ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΔΠΜΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ - ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΠΙΑ ΜΑΖΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ. ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΕΣ ΡΟΕΣ ΓΙΑ ΕΥΡΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. ΔΥΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΙΔΙΟ ΧΩΡΟ : ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΣΤΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ ΚΑΙ ΣΤΑ ΜΑΛΙΑ. Εκπόνηση: ΠΕΤΡΑΚΟΣ ΚΩΣΤΑΣ Επίβλεψη: ΣΟΦΙΑ ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ ΚΟΛΩΝΙΑ Αθήνα, Δεκέμβρης 2011 1
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 2 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΩΝ... 3 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... 4 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΩΝ... 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 ABSTRACT... 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ... 7 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ - ΣΚΟΠΟΣ ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 7 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 11 1 ο ΜΕΡΟΣ: Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΙΟΝ ΚΑΙ Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ... 15 1.1.ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ... 17 1.2.ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΤΑΣΕΩΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΠΡΟΙΟΝΤΟΣ... 20 1.2.1.Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ.... 25 1.2.2.ΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΙ... 28 1.3.Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΓΧΩΡΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 31 2 ο ΜΕΡΟΣ: Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΟΜΑΔΟΠΟΙΗΣΕΩΝ: ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ, ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΑΙ ΝΤΟΠΙΩΝ... 36 2.1.Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΡΙΝΗΣ ΚΑΙ ΕΠΟΧΙΑΚΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ... 36 2.2.ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΣΕ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΑ ΘΕΡΕΤΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 38 2.2.1.ΤΟΠΟΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ... 41 2
2.2.2.ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΜΕΓΕΘΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΕΡΓΑΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ... 45 3 ο ΜΕΡΟΣ: ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΤΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ ΚΑΙ ΣΤΑ ΜΑΛΙΑ... 48 3.1.ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΣΤΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΟΡΙΣΜΩΝ... 49 3.2.ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ... 53 3.2.1. ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 63 3.3.ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΑΠΟΨΕΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ, ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ... 64 3.3.1. Σχέσεις εργασίας - Κοινωνικά χαρακτηριστικά και σχέσεις μεταξύ των εργαζομένων... 68 3.3.2. Επιπτώσεις στην Κοινωνία - Κοινωνικές σχέσεις μεταξύ μεταναστών, ντόπιων κατοίκων και τουριστών... 72 3.3.3. Τουριστικός χώρος - Τουριστικό Προϊόν της περιοχής μελέτης... 75 3.4.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 84 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 93 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 99 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΩΝ Χάρτης 1 ος : Το παραλιακό μέτωπο των 2, υπό μελέτη, οικιστικών περιοχών.... 12 Εικόνα 1 η : Η θέα πάνω από το ξενοδοχειακό συγκρότημα mareblue, στο βάθος διακρίνεται ο Λιμένας Χερσονήσου... 48 Εικόνα 2 η : Ο οικισμός των Μαλίων με την παραλιακή ζώνη του... 48 Χάρτης 2 ος : Λιμένας Χερσονήσου... 65 Χάρτης 3 ος : Μάλια... 65 Εικόνα 4 η και 5 η : Το Χωριό στα Μάλια... 78 Εικόνα 6 η και 7 η : Πανοραμική άποψη της παραλιακής περιοχής των Μαλίων... 79 3
Εικόνα 8 η και 9 η : Παραλία Μαλίων... 80 Εικόνα 10η : Ένα από τα εγκαταλελειμμένα ξενοδοχεία στα Μάλια... 81 Εικόνα 11 η και 12 η : Άνω Χερσόνησος... 81 Εικόνα 13 η και 14 η : Λιμένας Χερσονήσου... 82 Εικόνα 15 η : Λιμένας Χερσονήσου... 83 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 1 ος Πίνακας με τις Θεματικές Ενότητες των Συνεντεύξεων Αιχμής... 57 2 ος Πίνακας Διπλής Εισόδου: Κοινωνικές Ομάδες και Θεματικές των Συνεντεύξεων Αιχμής... 62 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΩΝ ILO SETE WTO ESWR ΑΕΠ ΓΣΕΕ ΕΕ ΕΜΠ ΕΟΤ ΙΚΑ ΙΜΕΠΟ ΙΝΕ ΟΗΕ ΞΕΕ International Labour Organization Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού European social watch report Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας Ευρωπαϊκή Ένωση Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Εθνικός Οργανισμός Τουρισμού Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής Ινστιτούτο Εργασίας Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδας 4
