Η πλάνη της επιβεβαίωσης (Ι) Προσέξτε αν ακούσετε την έκφραση «ειδική περίπτωση» 55 Dobell orthos logos final anna film.indd 55 24/6/2013 10:24:30 πμ
56 Dobell orthos logos final anna film.indd 56 24/6/2013 10:24:30 πμ
Ο Φρεντ θέλει να αδυνατίσει. Κάθε πρωί ζυγίζεται. Αν έχει χάσει βάρος σε σχέση με την προηγουμένη, χαμογελάει και αποδίδει το αποτέλεσμα στην επιτυχία της δίαιτάς του. Αν έχει πάρει βάρος, σκέφτεται ότι αυτή η διακύμανση είναι φυσιολογική και την ξεχνάει. Επί έναν μήνα ζει με την ψευδαίσθηση ότι η δίαιτά του έχει αποτέλεσμα, ενώ το βάρος του μένει μάλλον σταθερό. Ο Φρεντ είναι θύμα μιας ανώδυνης μορφής της πλάνης της επιβεβαίωσης. Η πλάνη αυτή είναι η πηγή όλων των γνωστικών λαθών. Είναι η τάση που έχουμε να ερμηνεύουμε καινούριες πληροφορίες κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να τις κάνουμε συμβατές με τις θεωρίες μας, τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο ή τις πεποιθήσεις μας. Με άλλα λόγια, αμφισβητούμε τις νέες πληροφορίες που δε συμφωνούν με την οπτική μας για τα πράγματα. Είναι επικίνδυνο. Όπως έλεγε ο Άλντους Χάξλεϋ: «Τα γεγονότα δεν παύουν να υπάρχουν επειδή τα αγνοούμε». Κι όμως, αυτό ακριβώς κάνουμε. Ο διάσημος επενδυτής Γουόρρεν Μπάφετ το ξέρει καλύτερα από τον 57 Dobell orthos logos final anna film.indd 57 24/6/2013 10:24:30 πμ
καθένα: «Αυτό που οι άνθρωποι ξέρουν να κάνουν καλύτερα είναι να φιλτράρουν τις νέες πληροφορίες με τρόπο που να μη διαταράσσει το πώς βλέπουν τα πράγματα». Το ότι ο Μπάφετ γνωρίζει τέτοια οικονομική επιτυχία οφείλεται πιθανώς στην επίγνωση του κινδύνου που αντιπροσωπεύει η πλάνη της επιβεβαίωσης και υποχρεώνει τον εαυτό του να σκέφτεται διαφορετικά. Η πλάνη της επιβεβαίωσης είναι ιδιαίτερα καταστροφική στον οικονομικό τομέα. Για παράδειγμα, τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου μιας επιχείρησης υιοθετούν μια καινούρια στρατηγική. Αφού τη θέσουν σε λειτουργία, εκθειάζουν με χαρά όλα τα σημάδια που δείχνουν ότι έχει πετύχει. Όπου κι αν κοιτάξουν, βλέπουν αποδείξεις της αποτελεσματικότητάς της. Αλλά δε βλέπουν τα αντίθετα σημάδια ή τα παραμερίζουν, θεωρώντας τα «εξαιρέσεις», «ειδικές περιπτώσεις» ή «απρόβλεπτες δυσκολίες». Το διοικητικό συμβούλιο παραμένει τυφλό στις πληροφορίες που διαψεύδουν την εικόνα ότι αυτή η στρατηγική λειτουργεί θαυμάσια. Τι να κάνετε; Τεντώστε τα αυτιά σας κάθε φορά που ακούτε την έκφραση «ειδική περίπτωση». Συχνά πίσω της κρύβονται απολύτως κανονικές και εξίσου ενδιαφέρουσες αποδείξεις του αντιθέτου. Πάρτε ως πρότυπο τον Δαρβίνο, ο οποίος, από τα νιάτα του, πολεμούσε συστηματικά την πλάνη της επιβεβαίωσης. Όταν κάποιες παρατηρήσεις του συγκρούονταν με τη θεωρία του, τις έπαιρνε πολύ στα 58 Dobell orthos logos final anna film.indd 58 24/6/2013 10:24:31 πμ
