Η ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ ΗΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ. (ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ 1176a30 1179a32) 2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΑΠ ΕΛΠ22 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.

ΕΑΠ ΕΛΠ22 2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ : ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ Η ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΗΘΙΚΗ (ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ 1176a30 1179a32) ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 Περιστέρι, 15/01/2010 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΛΕΚΚΑΣ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ : «Ο Αριστοτέλης πραγματεύεται στα Ηθικά Νικομάχεια τη φύση της ευδαιμονίας, την οποία ορίζει ως το ύψιστο ηθικό τέλος του ανθρώπου. Όμως, στο βιβλίο Κ των Ηθικών Νικομαχείων (κεφ. 6 8, χωρίο 1176a30 1179a32) ο Αριστοτέλης επιχειρεί περαιτέρω να προσδιορίσει ακριβέστερα την τελείαν ευδαιμονίαν του ευδαιμονέστατου ανθρώπου. Ύστερα από τη μελέτη του εν λόγω χωρίου, απαντήστε στα παρακάτω ερωτήματα: (1) Ποιοι είναι οι βίοι και οι ενέργειες που εξετάζονται εδώ από τον Αριστοτέλη, πώς αξιολογούνται, και ποιο τελικά είδος ενεργειών συνθέτει τον ευδαίμονα βίο; (2) Ποια είναι η επιχειρηματολογία που οδηγεί τον Αριστοτέλη στο συμπέρασμα ότι ο θεωρητικός φιλοσοφικός βίος της θεωρίας του νου είναι ο ευδαιμονέστατος, και ποιον θεωρεί ο ίδιος ως το δεύτερο κατά σειρά ευδαίμονα βίο;» 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΗΘΙΚΗ... 4 ΒΙΟΙ ΕΥΔΑΙΜΟΝΕΣΤΕΡΟΙ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ... 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 13 2

Τήν εὐδαιμονίαν οὐκ ἐν τῷ πολλά κεκτῆσθαι γίγνεσθαι, ἀλλ ἐν τῷ τῇ ψυχῇ εὗ διακεῖσθαι. Η ευδαιμονία δεν πραγματώνεται με την απόκτηση πολλών, αλλά βρίσκεται στον ήρεμο ψυχικό κόσμο. Αριστοτέλης Ανθ. Στοβαίου Γ, 54 3

ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Κυρίαρχο ζήτημα στη φιλοσοφική ηθική του Αριστοτέλη αποτελεί ο προσδιορισμός των εννοιών της αρετής και του αγαθού, έννοιες οι οποίες αναγνωρίζονται ως μέσα επίτευξης της ύψιστης ανθρώπινης ενέργειας, της ευδαιμονίας. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος πραγματεύεται το συγκεκριμένο ζήτημα, όχι μόνο στα ηθικά έργα του Ηθικά Νικομάχεια, Ηθικά Ευδήμια και Ηθικά μεγάλα μα και σε κάθε ευκαιρία, σε έργα με διαφορετικό περιεχόμενο, όπως για παράδειγμα στο έκτο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου στη Ρητορική και στο πρώτο κεφάλαιο του τρίτου βιβλίου στα Τοπικά. 1 Στα Ηθικά Νικομάχεια, τα οποία έχουν αναγνωρισθεί ως το ωριμότερο από τα ηθικά αριστοτελικά κείμενα εξαιτίας της κριτικής διαύγειας και της οξυδερκούς επιχειρηματολογίας, των εκλεπτυσμένων νοητικών δομών και του εναργούς ύφους, ίσως ακόμα και λόγω ύπαρξης κάποιας λογοτεχνικής έκφρασης, 2 ο φιλόσοφος εκθέτει με σαφώς προτρεπτικό χαρακτήρα μια μελέτη της ηθικής συμπεριφοράς, ιεραρχώντας αξιολογικά τα ανθρώπινα αγαθά. Στο δέκατο βιβλίο μάλιστα αναδεικνύει τη θεωρία σε ανώτερη μορφή ζωής για τον άνθρωπο, μια φιλοσοφική πνευματική δραστηριότητα που οδηγεί στην τέλεια ευδαιμονία, σε μια πραγμάτωση αυτού που ορίζεται και ως ο απώτερος ανθρώπινος στόχος. 