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείμενο της παρούσας εργασίας συνιστά η διερεύνηση της τουριστικής ανάπτυξης από τη σκοπιά των μεταλλαγών που υπεισέρχονται στη φύση των τουριστικών προορισμών, συμπεριλαμβανομένων ζητημάτων κοινωνικής και οικονομικής εξάρτησης καθώς και ενσωμάτωσης, μεταναστών, ντόπιων και δυτικών τουριστών στο καινούριο περιβάλλον της τουριστικής πολιτείας. Η χωρική ενότητα μελέτης περιλαμβάνει 2 από τα σημαντικότερα θέρετρα οργανωμένου μαζικού τουρισμού διακοπών της Ελλάδας, τη Χερσόνησο και τα Μάλια, στην περιφέρεια της Κρήτης. Για την επίτευξη του στόχου της εργασίας απαιτείται η σύνδεση της εν λόγω χωρικής ενότητας με τα μεταναστευτικά ρεύματα που συρρέουν σε αυτή για εύρεση εργασίας. Σε αυτό το πλαίσιο επιλέγεται αρχικά να αναλυθεί η η τουριστική βιομηχανία παγκοσμίως, επικεντρώνοντας την έρευνα στην Ελλάδα. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η διαμόρφωση του τουριστικού χώρου ως το αποτέλεσμα της χωρικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των τριών κοινωνικών ομαδοποιήσεων, τουριστών, μεταναστών εργαζομένων στον τουρισμό και ντόπιων κατοίκων. Έπειτα το επίκεντρο του ενδιαφέροντος εστιάζεται στη χωρική ενότητα μελέτης, όπου αναλύονται οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις και απειλές στη γεωγραφία και στο σχεδιασμό των τουριστικών προορισμών. Με την επιτόπια έρευνα που ακολουθεί γίνεται προσπάθεια να καταλήξει η έρευνα σε μια χωρική αποτύπωση των τουριστών, των μεταναστών εργατών και των ντόπιων, εστιάζοντας στις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις και το πώς αυτές αντανακλούνται στο περιβάλλον του μαζικού τουρισμού της υπό μελέτη περιοχής. Αποδεικνύεται επιπλέον, η διάρρηξη του κοινωνικού ιστού στις υπό μελέτη οικιστικές περιοχές, που αντανακλούνται στις σχέσεις εργοδοτών και εργαζομένων, όπως και στις κοινωνικές διακρίσεις μεταξύ μεταναστών εργαζομένων και ελλήνων, βάση δηλαδή της εθνικότητας τους. Οι μετανάστες εντάχθηκαν λοιπόν σε αυτό το σύστημα άτυπης κοινωνικής «συγκατοίκησης», ανασυνθέτοντας τον κοινωνικό ιστό της ευρύτερης περιοχής Χερσονήσου - Μαλίων μεταβάλλοντας τα δεδομένα του κοινωνικού διαχωρισμού, όπου εντάθηκε η κοινωνική και εισήχθηκε η εθνοτικήπολιτισμική διαφοροποίηση. Λέξεις Κλειδιά : Μαζικός τουρισμός διακοπών, μετανάστες, εποχιακά εργαζόμενοι, διάρρηξη κοινωνικού ιστού, Χερσόνησος, Μάλια. 5
ABSTRACT This project aims to present the study of the development of tourism in terms of the change involved in the nature of tourist destinations, including issues of social and economic dependence as well as the integration of immigrants, local and western tourists in the new geography of urbanity of tourism. The space unit of the study includes 2 of the major resorts of massive touring holidays in Greece, Hersonissos and Malia in Crete. The accomplishment of this objective requires linking this space unit with the flow of immigrants and their quest of employment in the area. Within this framework, firstly, the worldwide tourism industry is analyzed, focusing the research in Greece. Afterwards, the configuration of the tourist area as a result of the spatial interaction amongst tourists, migrant workers in tourism and local residents, is presented. Then, the centre of interest focuses on the space unit of the study, where the socioeconomic impacts and threats to the geography and planning of tourism destinations, are analyzed. The case study that follows attempts to lead the research to a spatial mapping of tourists, migrant workers and local people, focusing on socioeconomic relations and how these are reflected in the environment of mass tourism in the study area. In addition, it is proven that the rupture of social relations in the space unit of research reflected in the relations between employers and workers and social discrimination between migrant and Greek workers, evidently based on their nationality. Thus, the immigrants were integrated into this system of informal social "cohabitation", restructuring the social framework of the wider area of Hersonissos Malia and changing the facts of social discrimination. As a result, social divisions were intensified and racial - cultural segregation was introduced. Keywords: Mass tourism, migrants, seasonal workers, rupture of social relations, Hersonissos, Malia. 