE certified in process safety management) και παρακολουθούν σεμινάρια από διεθνώς αναγνωρισμένους φορείς, έτσι ώστε να μπορούν να βοηθούν μικρότερες και μεγαλύτερες εταιρείες στην ανάλυση και αποτύπωση κινδύνων και στη νομοθετική συμμόρφωση, μεταφέροντας την εμπειρία τους από εγκαταστάσεις σε Ελλάδα, Κύπρο, Βαλκάνια, Αίγυπτο, Ρωσία, Τουρκιά και Η.Α.Ε. www.ergonomia.eu 26

Εκτίμηση Επικινδυνότητας (Risk Assessment) Η εκτίμηση της επικινδυνότητας αποτελεί, όχι μόνο νομοθετική απαίτηση (Π.Δ. 338/2001), αλλά και το κλειδί για την ασφαλή διαχείριση των χημικών ουσιών και των κινδύνων που αυτές ενέχουν, είτε πρόκειται για φυσικούς κινδύνους (π.χ. φωτιά ή έκρηξη) είτε πρόκειται για κινδύνους για την υγεία (π.χ. διάβρωση του δέρματος, τοξικότητα στην αναπαραγωγή κ.α.). Μια αποτελεσματική και ολοκληρωμένη εκτίμηση της επικινδυνότητας θα πρέπει να περιλαμβάνει όλες τις βαθμίδες εργαζομένων, όλες τις φάσεις εργασίας, συμπεριλαμβανομένων των εργασιών συντήρησης, και να είναι προσαρμοσμένη στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εταιρείας. Θα πρέπει να αναθεωρείται, όταν πραγματοποιούνται αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία, να ενσωματώνει τα διδάγματα από ατυχήματα και παρ ολίγον ατυχήματα και να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις καρκινογόνες ουσίες, οι οποίες καλύπτονται από ξεχωριστή νομοθεσία τόσο σε ευρωπαϊκό (Οδηγία 2004/37/ΕΚ) όσο και σε εθνικό επίπεδο (Π.Δ. 399/1994, όπως τροποποιήθηκε και ισχύει). Με τον τρόπο αυτό, η εκτίμηση της επικινδυνότητας μετατρέπεται σε χρήσιμο εργαλείο για την ενημέρωση και εκπαίδευση των εργαζομένων, αλλά, κυρίως, για την ιεράρχηση της εφαρμογής των προτεινόμενων μέτρων πρόληψης και προστασίας. Οι εκτιμήσεις επικινδυνότητας που εκπονούνται από την ομάδα των έμπειρων μηχανικών της Ergonomia, περιλαμβάνουν όλα τα προαναφερθέντα και βασίζονται σε πρότυπες μεθόδους, ανεπτυγμένες από την ίδια την Ergonomia, οι οποίες έχουν γίνει αποδεκτές από τις αρμόδιες αρχές και από τις διευθύνσεις πολυεθνικών ομίλων. Οι εκτιμήσεις επικινδυνότητας μπορούν να ακολουθήσουν διαφορετικές προσεγγίσεις, ανάλογα με τις ανάγκες και τη στόχευση της κάθε επιχείρησης, στα πλαίσια των παρακάτω μελετών: Εκτίμηση του Επαγγελματικού Κινδύνου: Αποτελεί νομοθετική υποχρέωση με βάση το Ν. 3850/2010 για όλες τις επιχειρήσεις του ιδιωτικού ή δημόσιου τομέα, ανεξαρτήτως από τον αριθμό των εργαζομένων που απασχολούνται και τον κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Πραγματοποιείται ανά θέση εργασίας, καταγράφει και αξιολογεί όλα τα υπάρχοντα τεχνικά και οργανωτικά μέτρα, έτσι ώστε να εκτιμηθεί η επικινδυνότητα υπό όρους έκθεσης των εργαζομένων και σοβαρότητας της πιθανής βλάβης. Με τον τρόπο αυτό αποτυπώνεται η υπάρχουσα κατάσταση και, εφόσον απαιτηθεί, προτείνονται περεταίρω μέτρα διαχείρισης της επικινδυνότητας. Η εκτίμηση του επαγγελματικού κινδύνου λαμβάνει πάντα υπόψη τον ανθρώπινο παράγοντα ως αίτιο αύξησης της επικινδυνότητας, κάτι που ήταν ανάμεσα στις προτάσεις του CSB στην περίπτωση της χημικής βιομηχανίας στις Η.