3 Χωρίς να αντιλαμβάνεται την ευδαιμονία ως επενέργεια κάποιου δαίμονα, την αναγνωρίζει ως ενέργεια που καθορίζεται από τις ανθρώπινες επιλογές, από το ήθος και την αρετή. Συνεχίζοντας λοιπόν την παράδοση του Ηράκλειτου, 4 του Δημόκριτου με την εὐθυμία, του Πλάτωνα με την εὐβουλία στον Πρωταγόρα, και του Δάμωνα με την εὐκοσμία, ο Αριστοτέλης κατονομάζει ως ανώτερη ανθρώπινη κατάσταση την εὐδαιμονία, 5 το ύψιστο αγαθό που μπορεί να πραγματώσει ο άνθρωπος «τὸ πάντων ἀκρότατον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν». 6 Η τελολογική ηθική του αναγνωρίζει στην ευδαιμονία τον τελικό ηθικό σκοπό των ανθρωπίνων πραγμάτων, 7 την απώτερη κατάληξη μιας μακράς αλυσίδας επιμέρους αγαθών. Κάθε ένα από αυτά τα αγαθά αποτελεί το μέσο για 1 Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια Βιβλία Α -Δ, τομ. 1, εισαγ. μτφρ. σχόλια Δ. Λυμπουρλής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006, σσ.67-68. 2 Düring I., Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, τομ. Β, μτφρ. Α. Γεωργίου Κατσιβέλα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999 2, σσ.235, 238. 3 Στο ίδιο, σ.240. 4 Στο ίδιο, σ.254, υποσ.248 & 249. 5 Αριστοτέλης, όπ.π., τομ. 1, σσ.64-65. 6 Ηθικά Νικομάχεια 1095a16. Οι παραπομπές στο αρχαίο κείμενο θα αναφέρονται εφεξής με τη βραχυγραφία Η.Ν. και ακολουθούν την έκδοση Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια Βιβλία Ε -Κ, τομ. 2, εισαγ. μτφρ. σχόλια Δ. Λυμπουρλής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006. 7 Η.Ν. 1176a32, 1176b32. 4

την επίτευξη κάποιου άλλου, έως ότου τελικά να κατακτηθεί αυτή, που είναι ο μόνος αυτοσκοπός, το απόλυτο αγαθό. 8 Στο συγκεκριμένο απόσπασμα του δέκατου βιβλίου, χωρίο 1176a30 1179a32, 9 έχουμε μια συμπερασματική και σχεδόν λυρική παρουσίαση της αληθινής ανθρώπινης ευτυχίας, με τη μορφή μιας αναλυτικής έκθεσης των συνιστωσών της ευδαιμονίας και της κατάδειξης του ιδεώδους βίου για τον άνθρωπο. Αφού ο Αριστοτέλης επισημάνει ότι η ευδαιμονία είναι ενέργεια και όχι κατάσταση ή έξη και αφού την κατατάξει εξαιτίας της αυτάρκειάς της, στις καθ εαυτές ενέργειες, αυτές δηλαδή που είναι από μόνες τους επιθυμητές, διερευνά περαιτέρω την ανθρώπινη δράση και εντοπίζει δυο τέτοιου είδους ενέργειες όσες είναι σύμφωνες με τις κατʹ ἀρετὴν πράξεις αλλά και τις διασκεδάσεις, τις ψυχαγωγικές ασχολίες, τις παιδιαί. 10 Συνεχίζοντας το συλλογισμό του αποκλείει τη διασκέδαση από απώτερο σκοπό ζωής επειδή, καίτοι καθ εαυτή ενέργεια, προκαλεί περισσότερο βλάβη παρά ωφέλεια, 11 ενώ συνάμα στερείται αξίας και τη δέχεται μόνο ως ανάπαυση, στα πλαίσια της αναγκαίας για τον άνθρωπο ανάπαυλας από την άσκηση σοβαρών ενασχολήσεων. 12 Ελέγχει τους ἡδεῖς και το βίο όσων ξοδεύουν τον ελεύθερο χρόνο σε ευχάριστες διασκεδάσεις, διαφωνεί με όσους πιστεύουν λανθασμένα ότι αυτές αποτελούν συστατικά στοιχεία της ευδαιμονίας και διακηρύσσει την αδυναμία των ψυχαγωγικών ασχολιών και των διασκεδάσεων να αποτελέσουν τελικό στόχο του ανθρώπου. Μπορεί οι τύραννοι και οι περί αυτών εὐτράπελοι να καταφεύγουν στις σωματικές ηδονές και όπως τα παιδιά να νομίζουν τὰ παρʹ αὑτοῖς τιμώμενα κράτιστα, δεν έχουν όμως γευτεί την αληθινή ηδονή που ταιριάζει στον ελεύθερο άνθρωπο. 