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ - ΣΚΟΠΟΣ ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η προσέγγιση του φαινομένου της μετανάστευσης είναι πολυεπίπεδη. Στην προσπάθεια ερμηνείας του φαινομένου στην Ελλάδα αλλά και στον παγκόσμιο ερευνητικό χώρο έχουν συνταχθεί ολοκληρωμένες μελέτες που προσπαθούν να διερευνήσουν το συγκεκριμένο ζήτημα παίρνοντας υπόψη τους όλες τις δυνατές πτυχές του φαινομένου και μελετώντας τες, από κοινωνική, πολιτισμική, οικονομική και πολιτική σκοπιά. Η παρούσα διπλωματική δεν αποσκοπεί στην πραγματοποίηση μίας ακόμα μελέτης σε μια κατεύθυνση διαχείρισης αυτού του φαινομένου αλλά επιδιώκει να συμβάλλει στην έρευνα της κατανομής στον τουριστικό χώρο των οικονομικών μεταναστών με τις χωρικές διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται, μιας έρευνας που κατά τη γνώμη του ερευνητή παρουσιάζει σοβαρές ελλείψεις αλλά παράλληλα και μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα στα χωρικά όρια της ελληνικής επικράτειας παρατηρείται, λόγω και της γεωστρατηγικής θέσης της, ότι δέχεται έντονες μεταναστευτικές ροές ανθρώπων που ευελπιστούν ότι με την προσφορά της εργατικής τους δύναμης σε μία χώρα του αναφερόμενου ως «πρώτου» ή «ανεπτυγμένου» κόσμου θα κατακτήσουν μία αξιοπρεπή ζωή μακριά από οικονομικές δυσκολίες, κοινωνικές και πολιτικές διώξεις και σίγουρα ενός πιο υποβαθμισμένου επιπέδου και ποιότητας ζωής που έχουν να αντιμετωπίσουν στις χώρες καταγωγής τους. Επιπλέον, η ιδέα για την πραγματοποίηση της συγκεκριμένης ερευνητικής διπλωματικής εργασίας προήλθε από το γεγονός ότι η Ελλάδα δεν είναι απλά μία χώρα που δέχεται έντονες τουριστικές ροές αλλά μία χώρα που σε μεγάλο βαθμό επικαθορίζεται από την παρουσία των τουριστών σε αυτήν. Αυτό καθίσταται φανερό σε κατεξοχήν τόπους υιοθέτησης του προτύπου του μαζικού τουρισμού, όπου δημιουργούνται οικιστικές ενότητες, χωροθετούνται ξενοδοχειακά συγκροτήματα και τουριστικά χωριά all-inclusive δραστηριοτήτων. Ο τουριστικός χώρος δηλαδή λαμβάνει αλλά και διαμορφώνει μία εντελώς καινούρια κοινωνική κατάσταση στο εσωτερικό του, διαποτισμένη από νέες μορφές οικονομικών σχέσεων, σχέσεις όμως προσωρινές και περιστασιακές ταυτόχρονα. Δεν θα προσπαθήσω εδώ να περιγράψω 7
τόσο τους μηχανισμούς παραγωγής του κοινωνικού διαχωρισμού μέσα από τους οποίους κατασκευάζεται και το διπόλο ντόπιος/μετανάστης, όσο να γίνει εντοπισμός των κοινωνικών τάσεων που δημιουργούνται και πως αυτές εκδηλώνονται στον τουριστικό χώρο, προσπαθώντας να γίνει επαναπροσδιορισμός του νοήματος του, πλέον όχι ως χώρος καταναλωτισμού και διασκέδασης για τους χρήστες του, αλλά ως χώρος κοινωνικού διαχωρισμού μεταξύ των δρώντων υποκειμένων του. Ο κοινωνικός διαχωρισμός θεμελιώνεται μέσω των σχέσεων που διαφοροποιούν μια κοινωνική ομάδα από μία άλλη, και έτσι σχετίζεται άμεσα με μια διαδικασία απόδοσης συγκεκριμένων κοινωνικών ταυτοτήτων. Δηλαδή με μια διαδικασία ταυτοποίησης του κοινωνικού συνόλου η οποία κατασκευάζει και το θεμελιώδες δίπολο όμοιο/έτερο πάνω στο οποίο δομείται η σχέση ταυτότητας και ετερότητας. Ενώ παράλληλα σηματοδοτεί σχέσεις κυριαρχίας και αποκλεισμού, οι οποίες αποτυπώνονται σε μια σειρά από αντίστοιχα δίπολα όπως, ντόπιος/ξένος, κεφαλαιοκράτης/εργάτης, αλλά και λευκός/μαύρος, χριστιανός/μουσουλμάνος, άντρας/γυναίκα. Και ουσιαστικά, η σχέση ταυτότητας/ετερότητας είναι που συντηρεί αυτά τα δίπολα καθώς είναι συνυφασμένη με την διάκριση και τον καθαρό διαχωρισμό ατόμων και κοινωνικών ομάδων. Στην περίπτωσή των μεταναστών, και χωρίς να αναιρούνται οι επιμέρους διαχωρισμοί στο εσωτερικό τους, και παρότι η θεώρηση πως το δίπολο που κυριαρχεί είναι αυτό του ντόπιου /μετανάστη, όπως άλλωστε αναφέρθηκε και παραπάνω το δίπολο που θα ερευνηθεί θα είναι αυτό του μετανάστη/τουρίστα. Και αυτό διότι εδώ, φορέας του διαχωρισμού είναι πρώτα από όλα η έννοια του τουρισμού σαν έννοια χωρικού διαχωρισμού μεταξύ εργαζόμενου και τουρίστα. Βέβαια, στη συνέχεια γίνεται τόσο το κράτος μέσα από το νομικό θεσμικό του πλαίσιο που καθιστά τους μετανάστες παράνομους ή νόμιμους, που υιοθετεί νόμους για το ανώτατο ποσοστό που έχουν τη δυνατότητα οι τουριστικές επιχειρήσεις να απασχολούν αλλοδαπούς εργαζόμενους (το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 17% του συνολικού εργατικού δυναμικού) όσο και η κοινωνία μέσα από τις αντιδραστικές πολλές φορές πρακτικές που υιοθετεί. Αυτές συνοψίζονται συνήθως στη διατύπωση ότι «οι έλληνες εργαζόμενοι μένουμε άνεργοι γιατί οι ξένοι μας παίρνουν τις δουλειές», υιοθετώντας ρατσιστικές δηλαδή απόψεις, αδυνατώντας να αντιληφθούν τι είναι αυτό που πραγματικά διακυβεύεται στις κοινωνικές και εργασιακές τους σχέσεις. Εδώ λοιπόν συναντάται ο κυρίαρχος (κατά τη γνώμη του ερευνητή)φορέας διαχωρισμού, οι επιχειρηματίες (έλληνες και ξένοι) και οι 8
