ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΜΠΕΛΙΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΜΠΕΛΙΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία του ΓΟΥΡΟΥΝΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΛΑΜΑΤΑ,2010

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΜΠΕΛΙΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία του ΓΟΥΡΟΥΝΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΛΑΜΑΤΑ,2010

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΜΠΕΛΙΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ Εισηγητής : Δρ Σταθάς Γεώργιος 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...6 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΜΠΕΛΙ... 9 1.1. ΕΞΑΠΛΩΣΗ...9 1.2. ΒΟΤΑΝΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ...9 1.3. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ... 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ... 11 2.1. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΦΥΛΛΩΜΑ... 11 2.2. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΔΑΦΟΣ... 12 2.3. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΛΑΔΕΥΜΑ...15 2.4. ΛΙΠΑΝΣΗ ΚΑΙ ΕΔΑΦΟΒΕΛΤΙΩΣΗ...16 2.5. ΑΡΔΡΕΥΣΗ... 19 2.6. ΤΡΥΓΟΣ...20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - ΜΕΓΕΘΗ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ... 21 3.1. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗ... 21 3.2. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗ... 23 3.2.1. Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΜΠΕΛΩΝΑΣ... 24 3.2.2. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΕΚΡΙΖΩΣΕΩΝ... 25 3.2.3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗ... 26 3.2.4. ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ... 27 3.2.5. ΑΠΟΣΤΑΞΕΙΣ... 28 3.2.6. ΕΞΑΓΩΓΕΣ... 28 3.2.7. ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ... 29 3.2.8. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ...30 2