13 Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η άποψη ότι η ηδονή δεν είναι ετερογενής σε σχέση με την ευδαιμονία, αλλά αποτελεί ένα φυσικό επακόλουθό της. Η αναφορά γίνεται όμως σε όσα οι ενάρετοι θεωρούν ἡδέα, σε ηδονές που προσιδιάζουν στην έξη σημαντικού και αξιόλογου ανθρώπου, σε όσες είναι οικείες σε μια ενέργεια σπουδαία και σύμφωνη με την αρετή. 14 Οι σωματικές ηδονές αντίθετα αποκλείονται από την ευδαιμονία αφού δεν αφορούν αποκλειστικά την ενέργεια του άριστου, αλλά συνάδουν ακόμα και προς τους δούλους, οι οποίοι στερούμενοι της αυτόνομης ζωής δεν δύναται να μετέχουν της ευδαιμονίας. 15 8 Ross W. D., Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μητσού, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005 3, σσ.266, 269. 9 Αφορά το 6 ο, 7 ο & 8 ο κεφάλαιο του δέκατου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχειών. 10 Η.Ν. 1176b7-10. 11 Η.Ν. 1176b11. 12 Ross, όπ.π., σ.330. 13 Η.Ν. 1176b19-24. 14 Η.Ν. 1176b25-28. 15 Η.Ν. 1177a7-8. 5

Για μια ακόμη φορά ο Αριστοτέλης στηρίζει την έρευνά του και εκκινεί το φιλοσοφικό συλλογισμό του από τα ένδοξα, τις διαδεδομένες δηλαδή απόψεις που είναι θεμελιωμένες στην παράδοση. 16 Έτσι, ακολουθώντας την κοινή αντίληψη, ταυτίζει τον ευδαίμονα βίο με τη ζωή που είναι σύμφωνη με την αρετή, δοκεῖ δʹ ὁ εὐδαίμων βίος κατʹ ἀρετὴν εἶναι. 17 Είναι λοιπόν ευδαίμων ο τρόπος διαβίωσης που ξοδεύεται όχι στις διασκεδάσεις αλλά στον κόπο των σοβαρών και αξιόλογων ενασχολήσεων, στις συνεπείς με την αρετή ενέργειες. Έχοντας λοιπόν συνδέσει την ευδαιμονία με ταῖς κατʹ ἀρετὴν ἐνεργείαις, 18 προχωρά σε ιεράρχηση των αρετών, ερευνώντας τις μεταξύ τους διαβαθμίσεις. Αφού όμως όλες οι ενέργειες δεν επιτελούνται στον ίδιο βαθμό πληρότητας, είναι λογικό η ψυχική ενέργεια που συντελείται σύμφωνα με την τέλεια αρετή, να επιτυγχάνει και το μέγιστο βαθμό τελειότητας. Ευδαιμονία συνεπώς είναι εκείνη η ψυχική ενέργεια που συμφωνεί με την καλύτερη και τελειότερη αρετή. Ακολουθώντας επομένως τη διάκριση των διανοητικών και ηθικών αρετών, ο Αριστοτέλης διερευνά και αξιολογεί τις πράξεις που γίνονται κατά τους κανόνες της αρετής, ώστε να εντοπίσει την ανώτερη αυτών. 19 Εξετάζοντας τις νοητικές και πνευματικές ενασχολήσεις, διαπιστώνει ότι αυτές πληρούν τα χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στην ευδαιμονία. Πράγματι ο θεωρητικός βίος αντιστοιχεί στο νου, σε ό,τι υψηλότερο δηλαδή υπάρχει στην ανθρώπινη φύση, στο θεϊκό στοιχείο εντός του ανθρώπου. 20 Η κατά το πνεύμα ζωή αφορά σε σημαντικά ζητήματα, προσφέροντας, με μια αδιάκοπτη συνέχεια που στερείται κόπωσης, απολαύσεις αξιοθαύμαστες για τη σταθερότητα και τη διάρκειά τους. Επιπλέον διακρίνεται για την αυτάρκειά της, εξασφαλίζοντας σε όσους ασκούν το θεωρεῖν ανεξαρτησία απέναντι τόσο στους άλλους ανθρώπους όσο και στα υλικά πράγματα, αλλά και για την αυτοτέλειά της, την ιδιότητα να αποτελεί αυτοσκοπό, να μην αναζητά δηλαδή αποτέλεσμα έξω από αυτήν, όντας επιθυμητή μόνο για την ίδια. Έτσι ο φιλοσοφικός βίος βιώνεται στον ελεύθερο χρόνο, σε πλήρη αποδέσμευση από τις υλικές έγνοιες, επιφέροντας την ἀταραξία, εκφράζοντας την ανώτερη μορφή ευτυχίας, την ευδαιμονία που όπως ο ίδιος ο Αριστοτέλης σημειώνει ἐν τῇ σχολῇ εἶναι. 21 Τα αντίθετα διαπιστώνει όταν ερευνά το βίο που προσαρμόζεται 16 Vegetti M., Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Α. Δημητρακόπουλος, εκδ. Π. Τραυλός, Αθήνα 2003 10, σ.224. 17 Η.Ν. 1177a1. 18 Η.Ν. 1177a10. 19 Ross, όπ.π., σσ.305-306. 20 Guthrie W. K. C., Οι Έλληνες φιλόσοφοι. Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη, μτφρ. Α. Η. Σακελλαρίου, εκδ. Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2007 6, σ.151. 21 Η.Ν. 1177b4. 6