πολυεθνικές εταιρίες που διαχειρίζονται τα ξενοδοχειακά συγκροτήματα αυτών των περιοχών και αποτελούν τον οικονομικό έτερο του κεφαλαίου τουριστικής ανάπτυξης της χώρας. Η ανάπτυξη του τουρισμού είναι εδώ και πολύ καιρό αλληλένδετη με τις ιδιαίτερες μορφές της μετανάστευσης που δημιουργεί. Πέρα από το γεγονός ότι ο τουρισμός αποτελεί από μόνη μια μορφή μετανάστευσης, ποικίλης διάρκειας, η παρούσα διπλωματική θα ασχοληθεί με τη συμβατότητα του στη δημιουργία μια χαρακτηριστικής ροής μετανάστευσης που δημιουργείται εξαιτίας του. Αυτή δεν είναι άλλη από την μετανάστευση εργατικού δυναμικού για να παρέχει τις υπηρεσίες που ζητούνται από τους τουρίστες, ιδιαίτερα στις περιοχές μαζικού τουρισμού όπου η ταχεία και σημαντική αύξηση του αριθμού των τουριστών μπορεί μεν να έχουν ξεπεράσει τις δυνατότητες των τοπικών αγορών εργασίας, αλλά κυρίως οφείλεται στην επιλογή των τουριστικών επιχειρήσεων για εύρεση φτηνού ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού, με σκοπό την ελαχιστοποίηση του κόστους τους, είτε κατά τη διάρκεια κατασκευής, είτε λειτουργιάς των τουριστικών καταλυμάτων. Αυτές οι μεταναστευτικές ροές αποτελούν σήμερα επίσης αναπόσπαστο μέρος της αναδιάρθρωσης των αγορών εργασίας στους τομείς των υπηρεσιών, καθώς προσπαθούν να διατηρήσουν την ανταγωνιστικότητα στην όλο και περισσότερο ανταγωνιστική διεθνή αγορά για τις υπηρεσίες τουρισμού, με προφανή σκοπό από την πλευρά τους το δυικό σύστημα ελαχιστοποίηση του κόστους και μεγιστοποίηση του κέρδους τους. Διερευνάται δηλαδή, η σχέση στο χώρο και οι καινούριες συνθήκες που διαμορφώνονται στο άνθρωπο-γεωγραφικο επίπεδο, όπου μεταλλάσουν τον τόπο προορισμού και του διαφοροποιούν το χαρακτήρα του. Η υπόθεση εργασίας επιχειρεί να αποσαφηνίσει τον τρόπο προσέγγισης του ερευνητικού αντικειμένου και διαμορφώνει, κατά αυτό τον τρόπο, το εννοιολογικό πλαίσιο εντός του οποίου καθοδηγείται η ερευνητική διαδικασία. Το γενικό ερευνητικό ερώτημα αυτής της εργασίας είναι το εξής: η ανάλυση του τουριστικού φαινομένου, από τη σκοπιά της χωρικής αποτύπωσης των τουριστών-παραθεριστών και των μεταναστών εργατών στην τουριστική βιομηχανία, με παράλληλη διερεύνηση της ασυμβατότητας των δυο ανθρώπινων ροών (τουρισμού και μετανάστευσης), από τη σκοπιά του σχεδιασμένου τουριστικού τόπου και των συνθηκών κατοίκισης τους. Τα ειδικότερα ερευνητικά ερωτήματα πάνω στα οποία διαρθρώνεται το παραπάνω γενικό και κύριο πεδίο έρευνας της μελέτης, είναι: 9
οι κινήσεις πληθυσμού τουριστών-μεταναστών (αναλύεται η εξωτερική μετανάστευση) και οι κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις που αντανακλούνται ως σχέσεις εκμετάλλευσης που διαμορφώνονται στο χώρο μεταξύ αυτών των δυο διακριτών κοινωνικών ομάδων. ο χώρος (τουριστών-μεταναστών-ντόπιων) και οι τόποι συνάντησης τους όπως αυτές παρατηρούνται στο σχεδιασμό του τουριστικού προορισμού με τις διαφορετικές συνθήκες κατοικίας για αυτές τις 2 ροές μετακίνησης πληθυσμών. επίσης, όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο και ειδικότερα τη μελέτη περίπτωσης Χερσονήσου-Μαλίων, γίνεται μια προσπάθεια κατανόησης των μεταλλαγών που έχουν επέλθει στη σύσταση του πληθυσμού των ντόπιων κοινωνιών. Πέρα λοιπόν από τη γιγάντωση του μεταναστευτικού ρεύματος της τελευταίας δεκαετίας, με τη χωροθέτηση των μεταναστών κυρίως σε τουριστικά μέρη, προϋπήρχε μια παλαιότερη μορφή μετανάστευσης αλλά αυτή τη φορά εσωτερικής, είτε από διάφορες, κυρίως ορεινές και μη τουριστικές, περιοχές της Ελλάδας (π.χ. εσωτερικοί μετανάστες από την Ήπειρο που κατοίκησαν τη Ρόδο) και αφετέρου από τα διάφορα ορεινά χωριά της ευρύτερης περιοχής που εγκαταλείπονται ιδιαίτερα από το νέο ηλικιακά πληθυσμό με σκοπό την εύρεση εργασίας στη βιομηχανία του μαζικού τουρισμού. Έτσι διαμορφώνεται μία επίσης νέα κοινωνική κατάσταση με τους εσωτερικούς μετανάστες παλαιότερων ετών να νιώθουν ότι απειλούνται από την προσφορά φτηνού εργατικού δυναμικού λόγω των σύγχρονων μεταναστευτικών ροών. Μία άλλη υπόθεση εργασίας, που δρα συμπληρωματικά με τις παραπάνω, είναι η μετάλλαξη του παρεχόμενου τουριστικού προϊόντος σε περιοχές ανάπτυξης και προώθησης του μαζικού τουρισμού, όπου και παρατηρείται η πιο έντονη πίεση αφενός στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής και αφετέρου στο ανθρωπογεωγραφικό επίπεδο πληθυσμιακής μεγέθυνσης. Επιπλέον, σε ένα επίπεδο δευτερεύουσας μελέτης που διαρθρώνεται γύρω από τις προαναφερθείσες, κύριες υποθέσεις εργασίας επιχειρείται να απαντηθούν και διάφορα άλλα ερευνητικά ερωτήματα, όπως: οι λειτουργίες του τουριστικού χώρου διερευνώντας τη σχέση εργασίας και διασκέδασης στο εσωτερικό του. 10