Π.Α. Ανάπτυξη Προγράμματος Βιομηχανικής Υγιεινής: Η αλλεργική δερματίτιδα εξ επαφής που ανέπτυξαν οι εργαζόμενοι στην εταιρεία επεξεργασίας φωτογραφικών φιλμ στη Μ. Βρετανία, θα μπορούσε να αποφευχθεί, εάν είχε εκτιμηθεί επαρκώς η επικινδυνότητα κατά τη διαχείριση των συγκεκριμένων χημικών ουσιών. Η μελέτη που εκπονείται στα πλαίσια ενός προγράμματος βιομηχανικής υγιεινής λαμβάνει υπόψη της όλες τις δηλώσεις επικινδυνότητας (hazard statements) των υπό διαχείριση χημικών ουσιών, τις ποσότητες και τον τρόπο διαχείρισης, έτσι ώστε να αξιολογηθούν η πιθανότητα έκθεσης, η συχνότητα έκθεσης και η σοβαρότητα της ενδεχόμενης βλάβης. Με βάση την αξιολόγηση αυτή και με βάση τις ιδιότητες των ουσιών προκύπτουν μέτρα πρόληψης και προστασίας, συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων για συγκεκριμένα Μ.Α.Π. και της διεξαγωγής μετρήσεων φυσικών κα χημικών παραγόντων. Έγγραφο Προστασίας από Εκρήξεις: Οι χημικές ουσίες, ανάλογα με τις ιδιότητές τους, ενέχουν και φυσικούς κινδύνους, όπως η φωτιά στο θάλαμο βαφής της εταιρείας χρωμάτων στη Μ. Βρετανία. Για το λόγο αυτό, η εκπόνηση του εγγράφου προστασίας από εκρήξεις αποτελεί νομοθετική υποχρέωση (Π.Δ. 42/2003) για κάθε εγκατάσταση που διαχειρίζεται εύφλεκτες ουσίες σε σημαντικές ποσότητες. Η εκτίμηση της επικινδυνότητας έκρηξης, που πραγματοποιείται στα πλαίσια του εγγράφου, βασίζεται στα χαρακτηριστικά της ενδεχόμενης πηγής ανάφλεξης, στη συχνότητα δημιουργίας εύφλεκτης ατμόσφαιρας, καθώς επίσης στη σοβαρότητα των συνεπειών μιας ενδεχόμενης έκρηξης. Με τον τρόπο αυτό ιεραρχούνται τα προτεινόμενα μέτρα, εφόσον αυτά προκύψουν, ενώ, παράλληλα, δίνεται προτεραιότητα στη μείωση του είδους και του εύρους των ζωνών επικινδυνότητας με τη χρήση π.χ. εξαερισμού, λόγω της μεγαλύτερης αξιοπιστίας των μεθόδων αυτών και της μεγαλύτερης αποδοτικότητάς τους από πλευράς κόστους. www.ergonomia.eu 27

Μελέτη Hazard & Operability (HAZOP) Η χημική βιομηχανία στις Η.Π.Α. δεν είχε καταφέρει να αναγνωρίσει επαρκώς τους κινδύνους που προκύπτουν από την εγγύτητα ασύμβατων χημικών ουσιών, με αποτέλεσμα την έκλυση τοξικού αερίου, όπως αναλύθηκε προηγουμένως. Μια ολοκληρωμένη μελέτη HAZOP, με βάση το πρότυπο BS IEC 61882, θα είχε συμβάλλει στην ανάλυση όλων εκείνων των αιτιών, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στο ατύχημα, και θα είχε προτείνει αποτελεσματικές λύσεις για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των συνεπειών τους. Το HAZOP πραγματοποιείται σε συνεδρίες στην εγκατάσταση με τη συμμετοχή εργαζομένων και υπό την καθοδήγηση των έμπειρων μηχανικών της Ergonomia, μεταξύ των οποίων υπάρχει και πιστοποιημένος HAZOP leader, όπως απαιτείται από το προαναφερθέν πρότυπο. Γενικότερα, το HAZOP, είναι μια ιδιαίτερα λεπτομερής διαδικασία, που έχει ως στόχο να αντιμετωπίσει τις πιθανές αποκλίσεις του συστήματος από τον αρχικό σχεδιασμό, να εξετάσει τα πιθανά αίτια για τις αποκλίσεις αυτές και να αξιολογήσει τις συνέπειές τους. Εκτίμηση Επιπτώσεων Από τη στιγμή που θα εκδηλωθεί ένα ατύχημα λόγω