στις ηθικές αρετές. Η ευδαιμονία συνιστά δραστηριότητα που χειραγωγείται από το ανώτερο μέρος της ανθρώπινης ψυχής, εκρέει δηλαδή από μια κατὰ λόγον ενέργεια. 22 Οι πρακτικές όπως τις αναφέρει αρετές αφορούν ωστόσο το άλογο μέρος της ψυχής συνίστανται όμως στη μεσότητα, στην αποφυγή της υπερβολής μα και της έλλειψης, των ακραίων δηλαδή συμπεριφορών. Επιζητείται μάλιστα η μεσότητα από την ηθική αρετή, τόσο στο συναίσθημα όσο και στην πράξη, ενώ ο ενάρετος την επιτυγχάνει ως έξη, θέτοντας έτσι υπό έλεγχο τις τάσεις του άλογου μέρους της ψυχής. Προσδιορίζεται εξάλλου αυτό το μέσον από ένα κανόνα, που είναι καθορισμένος από τη φρόνηση, τη διανοητική αρετή που αποτελεί βέβαιο κριτήριο για την οριοθέτηση του ορθού και του δέοντος, ένα σίγουρο εργαλείο για να περιοριστούμε εντός των παραδεδεγμένων ορίων και των κοινωνικών αξιών. 23 Γίνεται φανερό λοιπόν ότι στις ηθικές αρετές συνάδουν ενέργειες που ασκούνται στα πλαίσια της πολιτικής ζωής και των πολεμικών δραστηριοτήτων. Αυτές όμως είναι ενέργειες που δεν δύναται να εφαρμοσθούν στον ελεύθερο χρόνο, ενώ συνάμα αποβλέπουν σε διαφορετικές επιδιώξεις, σε έναν άλλον τελικό σκοπό, σε δράσεις έξω από τις ίδιες. 24 Για να επιβεβαιώσει μάλιστα την άποψή του, και αφού στην αριστοτελική ηθική δεν υπάρχουν κανόνες, 25 αναλύει περαιτέρω τη σύμφωνη με τις ηθικές αρετές ζωή, επιλέγοντας για παραδείγματα πράξεις δικαιοσύνης και ανδρείας. Καταδεικνύει έτσι την ανάγκη συγχρωτισμού όσων ασκούν τις ηθικές αρετές, γεγονός που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αυτοτέλεια της διανόησης, η οποία έχει σαφέστερα πολύ μικρότερη εξάρτηση από τα εξωτερικά αγαθά. 26 Χρειάζεται λοιπόν χρήματα ο ελευθέριος για να ασκήσει τη γενναιοδωρία του, αλλά και ο δίκαιος για να αποδείξει τις προθέσεις του. Ο ανδρείος με τη σειρά του έχει ανάγκη δύναμης για να ασκήσει την αρετή του, ενώ ο σώφρων χρειάζεται ελευθερία και ανεξαρτησία. 27 Διαπιστώνει επομένως ότι η αρετή βρίσκει την τέλεια έκφρασή της τόσο στην πρόθεση όσο και στην πράξη, ενώ όμως στην περίπτωση των ηθικών αρετών, η εκτέλεση τέτοιων πράξεων απαιτεί πολλά μέσα, για το θεωρητικό στοχαστή όχι μόνο δεν είναι αυτά απαραίτητα αλλά αντιθέτως μπορεί να αποτελέσουν εμπόδια. 28 22 Κόντος Π., «Η Φιλοσοφία του Αριστοτέλη: Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία», στο: Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, επιμ. Στ. Βιρβιδάκης, Κ. Ιεροδιακόνου, Γ. Χριστίδης και Α. Μελίστα, τ. Α, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000, σ. 207. 23 Vegetti, όπ.π., σσ.249-250. 24 Hadot P., Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, μτφρ. Α. Κλαμπατσέα, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2002, σσ.112-113. 25 Κόντος, όπ.π., σ.208. 26 Η.Ν. 1178a10-15, 1178a23-25. 27 Η.Ν. 1178a28-35. 28 Η.Ν. 1178b1-5. 7