η σημασία του τουρισμού ως κλάδου οικονομικής δραστηριότητας και η εμπέδωση βασικών εννοιών του, όπως για παράδειγμα τουρίστας, εκδρομέας, τουριστική αγορά, τουριστική βιομηχανία, τουριστικό προϊόν, τουριστικό πακέτο κ.λπ., και ακόμη να καταστεί σαφής η διαφοροποίηση μεταξύ των τουριστών και των μεταναστών τόσο στο σχεδιασμό του τουριστικού χώρου, όσο και στη χρονική εξέλιξη του αλληλοτροφοδοτούμενου φαινομένου μεταξύ της τουριστικής μεγέθυνσης μιας τουριστικής περιοχής και της προσέλκυσης των μεταναστευτικών ρευμάτων. η προσπάθεια της Ελλάδας να αναπτυχθεί τουριστικά και γίνονται εκτιμήσεις για την ανάπτυξη, τις τάσεις και το μέλλον του διεθνούς τουρισμού. επιπρόσθετα διερευνάται η επιλογή του υπεύθυνου τουρισμού, ως μία βιώσιμη προσπάθεια απαλλαγής από τις πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις του μαζικού τουρισμού, τόσο στο σχεδιασμό του τουριστικού προορισμού, όσο και στις απειλές που αυτός διαμορφώνει για τις ντόπιες κοινωνίες. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Αναφορικά με το μεθοδολογικό πλαίσιο που ακολουθήθηκε σε αυτή την εργασία, δόθηκε έμφαση στον ακριβή προσδιορισμό του προβλήματος της εργασίας, όπως συνοπτικά παρουσιάστηκε παραπάνω, ο οποίος περιέχει το σκοπό στον οποίο αυτή αποβλέπει και οριοθετεί το πρόβλημα προς επίλυση. Δηλαδή, καθορίστηκε η περιοχή και η χωρική μονάδα μελέτης, η οποία είναι ο Νομός Ηρακλείου και ειδικότερα η ευρύτερη περιοχή των δύο οικιστικών ενοτήτων Χερσονήσου Μαλίων και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη συλλογή των στοιχείων, την επεξεργασία και ανάλυση τους, με σκοπό να αποδοθούν τεκμηριωμένα τα τελικά συμπεράσματα. 11
Χάρτης 1 ος : Το παραλιακό μέτωπο των 2, υπό μελέτη, οικιστικών περιοχών. Πηγή: ιδία επεξεργασία Επιπλέον, κρίθηκε αναγκαία η διεξαγωγή έρευνας πεδίου με σκοπό μία πιο ολοκληρωμένη θεώρηση των νέων κοινωνικοοικονομικών σχέσεων που αντανακλούνται στο χωρικό επίπεδο της υπό εξέταση περιοχής και που δρα συμπληρωματικά στην ορθότητα των τελικών συμπερασμάτων. Αυτή η έρευνα στηρίχθηκε σε συνεντεύξεις με τους εμπλεκόμενους φορείς (εργαζομένους στον τουρισμό, εργοδότες τους, έλληνες ξενοδοχοϋπαλλήλους, συνδικαλιστές στην τουριστική βιομηχανία, τεχνικές υπηρεσίες Δήμων) της περιοχής Χερσονήσου - Μαλίων και αναλύεται εκτενώς στο 3 ο κεφάλαιο του 3 ου μέρους της παρούσας εργασίας. Με βάση, λοιπόν, το αντικείμενο της εργασίας, αυτή τελικά διαρθρώνεται σε 3 μέρη, χωρίς να συμπεριλαμβάνεται η εισαγωγή, τα οποία παρουσιάζονται στη συνέχεια. Όσον αφορά την εισαγωγή αναλύεται το μεθοδολογικό πλαίσιο της ερευνητικής διαδικασίας, με το αντικείμενο, το σκοπό και τις υποθέσεις εργασίας της ερευνητικής εργασίας, όπως και τη μεθοδολογία που ακολουθείται σε αυτή. Στο 1 ο μέρος αναλύεται η τουριστική βιομηχανία παγκοσμίως, επικεντρώνοντας την έρευνα στην Ελλάδα. Ειδικότερα παρουσιάζονται οι εννοιολογικές προσεγγίσεις της τουριστικής βιομηχανίας με το τουριστικό προϊόν που αυτή διαμορφώνει (εισαγωγή 1 ου Μέρους), και προσδιορίζονται και αξιολογούνται οι τουριστικές επιπτώσεις (κεφάλαιο 1.1), με παράλληλη διερεύνηση 12
του ιστορικού πλαισίου αυτών των επιπτώσεων και των νέων τάσεων που διαμορφώνουν το τουριστικό προϊόν (κεφάλαιο 1.2). Με βάση τις προηγούμενες αναλύσεις, παρουσιάζονται οι θετικές επιπτώσεις του τουρισμού στην παγκόσμια οικονομία (υποκεφάλαιο 1.2.1) καθώς και οι απειλές που διαμορφώνονται (υποκεφάλαιο 1.2.2). Το 1 ο Μέρος ολοκληρώνεται με την ανάλυση της συμβολής του τουρισμού στην εγχώρια οικονομία (κεφάλαιο 1.3). Το 2 ο Μέρος επικεντρώνεται στην ανάλυση σχετικά με τη διαμόρφωση του τουριστικού χώρου ως το αποτέλεσμα της χωρικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των τριών κοινωνικών ομαδοποιήσεων, τουριστών, μεταναστών εργαζομένων στον τουρισμό και ντόπιων κατοίκων. Έτσι, διαμορφώνονται και τα κεφάλαια αυτού του μέρους, όπου αναλύεται η διαδρομή της προσωρινής και εποχιακής μετανάστευσης (κεφάλαιο 2.1). Ύστερα παρουσιάζονται οι μετανάστες εργάτες στα τουριστικά θέρετρα της χώρας (κεφάλαιο 2.2), με παράλληλη διερεύνηση του τόπου όπου εγκαθίστανται (υποκεφάλαιο 2.2.1), των πληθυσμιακών μεγεθών τους, καθώς και τις συνθήκες εργασίας που καλούνται να αντιμετωπίσουν (υποκεφάλαιο 2.2.2). Το 3 ο και τελευταίο μέρος της ερευνητικής εργασίας, περιλαμβάνει τη μελέτη περίπτωσης σύμφωνα με μία ανάλυση σχετικά με την ανθρωπογεωγραφία του τουριστικού τοπίου στις δύο περιοχές επιτόπιας έρευνας, τη Χερσόνησο και τα Μάλια, του Νομού Ηρακλείου. Δύο τουριστικές περιοχές που αναφέρονται ως οι πρωτεύουσες του μαζικού τουρισμού διακοπών στην ελληνική επικράτεια. Αρχικά λοιπόν, αναλύονται οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις και απειλές στη γεωγραφία και στο σχεδιασμό των τουριστικών προορισμών (κεφάλαιο 3.1), ώστε να δειχτούν οι βασικές κατευθύνσεις που ακολουθούνται στην επιτόπια έρευνα, η οποία επικεντρώνεται σε συνεντεύξεις αιχμής (κεφάλαιο 3.2). Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα πορίσματα της έρευνας πεδίου, μέσω της καταγραφής των απόψεων των ερωτώμενων με σκοπό την επιβεβαίωση ή μη των υποθέσεων εργασίας. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται η μεθοδολογική προσέγγιση της εργασίας, η οποία περιλαμβάνει τις παρατηρήσεις από την έρευνα πεδίου και τα συμπεράσματα από τις συνεντεύξεις αιχμής, ώστε να καταλήξει σε μια χωρική αποτύπωση των τουριστών, των μεταναστών εργατών και των ντόπιων, εστιάζοντας στις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις και το πώς αυτές αντανακλούνται στο περιβάλλον του μαζικού τουρισμού στη χωρική ενότητα μελέτης (κεφάλαιο 3.3). Τέλος, στο κεφάλαιο 3.4 παρουσιάζονται τα γενικότερα μεθοδολογικά συμπεράσματα, συνεκτιμώντας τόσο τα 13