επικίνδυνων χημικών ουσιών είναι πολύ σημαντικό να μπορεί να προβλεφθεί το εύρος των επιπτώσεων, έτσι ώστε να είναι αποτελεσματικό το έργο των ομάδων έκτακτης ανάγκης και των εξωτερικών υπηρεσιών παρέμβασης. Μέσω της εκτίμησης των επιπτώσεων ενός μεγάλου ατυχήματος είτε στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Οδηγίας SEVESO III, εφόσον η εγκατάσταση εμπίπτει σε αυτή λόγω διαχείρισης συγκεκριμένων ποσοτήτων επικίνδυνων ουσιών, είτε ως ξεχωριστή μελέτη, προσδιορίζονται σε επικαιροποιημένους χάρτες ζώνες προστατευτικών δράσεων από θερμική ακτινοβολία, υπερπίεση και τοξική δόση. Τα αποτελέσματα μπορούν να ενσωματωθούν και να ενισχύσουν τα σχέδια έκτακτης ανάγκης, καθώς επίσης να συμβάλλουν στη χωροθέτηση του κρίσιμου από πλευράς ασφάλειας εξοπλισμού και των κτιρίων με μόνιμες θέσεις εργασίας, έτσι ώστε να μπορούν να προστατευτούν αποτελεσματικά οι εργαζόμενοι και τα περιουσιακά στοιχεία της εταιρείας σε περίπτωση μεγάλου ατυχήματος. Η Ergonomia, επενδύοντας στην εξειδικευμένη γνώση, διαθέτει λογισμικά (EFFECTS, RISKCURVES) από το διεθνώς αναγνωρισμένο Netherlands Organisation for Applied Scientific Research (ΤΝΟ), με τη βοήθεια των οποίων μπορεί να αποτυπώσει τις επιπτώσεις ενός μεγάλου ατυχήματος, έτσι ώστε να σταθεί σύμμαχος στην προσπάθεια της κάθε εγκατάστασης για την πρόληψη και προστασία κατά τη διαχείριση χημικών ουσιών. Εκπαίδευση Η ανάγκη για εκπαίδευση των εργαζομένων όχι μόνο βρίσκεται στο επίκεντρο των συστάσεων των αρμόδιων φορέων κατά τις διερευνήσεις των ατυχημάτων που αναλύθηκαν, αλλά αποτέλεσε και βασικό άξονα στο πρόγραμμα της εταιρείας καθαρισμού στη Σουηδία για τη μείωση της έκθεσης των εργαζομένων σε χημικές ουσίες. Στα πλαίσια αυτά, η Ergonomia παρέχει προσαρμοσμένα διαδραστικά σεμινάρια σχετικά με την ασφαλή διαχείριση χημικών ουσιών σε μεγάλες και μικρές επιχειρήσεις. Μετά από επίσκεψη στους χώρους της εγκατάστασης, συλλέγονται στοιχεία για τους κινδύνους, τις διαδικασίες και τους τρόπους διαχείρισης των συγκεκριμένων για την κάθε εταιρεία χημικών ουσιών, και με τη βοήθεια οπτικοακουστικού υλικού, οι εργαζόμενοι όλων των βαθμίδων κατανοούν τους κινδύνους, τα μέτρα ασφάλειας και τις ενδεδειγμένες ενέργειες σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. www.ergonomia.eu 28

Μετρήσεις Βλαπτικών Παραγόντων Το συμβούλιο του σχολείου στη Μ. Βρετανία και η διοίκηση της εταιρείας κατασκευής επίπλων απέτυχαν να κατανοήσουν το μέγεθος της επικινδυνότητας κατά την έκθεση των εργαζομένων τους σε σκόνη αλεύρου και ξύλου αντίστοιχα, με αποτέλεσμα την πρόκληση (ή την απειλή πρόκλησης) μη αναστρέψιμης βλάβης στην υγεία τους. Μέσω της διενέργειας μετρήσεων χημικών παραγόντων, η οποία αποτελεί νομοθετική υποχρέωση κάθε επιχείρησης του ιδιωτικού ή του δημοσίου τομέα στην οποία οι εργαζόμενοι μπορεί να εκτεθούν σε κάποιον βλαπτικό παράγοντα (π.χ. αέρια, διαλύτες, αιωρούμενα σωματίδια), είναι δυνατόν να αποτυπωθεί το μέγεθος της έκθεσης των εργαζομένων σε επικίνδυνες ουσίες. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων συγκρίνονται με τις θεσμοθετημένες τιμές και πραγματοποιούνται συγκεκριμένες προτάσεις για την εξάλειψη ή την ελαχιστοποίηση των επαγγελματικών κινδύνων και τη διαμόρφωση ενός άνετου και παραγωγικού περιβάλλοντος εργασίας. Για τη διενέργεια μετρήσεων χημικών αλλά και φυσικών παραγόντων (π.χ. θόρυβος, φωτισμός, κραδασμοί, θερμική καταπόνηση κ.α.), η Ergonomia διαθέτει διακριβωμένο εξοπλισμό και ακολουθεί μεθόδους μέτρησης σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία και τα διεθνή πρότυπα, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την ορθότητα των παρεχόμενων αποτελεσμάτων. Την ευθύνη για την διασφάλιση της ποιότητας των μετρήσεων φέρει ο επιστημονικός υπεύθυνος για θέματα ασφάλειας της εργασίας. Διαχείριση της Επικινδυνότητας με Bow Ties Παρόλο που στη χημική βιομηχανία των Η.Π.Α. υπήρχαν κάποιες δικλείδες ασφάλειας για την αποφυγή της ανάμειξης ασύμβατων χημικών, όπως για παράδειγμα το κλείδωμα των αγωγών παραλαβής, οι εργαζόμενοι δεν είχαν κατανοήσει πλήρως τη σημασία τους, με αποτέλεσμα, με το πέρασμα των χρόνων, οι δικλείδες ασφάλειας να ατονήσουν λόγω εφησυχασμού (complacency). H προσέγγιση Bow Tie χρησιμοποιείται για να οπτικοποιηθούν οι κίνδυνοι σε μια εγκατάσταση με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν οι εργαζόμενοι να κατανοήσουν το σύστημα διαχείρισης κινδύνων και το ρόλο που οι ίδιοι παίζουν μέσα σε αυτό. Με τον τρόπο αυτό, καταγράφονται με εύληπτο τρόπο τα υπάρχοντα μέτρα πρόληψης και προστασίας, που καλύπτουν το σύνολο των δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης και αφορούν τόσο στους φυσικούς, περιβαλλοντικούς και κινδύνους για την υγεία που προκύπτουν από τη διαχείριση χημικών ουσιών όσο και στους επαγγελματικούς κινδύνους γενικότερα. Παράλληλα, η αντιστοίχιση των δικλείδων ασφάλειας με κωδικούς διαδικασιών και υπεύθυνους διατήρησης προσφέρει τη δυνατότητα ανασκόπησης του συστήματος διαχείρισης ασφάλειας και την αναγνώριση των κρίσιμων από πλευράς ασφάλειας διαδικασιών και θέσεων εργασίας. partners with Συνοψίζοντας Όπως γίνεται κατανοητό από τα συμβάντα που αναλύθηκαν στο παρόν white paper, οι κίνδυνοι από την κακή διαχείριση χημικών ουσιών είναι πολλοί και μπορεί να περιλαμβάνουν την έκλυση τοξικών αερίων μετά από ανάμειξη, την πρόκληση άσθματος και δερματίτιδας, την ανάφλεξη εύφλεκτων ουσιών κ.α. Καθώς οι χημικές ουσίες αποτελούν απαραίτητο κομμάτι των δραστηριοτήτων της πλειοψηφίας μικρότερων και μεγαλύτερων εταιρειών, είναι αναγκαία η ολοκληρωμένη προσέγγιση στην ανάλυση της επικινδυνότητας κατά την αποθήκευση και διαχείρισή τους. Η Ergonomia εφαρμόζοντας εξειδικευμένες και δοκιμασμένες μεθόδους αναγνώρισης των κινδύνων και ανάλυσης της επικινδυνότητας, στις οποίες ενσωματώνει την εμπειρία των μηχανικών της από την εκπόνηση μελετών σε Ελλάδα και εξωτερικό, καθώς επίσης τις καλές πρακτικές σε παγκόσμιο επίπεδο, μπορεί να προσφέρει ολοκληρωμένες τεχνικές και οργανωτικές λύσεις, προσαρμοσμένες στις ιδιαιτερότητες κάθε εταιρείας. www.ergonomia.eu 29