Ο Αριστοτέλης συνεπώς στα πλαίσια της ηθικής του πραγματεύεται σταθερά την ανθρώπινη συμπεριφορά και θεωρώντας την ευδαιμονία εὖ ζῆν και εὖ πράττειν, 29 προβαίνει σε μια συνολική αξιολόγηση του ανθρώπινου βίου. Όπως διαπιστώσαμε ήδη, εξετάζει τους βασικούς τρόπους ζωής ακολουθώντας ένα σχήμα τριών μορφών, γνωστό στο έργο του, κατηγοριοποιώντας τους βίους με βάση την ηδονή, την πολιτική αρετή και τη φρόνηση. 30 Απαξιώνει λοιπόν το βίο όσων αναζητούν την ηδονή, αναγνωρίζοντας ότι τους απομακρύνει από το ζητούμενο πρακτικό στόχο όλων των θεωρητικών του αναζητήσεων, την ευδαιμονία και επισημαίνοντας ότι αρμόζει μόνο σε δούλους και κτήνη. Ανώτερη θέση στην αποτίμησή του έχει μια ζωή δράσης που εστιάζει στην πολιτική, ένας τρόπος διαβίωσης που είναι σύμφωνος με τις ηθικές αρετές, προσβλέπει στην επιδίωξη της τιμής, αλλά έχει ανάγκη ως μέσο τον πλούτο. Τελικά αναγάγει το θεωρητικό βίο ως τον ανώτερο όλων αφού είναι ικανός να εξασφαλίσει το ύψιστο αγαθό, μια ζωή τελείας ἐνέργεια κατ ἀρετὴν τελείαν 31 όπως είναι ακριβώς η ευδαιμονία. 32 Ας μη παραβλέψουμε εξάλλου ότι η αριστοτελική ηθική είναι ουσιαστικά ένας ευδαιμονισμός που θεμελιώνεται σε μια θεωρία της αρετής. ΒΙΟΙ ΕΥΔΑΙΜΟΝΕΣΤΕΡΟΙ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ Σημαντικό χώρο στο απόσπασμα που μελετούμε καταλαμβάνει η επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη σχετικά με τον ευδαιμονέστατο βίο. Αφού συνδέσει την τέλεια ευδαιμονία με τις νοητικές και πνευματικές ενασχολήσεις, ὅτι δʹ ἐστὶ θεωρητική, 33 αιτιολογεί τη θέση του αναγνωρίζοντας όλα τα διακριτά στοιχεία της ύψιστης ευδαιμονίας στις ιδιότητες της διανόησης. Η άσκηση της θεωρίας λοιπόν ασχολείται με τα άριστα, τα αιώνια και αμετάβλητα. Αφορά την ενέργεια του νου, δηλαδή σε ό,τι ανθρώπινο προσεγγίζει περισσότερο τον ίδιο το θεό. Διαρκεί για ολόκληρη τη ζωή με μια χωρίς διαλείμματα συνέχεια, ενώ ταυτόχρονα είναι αυτοτελής αφού ασκείται για την ίδια και αυτάρκης αφού απαλλαγμένη από κάθε πρακτικό σκοπό, εξαρτάται ελάχιστα από τους άλλους και ουσιαστικά υλοποιείται καλύτερα κατά μόνας. 34 Είναι λοιπόν ο φιλοσοφικός βίος ο μόνος που πληροί όλες τις προϋποθέσεις της τέλειας ευδαιμονίας και για αυτό αποτελεί τον ευδαιμονέστερο όλων. Ουσιαστικά 29 «τὸ δ εὖ ζῆν καὶ τὸ εὖ πράττειν ταὐτὸν ὑπολαμβάνουσι τῷ εὐδαιμονεῖν», Η.Ν. 1095a19-20. 30 Düring, όπ.π., σ.255. 31 Ηθικά Ευδήμεια 1219a38-39. Οι παραπομπές στο αρχαίο κείμενο ακολουθούν την έκδοση Αριστοτέλης, Άπαντα : Ηθικά Ευδήμεια, τομ. 6, επιμ. Μανδηλαράς Β., εισαγ. μτφρ. σχόλια Μεταφραστική Ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1993. 32 Ross, όπ.π., σ.270. 33 Η.Ν. 1177a17. 34 Η.Ν. 1177a21-1177b1. 8

στην αριστοτελική ηθική η θεώρηση και η φιλοσοφία στην πρακτική της εφαρμογή συγκροτεί την ανώτερη μορφή ευδαιμονίας. Ο Αριστοτέλης εξετάζοντας διεξοδικά το ζήτημα, διαπιστώνει ότι η άσκηση του φιλοσοφικού στοχασμού αποτελεί το ύψιστο τέλος του ανθρώπου, αφού ξεπερνά σε σπουδαιότητα και σοβαρότητα κάθε άλλη δραστηριότητα, ἡ δὲ τοῦ νοῦ ἐνέργεια σπουδῇ τε διαφέρειν. 