πορίσματα της βιβλιογραφικής έρευνας όσο και τις παρατηρήσεις από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο πεδίο. 14
1 ο ΜΕΡΟΣ: Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΙΟΝ ΚΑΙ Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Το τουριστικό προϊόν ως έννοια, είναι από τις πιο δύσκολες να προσδιοριστεί. Περιλαμβάνει από χειροπιαστά αγαθά της περιοχής (ακτές, μνημεία κ.λπ.), που προσφέρονται για κατανάλωση στην τουριστική αγορά, μέχρι άυλα αγαθά (υπηρεσίες, οργανωτικά σχήματα, φιλοξενία), που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της τουριστικής εμπειρίας. (Κομίλης και Βαγιονής, 1999). Σχετικές μελέτες στους τομείς της πολιτικής οικονομίας και της ανθρωπογεωγραφίας υποστηρίζουν ότι τα κοινωνικά φαινόμενα στο χώρο μπορούν να κατανοηθούν και να εξηγηθούν εφόσον ειδωθούν ως τμήματα μιας συνολικής δομής που αφορά τις οικονομικές και πολιτικές σχέσεις στις οποίες βασίζεται η κοινωνία. Οι δομικές θεωρίες μακροκλίμακας που χρησιμοποιούνται για την υποστήριξη αυτών των μελετών, προτείνουν ότι οι παράγοντες που εξηγούν και καθορίζουν πιο πολύ την αναπτυξιακή πορεία κρατών ή περιφερειών είναι οι οικονομικές και πολιτικές σχέσεις αλληλεξάρτησης, η διεθνοποίηση της παραγωγής σε παγκόσμιο επίπεδο και οι λεωφόροι των ροών της πληροφόρησης και τεχνολογίας.(κομίλης και Βαγιονής, 1999) Στον τουρισμό οι προσεγγίσεις δομικού χαρακτήρα αναφέρονται σε ένα διεθνές τουριστικό πλαίσιο. Με επίκεντρο τις επιπτώσεις του διεθνούς τουρισμού στις χώρες του τρίτου κόσμου, ορισμένες μελέτες εξετάζουν τις σχέσεις κέντρου περιφέρειας (ως χώρες πηγές χώρες υποδοχής) και λιγότερο τις περιφερειακές επιπτώσεις στη χώρα υποδοχής. Ειδικότερα εξετάζονται η εξαρτημένη μορφή και ο δυισμός στη δομή της τουριστικής βιομηχανίας σε περιφερειακές χώρες, ο έλεγχος που ασκούν τα μητροπολιτικά κέντρα στις χώρες υποδοχής και η πλεονεκτική θέση τους λόγω οικονομικής και τεχνολογικής υπεροχής, που οδηγεί στη μεταφορά της υπεραξίας προς αυτές. Σύμφωνα με τον Edelmann (1975), η ένταξη του διεθνούς τουρισμού στο σύστημα του διεθνούς καταμερισμού εργασίας μεταξύ ανεπτυγμένων τεχνολογικά βιομηχανικών κρατών και αναπτυσσόμενων χωρών (χωρών που διαθέτουν φυσικούς πόρους, πρώτες ύλες ή τουριστικούς πόρους) οδηγεί τις δεύτερες 15
χώρες σε μια αυξανόμενη εξάρτηση και απώλεια του αναπτυξιακού ελέγχου, σε βαθμό που εξαρτάται από την έκταση ιδιοκτησίας και ελέγχου της τουριστικής υποδοχής από τους tour operators και τις πολυεθνικές τουρισμού. Ο τουρισμός σήμερα είναι βιομηχανία, παραγωγή ενός προϊόντος κατανάλωσης της μάζας, που προσπαθεί να ικανοποιήσει την ανάγκη του εργαζομένου για διασκέδαση στον ελεύθερο χρόνο του. Η τουριστική βιομηχανία έχει επέμβει πάνω στο έδαφος που το μετασχημάτισε σε εμπόρευμα και προκάλεσε φαινόμενα με χαρακτήρα οικονομικοκοινωνικό. Τα οικονομικά φαινόμενα φαίνονται στην αύξηση της τιμής της γης, εκεί που εμφανίζονται τουριστικά ενδιαφέροντα. Οι επιδράσεις κοινωνικού χαρακτήρα φαίνονται στην αλλαγή της απασχόλησης των κατοίκων διαφόρων περιοχών, από την απασχόληση στην γεωργία, κτηνοτροφία και αλιεία πέρασαν στην απασχόληση με τον τουρισμό. Επίσης στην προσέλκυση νέων πληθυσμών εσωτερικών και εξωτερικών μεταναστών, που λόγω της οικονομικής μεγέθυνσης της περιοχής αναζητούν εργασία στον τομέα του τουρισμού. Έτσι στην σημερινή εποχή είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τη βιομηχανία του τουρισμού χωρίς τους μετανάστες, παράνομους ή νόμιμους. Είναι γεγονός ότι ουσιαστικά οι μετανάστες είναι αυτοί που συχνά παρέχουν φθηνή εργασία και ως εκ τούτου και επιχειρηματική ώθηση για την τουριστική βιομηχανία. Επιπλέον, με τις πολιτισμικές τους αναφορές, συχνά αρκετά διαφορετικές από τις συνήθειες είτε του ντόπιου πληθυσμού, είτε των τουριστών που καταφθάνουν από τις ανεπτυγμένες χώρες, μεταλλάσουν τον τουριστικό προορισμό, διαφοροποιούν τον χαρακτήρα του, πράγμα που το αντιλαμβάνεται κανείς κυρίως μέσω της καθημερινής επαφής αυτών των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που χτίζουν αυτό το πολυπολιτισμικό μωσαϊκό εθνοτήτων, καθημερινών συνηθειών και βεβαίως διαφοροποιημένου οικονομικού υπόβαθρου. Η τουριστική βιομηχανία γίνεται όλο και περισσότερο μία από τις διασυνδέσεις μεταξύ των μεταναστών-εργατων με όλα τα στρώματα της δυτικής καπιταλιστικής κοινωνίας. Οι αιτίες που συμβάλουν στην ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου έχουν χαρακτήρα υποκειμενικό, όπως η ανάγκη του ανθρώπου για αλλαγή περιβάλλοντος, η επιθυμία του να γνωρίσει διαφορετικούς τρόπους ζωής, καινούργιους ανθρώπους, την ιστορία και τις συνήθειες άλλων λαών, ενώ οι αντικειμενικές αιτίες είναι η αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος, η καλυτέρευση των συγκοινωνιών, η καλυτέρευση των αποδοχών και το δικαίωμα ελευθέρου χρόνου των εργαζομένων, η απλοποίηση των 16