Αναφορές Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1272/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16 ης Δεκεμβρίου 2008, για την ταξινόμηση, την επισήμανση και τη συσκευασία των ουσιών και των μειγμάτων. (CLP) Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1907/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18 ης Δεκεμβρίου 2006, για την καταχώριση, την αξιολόγηση, την αδειοδότηση και τους περιορισμούς των χημικών προϊόντων (REACH) και για την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Χημικών Προϊόντων. Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 830/2015 της Επιτροπής, της 28 ης Μαΐου 2015, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1907/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την καταχώριση, την αξιολόγηση, την αδειοδότηση και τους περιορισμούς των χημικών προϊόντων (REACH). Οδηγία 2004/37/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 29 ης Απριλίου 2004, σχετικά με την προστασία των εργαζομένων από τους κινδύνους που συνδέονται με την έκθεση σε καρκινογόνους ή μεταλλαξιογόνους παράγοντες κατά την εργασία. Οδηγία 2012/18/EE του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 4 ης Ιουλίου 2012, για την αντιμετώπιση των κινδύνων μεγάλων ατυχημάτων σχετιζόμενων με επικίνδυνες ουσίες. Π.Δ. 338/2001 - Προστασία της υγείας και ασφαλείας των εργαζομένων κατά την εργασία από κινδύνους οφειλόμενους σε χημικούς παράγοντες. Π.Δ. 399/1994 - Προστασία των εργαζομένων από τους κινδύνους που συνδέονται με την έκθεση σε καρκινογόνους παράγοντες κατά την εργασία σε συμμόρφωση με την οδηγία του Συμβουλίου 90/394/EOΚ. Π.Δ. 42/2003 - Σχετικά με τις ελάχιστες απαιτήσεις για τη βελτίωση της προστασίας της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων οι οποίοι είναι δυνατόν να εκτεθούν σε κίνδυνο από εκρηκτικές ατμόσφαιρες σε συμμόρφωση με την οδηγία 1999/92/ΕΚ της 16 ης Δεκεμβρίου 1999 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Ν. 3850/2010 - Κύρωση του κώδικα νόμων για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων. IEC 61882 - Hazard and operability studies (HAZOP studies) - Application guide, 2016. Chemical Safety Board (CSB), Key Lessons for Preventing Inadvertent Mixing During Chemical Unloading Operations - Chemical Reaction and Release in Atchison, Kansas, 2017. European Agency for Safety and Health at Work, Case Study - Controlling chemicals in the cleaning sector less is more. http://www.lakenheath.af.mil/ http://www.hse.gov.uk/ Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα μας για να κατεβάσετε τα white paper της Ergonomia www.ergonomia.eu 102

Υ Π Η Ρ Ε Σ Ι Ε Σ Μελέτη Εκτίμησης του Επαγγελματικού Κινδύνου Μετρήσεις Βλαπτικών Παραγόντων Ανάπτυξη Προγράμματος Βιομηχανικής Υγιεινής Σχεδιασμός για Έκτακτη Ανάγκη Έλεγχος Συμμόρφωσης με τη Νομοθεσία (Gap Analysis) Έγγραφο Προστασίας από Εκρήξεις (ΑΤΕΧ) Διαχείριση της Επικινδυνότητας με Bow Ties Ανάλυση Κινδύνων από Βιομηχανικά Ατυχήματα Ασφάλεια Ηλεκτρολογικών Εγκαταστάσεων Ασφάλεια Μηχανημάτων Μελέτη Βιομηχανικού Φωτισμού Εκπαίδευση Εργαζομένων www.ergonomia.eu 2