35 Αναγνωρίζοντας το νου ως το κράτιστο τμήμα της ανθρώπινης ύπαρξης, το θεϊκό στοιχείο που αυτή κατέχει, αποδέχεται την πνευματική ενέργεια, ως τη μόνη υπέρβαση που μπορεί να πραγματοποιήσει ο άνθρωπος, κάτι θεϊκό το οποίο συγκροτεί ένα βίο ανώτερο, τείνοντας να ξεπεράσει τη σύνθετη φύση μας, εἰ δὴ θεῖον ὁ νοῦς πρὸς τὸν ἄνθρωπον, καὶ ὁ κατὰ τοῦτον βίος θεῖος πρὸς τὸν ἀνθρώπινον βίον. 36 Επιπροσθέτως ο κατὰ νοῦν ἐνεργῶν αναγνωρίζεται και ως θεοφιλέστατος αφού η ενεργός δράση του φιλοσοφικού πνεύματος κάνει τον άνθρωπο αγαπητό και προσφιλή στους θεούς, οι οποίοι ευχαριστούνται όταν ασχολούμαστε με όσα είναι συγγενικά και αγαπητά στους ίδιους. 37 Πέρα από κράτιστος όμως, ο θεωρητικός βίος είναι όπως είδαμε και αυτάρκης. Η αυτάρκειά εδώ λειτουργεί μεταφυσικά ως αναγκαία συνθήκη για την τελείωση του ανθρώπου, για την πορεία του προς την κατά το δυνατόν ομοίωσή του με το θείο που είναι αυταρκέστατο. 38 Αναδεικνύεται λοιπόν η άσκηση της θεωρητικής γνώσης σε ιδανική μορφή ζωής που προσεγγίζει την τελειότητα του θείου. Ο βίος του θεωρεῖν παρέχει εξάλλου τη μεγαλύτερη ικανοποίηση διαθέτοντας τη δική του ηδονή, ἔχειν τὴν ἡδονὴν οἰκείαν, 39 την ηδονή της κατοχής της γνώσης, προσφέροντας αμιγή χαρά και απόλαυση που υπερέχει, τη μέγιστη δηλαδή ευχαρίστηση. 40 Επιπλέον η αφιέρωση στη φιλοσοφία είναι ανιδιοτελής χωρίς να επιδιώκει κανέναν άλλο σκοπό, αφού με τον όρο θεωρητική ο Σταγειρίτης φιλόσοφος ορίζει τη μάθηση που έχει στόχο την ίδια τη σοφία, καθώς και το βίο που είναι αφιερωμένος στην ίδια τη γνώση, δηλαδή μια εφαρμοσμένη στην πράξη φιλοσοφία. 41 Αποδεσμευμένος από κάθε πρακτικό σκοπό λοιπόν, ο θεωρητικός είναι ένας ακαταπόνητος βίος, που μέσα στα ανθρώπινα πλαίσια μπορούμε να ασκούμε για το σύνολο της ανθρώπινης ζωής, με χρονική άνεση, ακούραστα και ασταμάτητα, όντας ευκολότερο να μένουμε σε κατάσταση συλλογισμού παρά ενασχολούμενοι με κάποια άλλη πρακτική 35 Η.Ν. 1177b19. 36 Η.Ν. 1177b30. 37 Η.Ν. 1179a23-29. 38 Πεντζοπούλου - Βαλαλά Τ., Προβολές στον Αριστοτέλη, επιμ. Δημόπουλος Σ., εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 1998 2, σ.268. 39 Η.Ν. 1177b21. 40 Düring, όπ.π., σ.259. 41 Hadot, όπ.π., σσ.112-113. 9

δραστηριότητα. 42 Εξάλλου κατά την επικρατούσα άποψη, την οποία αποδέχεται και ο Αριστοτέλης, οι θεοί είναι μακάριοι και ευδαίμονες σε ύψιστο βαθμό. 43 Ο βίος τους λοιπόν είναι αξιωματικά ο ευδαιμονέστατος, όπως επίσης τέτοια είναι και η ενέργεια που ασκούν. Με εύλογους και εύληπτους συλλογισμούς όμως, ο φιλόσοφος απορρίπτει τις ηθικές πράξεις ως μικρές και τιποτένιες, ουσιαστικά ανάξιες των θεών. 44 Καταλήγει μάλιστα να αποδεχθεί τη θεωρία ως τη μόνη δυνατή ενέργεια των θεών, καταδεικνύοντας έτσι το βίο που έχει καθαρά θεωρητικό χαρακτήρα ως τον τρόπο που ζουν οι θεοί. 45 Επειδή λοιπόν η αιώνια και μακάρια ζωή, αυτή δηλαδή που βιώνει η ύψιστη θεότητα, συνίσταται σε αδιατάρακτη νόηση, είναι λογικό ότι μέσω αυτού του βίου μπορεί και ο άνθρωπος να κατακτήσει τη μακαριότητα, προσεγγίζοντας κατά το δυνατόν το επίπεδο του θείου. Ως επιπλέον απόδειξη χρησιμοποιεί και την αδυναμία των ζώων να βιώσουν την ευδαιμονία, αδυναμία που δικαιολογεί στην πνευματική τους ένδεια, την ανικανότητά τους να συμμετέχουν στο θεωρητικό στοχασμό. 