τυπικών διαδικασιών για τους τουρίστες, διάφορες διευκολύνσεις στις πληρωμές, η αύξηση του πληθυσμού, η αύξηση του μέσου όρου ζωής και η αλλαγή νοοτροπίας. Η πρώτη χώρα στη Μεσόγειο, που δέχτηκε το τουριστικό φαινόμενο είναι η Ιταλία αργότερα εμφανίστηκαν η Ισπανία, η Γιουγκοσλαβία, η Ελλάδα και αργότερα ακόμα η Τυνησία και το Μαρόκο. (Καρακουλέκα Ελ., 1978) Όσον αφορά τη λειτουργία της τουριστικής βιομηχανίας, αυτή σήμερα βασίζεται σε δύο στοιχεία: στις μεγάλες επιχειρήσεις και τους tour operators. Υπάρχουν 4 τύποι επιχειρήσεων: α. Οι πολυεθνικές β. Οι μεγάλες εθνικές τουριστικές επιχειρήσεις γ. Οι μικρές επιχειρήσεις και δ. Μικρές οικογενειακού επιπέδου επιχειρήσεις. Όσον αφορά τα Ελληνικά πρακτορεία ταξιδιών δεν είναι τίποτε άλλο από αντιπρόσωποι των μεγάλων διεθνών πρακτορείων και χαρακτηρίζονται από την διαίρεση σε πολλά μικρά πρακτορεία που αντιμετωπίζουν μεγάλο συναγωνισμό και έλλειψη συνεργασίας. Οι tour operators είναι επιχειρήσεις με συγκεντρωμένα κεφάλαια, παρουσιάζονται στην Ευρώπη το 1960 και δημιουργούν μονοπώλια που ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος του τουριστικού εμπορίου. 1.1.ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ Σε διάφορους κλάδους έρευνας και σχεδιασμού, και ειδικότερα στον τουριστικό σχεδιασμό, παρατηρείται μια αυξανόμενη δραστηριότητα και ενδιαφέρον όσον αφορά θέματα αξιολόγησης επιπτώσεων πολιτικών, προγραμμάτων, επενδύσεων και δραστηριοτήτων, σε διάφορα πεδία: οικονομικά, κοινωνικά, χωρικά, περιβαλλοντικά κτλ. Η έρευνα και οι μελέτες εστιάζονται αφενός σε μεθοδολογικά προβλήματα της αξιόλογης επιπτώσεων και αφετέρου στην κριτική αξιολόγηση θεωριών και επεξηγηματικών παραγόντων, των εναλλακτικών στρατηγικών τουριστικής ανάπτυξης στα πλαίσια οικονομικής/κοινωνικής ανάπτυξης. Οι μελέτες προσδιορισμού και αξιολόγησης επιπτώσεων γενικά, και στον τουρισμό ειδικότερα, αρχικά εστιάζονταν συνήθως στην οικονομική διάσταση του φαινομένου και λιγότερο στη διάσταση του φυσικού περιβάλλοντος καθώς και την κοινωνικό-πολιτιστική, λόγω της σημασίας που αποδιδόταν σε αυτή, αλλά και λόγω 17
του ότι η οικονομική διάσταση είναι ευκολότερο να προσδιοριστεί, εξαιτίας των μετρήσιμων ποσοτικών παραγόντων που εμπλέκονται, σε αντίθεση με τις άλλες δύο που απαιτούν πιο ειδικευμένες μεθοδολογίες εκτίμησης. Αρχικά, πολύ σημαντικές είναι οι κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που επηρεάζουν τις τουριστικές προτιµήσεις. Ήδη, διαπιστώνονται σηµαντικές αλλαγές στις αξίες, στις αρχές και στα πρότυπα της σύγχρονης κοινωνίας. Τα ταξιδιωτικά στερεότυπα αλλάζουν, επηρεάζοντας τη χωρική οργάνωση των τουριστικών ροών και ανάπτυξης. Ο σύγχρονος τουρίστας δεν έχει καµιά σχέση µε τον τουρίστα της δεκαετίας του 1960: είναι κατά κανόνα έµπειρος ταξιδευτής και έχει γνωρίσει διάφορους τουριστικούς προορισµούς. Ως αποτέλεσµα, είναι πιο απαιτητικός ως προς την ποιότητα των υπηρεσιών και των εξυπηρετήσεων που αναµένει σε έναν προορισµό. Σε ότι αφορά τις κοινωνικές και πολιτιστικές επιπτώσεις του τουρισμού, διαπιστώνεται γενικά σχετική πολυπλοκότητα και δυσκολία στις μεθοδολογικές προσεγγίσεις αξιολόγησης και στη διαμόρφωση σαφών απαντήσεων σε ζητήματα ως προς την «εκπολιτιστική αξία» του τουρισμού, ως προς την επίδραση και συμβολή του στη διατήρηση και αναβάθμιση ή στην υποβάθμιση και αποδιάρθρωση του κοινωνικού περιβάλλοντος ή της κοινωνικής δομής, καθώς και ως προς την επενέργεια και επιπτώσεις, μαζί με άλλους παράγοντες αλλαγών, στις διαδικασίες αποδοχής προτύπων και αξιών που αποδυναμώνουν τα στοιχεία που συγκροτούν τη συλλογική εθνική ή περιφερειακή/τοπική ταυτότητα (ιστορική συνείδηση και γνώση, έθιμα-τελετές, συλλογική κοινωνική δράση και επικοινωνία κτλ.). Οι κοινωνικό-πολιτιστικές επιπτώσεις του τουρισμού σε συγκεκριμένο γεωγραφικό επίπεδο (χώρας ή περιφέρειας) επηρεάζονται από πληθώρα παραγόντων ή μεταβλητών, που χαρακτηρίζουν αφενός τους τουρίστες και αφετέρου τον τόπο υποδοχής (Butler 1975). Στην περίπτωση των τουριστών, οι παράγοντες αφορούν μεγέθη (αριθμός τουριστών σε σχέση με τοπικό πληθυσμό), τύπους (ως προς τις ασκούμενες δραστηριότητες), χρόνο παραμονής καθώς και τα διαφορετικά φυλετικά και οικονομικά χαρακτηριστικά των τουριστών και των ντόπιων. Στην περίπτωση του τόπου υποδοχής, οι κύριοι παράγοντες επίδρασης αναφέρονται στο γενικότερο επίπεδο ανάπτυξης της τοπικής/περιφερειακής οικονομίας (και βαθμού εξάρτησης από τον τουρισμό), στα φυσικά/χωρικά χαρακτηριστικά ανάπτυξης και ένταξης της 18