σοβαρά. Είχε πάντα μαζί του ένα σημειωματάριο όπου κατέγραφε «μέσα στα επόμενα τριάντα λεπτά» τα φαινόμενα που διέψευδαν τα μέχρι τότε συμπεράσματά του. Γιατί τριάντα λεπτά; Διότι ήξερε ότι μετά από τριάντα λεπτά ο εγκέφαλος ξεχνούσε τις αποδείξεις του εναντίου. Όσο πιο στέρεη του φαινόταν η θεωρία του, τόσο εντονότερα έψαχνε για αντίθετες παρατηρήσεις. Σωστός! Το επόμενο πείραμα δείχνει πόση προσπάθεια απαιτεί το να αμφισβητεί κανείς την ίδια τη θεωρία του. Ένας καθηγητής παρουσιάζει στους μαθητές του την αριθμητική σειρά 2, 4, 6. Οι φοιτητές πρέπει να βρουν τον κανόνα που διέπει αυτή τη σειρά αριθμών, τον οποίο ο καθηγητής έχει γράψει στο πίσω μέρος μιας κόλας. Οι φοιτητές πρέπει να συμπληρώσουν τη σειρά προτείνοντας έναν αριθμό και ο καθηγητής πρέπει να απαντάει με τις λέξεις «σωστό» ή «λάθος». Δικαιούνται να πουν όσους αριθμούς θέλουν για να στηρίξουν την ιδέα τους προτού δηλώσουν ότι βρήκαν τον κανόνα αν κάνουν λάθος στον κανόνα, δεν έχουν δικαίωμα να ξαναδοκιμάσουν. Οι περισσότεροι φοιτητές είπαν «8», στο οποίο ο καθηγητής απάντησε «σωστό». Για να επιβεβαιώσουν την υπόθεσή τους και να σιγουρευτούν ότι είχαν βρει τον σωστό κανόνα, προχώρησαν στο «10», «12» και «14». Κάθε φορά ο καθηγητής απαντούσε «σωστό». Έτσι, οι φοιτητές συμπέραναν ότι ο κανόνας ήταν: «Προσθέστε 2 στον τελευταίο αριθμό». Κι όμως, ο καθηγητής κούνησε το κεφά- 59 Dobell orthos logos final anna film.indd 59 24/6/2013 10:24:31 πμ
λι λέγοντας: «Δεν είναι ο κανόνας που είναι γραμμένος στο πίσω μέρος της κόλας». Ένας φοιτητής, εξυπνότερος από τους άλλους, υιοθέτησε διαφορετική προσέγγιση: είπε «4». Ετυμηγορία: «Λάθος». «7;» «Σωστό». Ο μαθητής συνέχισε προτείνοντας διάφορους αριθμούς, όπως «-24», «9», «-43». Προφανώς είχε σχηματίσει μια ιδέα, αλλά προσπαθούσε να την καταρρίψει. Μόνον όταν εξαντλήθηκαν τα αντίθετα παραδείγματα δήλωσε ότι είχε βρει τον κανόνα: «Ο επόμενος αριθμός πρέπει να είναι μεγαλύτερος από τον προηγούμενο». Ο καθηγητής γύρισε ανάποδα το χαρτί και συμφώνησε. Τι ξεχώριζε αυτό τον μαθητή από τους συμμαθητές του; Ενώ οι άλλοι αρκέστηκαν στο να επιβεβαιώσουν τη θεωρία τους, εκείνος προσπαθούσε να τη διαψεύσει, ψάχνοντας επίτηδες αποδείξεις του εναντίου. Το να πέσουμε στην παγίδα της επιβεβαίωσης δεν είναι ένα απλό διανοητικό πταίσμα. Επηρεάζει βαθιά τη ζωή μας. Πώς; Η απάντηση στο επόμενο κεφάλαιο. 60 Dobell orthos logos final anna film.indd 60 24/6/2013 10:24:31 πμ