46 Ο θεωρητικός βίος, με την κατάδειξη της ηθικής και οντολογικής αξίας του, έχει συνεπώς αναγνωρισθεί ως ο ευδαιμονέστατος τρόπος ζωής. Ο Αριστοτέλης όμως προχωρά πέρα από την ανάπτυξη μιας θεωρητικής ηθικής ανάλυσης και για να αποδείξει ότι ο στοχασμός του δεν είναι απλώς θεωρίες, τον εξετάζει σε αντιπαραβολή με την πραγματικότητα της ζωής, αποδεχόμενος ότι η αξιοπιστία και η αλήθεια όσων διακηρύσσει κρίνεται ἐν τοῖς πρακτικοῖς ἐκ τῶν ἔργων καὶ τοῦ βίου. 47 Δεν παραβλέπει λοιπόν ότι μια ζωή αφιερωμένη αποκλειστικά στη φιλοσοφική θεώρηση μπορεί να είναι ευδαιμονέστατη, αλλά συγχρόνως είναι και υπεράνθρωπη. Ο άνθρωπος ως σύνθετη φύση, περιορισμένος από την ύλη του και την άλογη ψυχή του, είναι ατελής. Μπορεί με τη βοήθεια του θεϊκού στοιχείου που διαθέτει μέσα του να ασκήσει τη διανόηση, την ύψιστη ενέργεια που μπορεί να πραγματώσει, αλλά μόνο με συνεχείς διακοπές και όχι ως διηνεκής δραστηριότητα. 48 Ο θεωρητικός βίος λοιπόν είναι δυσπρόσιτος για τους ανθρώπους αφού δεν είναι θεοί για να τον ασκούν συνεχώς και περιορισμένος μόνο στους αξιολογότατους, στους φιλόσοφους. 49 Πέρα της αδυναμίας του φιλοσοφικού βίου να αποτελέσει καθολικό πρότυπο ανθρώπινης 42 Düring, όπ.π., σ.259, πρβλ. Η.Ν. 1177b21-22. 43 Η.Ν. 1178b9. 44 Η.Ν. 1178b10-19. 45 Η.Ν. 1178b20-23. 46 Η.Ν. 1178b24-28. 47 Η.Ν. 1179a19-22. 48 Guthrie, όπ.π., σ.153. 49 Düring, όπ.π., σ.208. 10

διαβίωσης, διακρίνεται και η δυσχέρεια εκπλήρωσης όλων των προϋποθέσεων και των εξωτερικών συνθηκών που αυτός αξιώνει. Μπορεί η μέτρια υλική ευημερία που θα απελευθερώσει τον άνθρωπο από τις έγνοιες της καθημερινότητας και η ύπαρξη κάποιων φίλων για την άσκηση των πνευματικών ενδιαφερόντων του να είναι εφικτή, 50 η μόνωση όμως που απαιτεί η συνεχής διανόηση και η απομάκρυνση από την ενεργή πολιτική δραστηριότητα δεν ταιριάζει στα ανθρώπινα. Ο Αριστοτέλης ακολουθεί την άποψη ότι η ευδαιμονία δεν μπορεί παρά να αποτελεί πραγμάτωση έργου που προσιδιάζει στον άνθρωπο. Έχοντας διαστείλει μάλιστα την ηθική αρετή από τη θεωρία, την παρουσιάζει και ως επιδίωξη μιας άλλης μορφής ζωής. 51 Πέρα από το θεωρητικό βίο που είναι για λίγους και εκλεκτούς, προβάλλει επομένως και την προσαρμοσμένη στις ηθικές αρετές ζωή, αξιολογημένη ως δεύτερη σε σειρά ευδαιμονίας. 52 Εκτός από τη φιλοσοφική ευδαιμονία που αντιστοιχεί σε ένα είδος ζωής ολοκληρωτικά αφιερωμένο στην πνευματική δραστηριότητα, διακρίνει λοιπόν μια δεύτερη τάξης ευτυχία, μια πολιτική και πραγματική ευδαιμονία που χαρίζει η άσκηση των ηθικών αρετών, σε ένα βίο δράσης. Ο βίος αυτός, ο σύμφωνος με τις ηθικές αρετές, όπως έχουμε ήδη δει στην προηγούμενη ενότητα, υστερεί σε όλα όσα εξασφαλίζουν για το θεωρητικό βίο την ανώτερη θέση στην αξιολόγηση του φιλοσόφου. Δεν είναι αυτάρκης, ούτε αυτοτελής, δεν αποτελεί αυτοσκοπό, ούτε μπορεί να ασκηθεί αδιάκοπτα, ενώ δε στερείται κόπωσης δέσμιος υλικών εγνοιών και έχει ανάγκη από εξωτερική επιβεβαίωση. Είναι όμως μια ζωή που αφορά τον άνθρωπο, ο οποίος ως σύνθετο ον χρειάζεται και την ευτυχία των εξωτερικών αγαθών. Ένας βίος που δεν απορρίπτει τη σωματική μας φύση και προσιδιάζει απόλυτα στα ανθρώπινα, ενώ συνάμα ακολουθεί το μέτρο που ταιριάζει στον καθένα. 53 Ο βίος ο σύμφωνος με τις αρετές μπορεί λοιπόν να είναι δεύτερος από άποψη σπουδαιότητας, αλλά παραμένει ευδαιμονέστερος των υπόλοιπων, πλην του θεωρητικού και απαραίτητος για να μπορέσει ο άνθρωπος να ζήσει ευδαιμονικά με τους υπόλοιπους ανθρώπους. 54 Ενώ μάλιστα συγκροτεί μια απαραίτητη και αναγκαία ευδαιμονία, έστω και δευτερεύουσα, λειτουργεί συγχρόνως και ως προπαρασκευαστικό στάδιο που μας οδηγεί στην πρώτιστη θεωρητική ευδαιμονία. Είναι αδύνατον εξάλλου για κάποιον να διάγει θεωρητικό βίο αν δε ζει και ηθικά, αφού η ηθική συμπεριφορά διασφαλίζει την 50 Vegetti, όπ.π., σ.251. 51 Düring, όπ.π., σ.255. 52 Η.Ν. 1178a9-10. 53 Η.Ν. 1178a13-14. 54 Η.Ν. 1178b5-7. 11