τουριστικής υποδομής και ανωδομής, στο βαθμό/έκταση συμμετοχής του τοπικού πληθυσμού στην τουριστική παραγωγή και κατανάλωση και στην εμβέλεια ή ακτινοβολία/δυναμισμό της τοπικής κουλτούρας. Κατά άλλη ανάλυση, οι κοινωνικόπολιτιστικές επιπτώσεις του τουρισμού σε συγκεκριμένο γεωγραφικό επίπεδο χώρας ή περιφέρειας μπορεί να θεωρηθεί ως αποτέλεσμα διαφορετικών τύπων και τρόπων: οργάνωσης και ελέγχου του τουριστικού προϊόντος και ένταξης του στην οικονομική και κοινωνική δομή του συγκεκριμένου χώρου. Κάτω από το πρίσμα αυτό θα καθοριζόταν, μεταξύ άλλων, και το πώς τα διάφορα σχήματα συμπεριφοράς και κατανάλωσης των ξένων τουριστών επηρεάζουν την πολιτιστική συμπεριφορά των ντόπιων, είτε μέσω απευθείας ατομικών επαφών επικοινωνίας είτε μέσω του συνολικού περιβάλλοντος και των σχέσεων που δημιουργούν φορείς και παράγοντες όπως οι πολυεθνικές τουριστικές επιχειρήσεις και τα ειδικά κέντρα εγκατάστασης ξένων τουριστών. Στην πράξη, οι διάφορες μέθοδοι του προσδιορισμού κοινωνικών επιπτώσεων έχουν εφαρμοστεί στις πλείστες περιπτώσεις ad hoc ή κατά περίπτωση και όχι ως μέρος γενικού σχεδίου. Γενικά χρησιμοποιούνται ποσοτικά δεδομένα σχετικά με κοινωνικόοικονομικά μεγέθη, ενώ γίνεται επίσης χρήση ποιοτικών/υποκειμωνικών δεδομένων, που συλλέγονται μέσω συνεντεύξεων από το κοινό και από εμπειρογνώμονες, εκπροσώπου φορέων, πολιτικούς κτλ. Είναι γεγονός ότι οι κοινωνικές επιπτώσεις είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθούν και για αυτό συχνά αιτιολογούνται με κοινωνικούς δείκτες ή μετρήσεις ποιότητας ζωής (quality of life). (Κομίλης και Βαγιόνης, 1999). Οι διάφοροι τύποι τουριστικού σχεδιασμού προσδιορίζονται ή συναρτώνται με το χρονικό ορίζοντα, το χωρικό επίπεδο θεώρησης (χώρα, περιφέρεια, αστικό κέντρο), τις συγκεκριμένες δραστηριότητες ή μορφές τουρισμού, σε συνάρτηση και με τους πόρους καθώς και τις διασυνδέσεις με άλλους τομείς ή τον τρόπο ένταξης του τουριστικού σχεδιασμού στη συνολική αναπτυξιακή διαδικασία σχεδιασμού. Σχετικά με το τελευταίο σημείο, υποστηρίζεται ότι ο τουρισμός θα πρέπει να συνεξετάζεται και να σχεδιάζεται μαζί με άλλους τομείς σε μια ενιαία ολοκληρωμένη προσέγγιση των διάφορων κοινωνικό-οικονομικών, χωροταξικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων ανάπτυξης μιας περιοχής. Ιδιαίτερα σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, η τουριστική ανάπτυξη πρέπει να προσαρμόζεται και να συναρτάται με διαδικασίες που στοχεύουν σε αναπτυξιακές ρυθμίσεις, όπως συστήματα ζωνών χρήσεων γης, 19
πολεοδομικά σχέδια και οικοδομικούς κανονισμούς, αναλύσεις περιβαλλοντικών επιπτώσεων κτλ. 1.2.ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΤΑΣΕΩΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΠΡΟΙΟΝΤΟΣ Η µεταπολεµική περίοδος -και ιδιαίτερα η εποχή µετά το 1970- χαρακτηρίζεται, όχι τυχαία, ως περίοδος της «καταναλωτικής κοινωνίας». Ο ορισµός αυτός περιγράφει την ανάδειξη, στις κοινωνίες των αναπτυγµένων χωρών, νέων κοινωνικών και καταναλωτικών προτύπων στον τρόπο ζωής ιδιαίτερα των µεσοαστικών και µικροαστικών στρωµάτων του πληθυσµού, που αποτελούν σταδιακά και το µεγαλύτερο ποσοστό του παραγωγικού τους δυναµικού. Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των προτύπων είναι η αγορά ή η κατανάλωση συγκεκριµένων αγαθών, τα οποία άµεσα ή έµµεσα αποτελούν σύµβολα της κοινωνικής ανόδου ή της κοινωνικής θέσης αυτού που τα κατέχει ή τα αγοράζει. Το ταξίδι σε αυτό το πλαίσιο γίνεται σύντοµα ένα από τα κυριότερα «πρότυπα - προϊόντα» προβολής αυτής της καταναλωτικά δυναµικής διευρυµένης µεσαίας τάξης. Σε αυτό το νέο καταναλωτικό προϊόν συγκεντρώνονται άλλωστε ορισµένα από τα σηµαντικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής ανόδου: αναζήτηση διαφορετικών εµπειριών, κατανάλωση νέων προϊόντων, φυσική και πνευµατική υγεία, ελεύθερος χρόνος. Η σταδιακή αύξηση των ταξιδιών διακοπών και η θεσµική και κοινωνική τους ενσωµάτωση στην κοινωνική και οικονοµική πραγµατικότητα των χωρών αποστολής αποτέλεσαν την πρώτη ιστορικά φάση της επιβολής αυτών των νέων καταναλωτικών και κοινωνικών προτύπων. Σε µια δεύτερη φάση (µετά το 1970), ορισµένοι οικονοµικοί και κοινωνικοί παράγοντες συµβάλλουν στην εξειδίκευση αυτών των κοινωνικών και καταναλωτικών προτύπων, ενισχύοντας στην ανάπτυξη των Ειδικών και Εναλλακτικών Μορφών Τουρισµού: (α) η εξειδίκευση των προσφερόµενων ταξιδιών από την αγορά, ως φυσικό επακόλουθο της παραγωγής οποιουδήποτε νέου προϊόντος, (β) η σταδιακή αύξηση του ελεύθερου χρόνου και συνακόλουθα του αριθµού των ταξιδιών, (γ) η συνεχής αναζήτηση νέων, διαφορετικών, µακρινών ή «παρθένων» προορισµών από τους τουρίστες κάθε ηλικίας, και (δ) η σταδιακή προσαρµογή της τουριστικής αγοράς που πλέον κατασκευάζει και προωθεί νέα τέτοια προϊόντα ή προορισµούς. 20