πνευματική δραστηριότητα, καθυποτάσσοντας τα πάθη. 55 Τη δυνατότητα του ανθρώπου να βιώνει την ευδαιμονία ακολουθώντας τις ηθικές αρετές, επιβεβαιώνει και μέσα από τις απόψεις του Σόλωνα και του Αναξαγόρα, τονίζοντας ότι μέτρια εξωτερικά αγαθά αρκούν για την ευτυχία αρκεί να υπάρχει σωφροσύνη. Μέσα λοιπόν από την αριστοτελική ηθική προβάλλονται ως ευδαιμονέστεροι δυο βίοι, ο δυσπρόσιτος θεωρητικός που αποτελεί την ύψιστη ευδαιμονία μα αφορά μόνο λίγους και ο υποδεέστερος αλλά ανθρωπινότερος ηθικός. Ο Αριστοτέλης όμως παρότι αποδέχεται ότι το θεωρεῖν αποτελεί προνόμιο του θεού, επιμένει και προτρέπει στο βαθμό του δυνατού να διάγουμε το θεωρητικό βίο, ἀλλʹ ἐφʹ ὅσον ἐνδέχεται ἀθανατίζειν καὶ πάντα ποιεῖν πρὸς τὸ ζῆν κατὰ τὸ κράτιστον τῶν ἐν αὑτῷ. 56 Δεν σταματά όμως να υπενθυμίζει πόσο απαραίτητος και ευδαιμονικός είναι και ο βίος ο σύμφωνος με τις ηθικές αρετές, αναδεικνύοντας την πολιτική και πρακτική ευδαιμονία. Γίνεται φανερό και σαφές λοιπόν ότι στον Αριστοτέλη τόσο η ηθική, όσο και η περὶ τὰ ἀνθρώπεια φιλοσοφία πραγματεύονται το ίδιο ζήτημα, την ανθρώπινη συμπεριφορά και κατ επέκταση δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ ηθικής και πολιτικής αρετής. 57 55 Ross, όπ.π., σ.331. 56 Η.Ν. 1177b34-35. 57 Αριστοτέλης, όπ.π., τομ. 1, σσ.94-95. 12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αριστοτέλης, Άπαντα : Ηθικά Ευδήμεια, τομ. 6, επιμ. Μανδηλαράς Βασίλης, εισαγ. μτφρ. σχόλια Μεταφραστική Ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1993. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια Βιβλία Α Δ, τομ. 1, εισαγ. μτφρ. σχόλια Δημήτριος Λυμπουρλής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια Βιβλία Ε Κ, τομ. 2, εισαγ. μτφρ. σχόλια Δημήτριος Λυμπουρλής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006. Düring Ingemar, Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, τομ. Β, μτφρ. Αικατερίνη Γεωργίου Κατσιβέλα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999 2. Guthrie William Keith Chambers, Οι Έλληνες φιλόσοφοι. Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη, μτφρ. Αντώνη Η. Σακελλαρίου, εκδ. Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2007 6. Hadot Pierre, Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, μτφρ. Άντα Κλαμπατσέα, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2002. Κόντος Παύλος, «Η Φιλοσοφία του Αριστοτέλη: Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία», στο: Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, επιμ. Στέλιος Βιρβιδάκης, Κατερίνα Ιεροδιακόνου, Γιάννης Χριστίδης και Αλεξάνδρα Μελίστα, τ. Α, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000, σσ. 206 211. Πεντζοπούλου Βαλαλά Τερέζα, Προβολές στον Αριστοτέλη, επιμ. Δημόπουλος Στέλιος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 1998 2. Ross William David, Αριστοτέλης, μτφρ. Μαριλίζα Μητσού, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005 3. Vegetti Mario, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος, εκδ. Π. Τραυλός, Αθήνα 2003 10. 13