3.2.9. Τ ΙΜ Ε Σ 30 3.3. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΔΡΟΥΝ ΣΤΙΣ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ...31 3.3.1. ΤΟ ΚΛΙΜΑ...32 3.3.2. ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΕΔΑΦΟΥΣ... 34 3.3.3. ΕΚΜΗΧΑΝΙΣΗ - ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ... 35 3.3.4. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ...36 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 - ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΑΜΠΕΛΙΩΝ...38 4.1. ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ... 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 - ΖΩΙΚΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΟΥ ΑΜΠΕΛΙΟΥ...45 5.1. ΕΝΤΟΜΑ...45 5.2. ΑΚΑΡΕΑ...49 5.3. ΝΗΜΑΤΩΔΕΙΣ... 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 - ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΑΜΠΕΛΙΟΥ...56 6.1. ΦΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ...56 6.2. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΜΥΚΗΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ...57 6.2.1. ΒΟΤΡΥΤΗΣ... 57 6.2.2. ΕΥΤΥΠΙΩΣΗ... 59 6.2.3. ΊΣΚΑ...60 6.2.4. ΠΕΡΟΝΟΣΠΟΡΟΣ...61 6.2.5. ΣΗΨΙΡΡΙΖΙΕΣ...64 6.2.6. ΦΟΜΟΨΗ... 66 6.2.7. ΩΙΔΙΟ...68 6.3. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΜΥΚΗΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ...74 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 - ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΛΕΓΧΟΥ & ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ & ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ...75 7.1. ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΕΛΕΓΧΟΥ... 75 7.2. ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΕΚΘΕΣΗΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ...77 7.3. ΣΗΜΑΤΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ... 78 ΕΠΙΛΟΓΟΣ & ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...82 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...83 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την εργασία αυτή προσπαθώ να δείξω τα προβλήματα που υπάρχουν στη βιολογική καλλιέργεια του αμπελιού γενικά και ειδικότερα στο Νομό Μεσσηνίας αλλά και στα ωφελεί που αποκομίζει όποιος ασχοληθεί μ αυτού του είδους τη καλλιέργεια και κατ επέκταση την προστασία του περιβάλλοντος. Στην εργασία αυτή γίνεται γενική αναφορά στο αμπέλι, από πού προήλθε, πως εξαπλώθηκε, τα βοτανολογικά του χαρακτηριστικά και τη μορφολογία του. Δίνεται μια εικόνα για τις καλλιεργητικές ανάγκες και φροντίδες που χρειάζεται το αμπέλι όπως το κλάδεμα, την άρδευση, τη λίπανση, τον τρύγο και το όργωμα. Δίνονται κάποιοι πίνακες με μεγέθη της αμπελοοινικής οικονομίας. Αλλά και για τους παράγοντες που επιδρούν στο αμπέλι, το κλίμα, το έδαφος κ.α.. Και φωτογραφίες διαφόρων ποικιλιών. Ακόμη γίνεται αναφορά στους κυριότερους ζωικούς εχθρούς και στις κυριότερες ασθένειες και πως καταπολεμώνται με βιολογικά μέσα. Και τέλος πως γίνετε η βιολογική πιστοποίηση των αμπελιών και από ποιους φορείς. Με τη παρούσα εργασία θέλω να ευχαριστήσω τη Διεύθυνση Γεωργίας Καλαμάτας για τις πληροφορίες που μου έδωσε, επίσης και τη Διεύθυνση Γ εωργίας Τ ριφυλίας. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως το καθηγητή Σταθά Γεώργιο για τη πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε, τόσο στη πτυχιακή μου εργασία όσο και στις γνώσεις που μου παρείχε. Τέλος την οικογένεια μου για τη στήριξη και την υπομονή που έκανε σε όλα τα χρόνια της φοιτητικής μου ζωής. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η βιολογική γεωργία είναι εναλλακτική μορφή παραγωγής, ήπιας μορφής, φιλική προς το περιβάλλον και τον άνθρωπο, που τα καλλιεργούμενα φυτά βρίσκονται σε αρμονία με το χώρο στον οποίο αναπτύσσονται και παράγουν προϊόντα ανώτερης ποιότητας. Η βιολογική γεωργία είναι ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης που απαιτεί νέα αντίληψη και νέα αντιμετώπιση από πλευράς παραγωγών, καταναλωτών και κυρίως από την πολιτεία. Επιπλέον, η βιολογική γεωργία είναι ένα σύστημα παραγωγής που βασίζεται στην αποφυγή ή την ελαχιστοποίηση της χρήσης αγροχημικών και συνθετικών φαρμάκων, στην αποφυγή της χρήσης Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών (Genetic Modified Organisms.GMOs) ή και προϊόντων, στη μεγιστοποίηση της χρήσης της αμειψισποράς και των οργανικών υπολειμμάτων, (κοπριάς, κομπόστ, χλωρής λίπανσης κ.ά.). Επίσης, βασίζεται στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, στην προστασία του περιβάλλοντος και τέλος, στην αειφορία. Με λίγα λόγια, η βιολογική γεωργία χρησιμοποιεί ήπιες τεχνικές καλλιέργειας και προϊόντα φυτοπροστασίας και λίπανσης που δεν αποτελούν κίνδυνο για το περιβάλλον, αξιοποιώντας τις σύγχρονες καταστάσεις της επιστήμης, της εμπειρίας και της τοπικής παράδοσης. Η βιοκαλλιέργεια δεν συνεπάγεται εγκατάλειψη του αμπελώνα. Αφετηρία της είναι η αποκατάσταση των φυσικών λειτουργιών μέσα στο κτήμα και ο απώτερος στόχος η μείωση ή και εξάλειψη ακόμα των εισροών. Θα πρέπει να διευκρινιστεί, ότι η βιολογική παραγωγή προϊόντων δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με την παραδοσιακή γεωργία, καθώς δεν αποτελεί επιστροφή στη "λίθινη εποχή" όπως συχνά της καταλογίζεται, αλλά μπορεί να αξιοποιεί κάθε καινούργια επιστημονική γνώση, στο βαθμό που αυτή λειτουργεί σε αρμονία με τις φυσικές διαδικασίες και όχι ενάντια τους. 6

Αρχές της βιολογικής γεωργίας Η βιολογική γεωργία έχει τις εξής αρχές: α) την ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων του αγροοικοσυστήματος, β) την αποφυγή δημιουργίας αποβλήτων, γ) την προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας του ανθρώπου, δ) την εφαρμογή πολυετών προγραμμάτων συστημάτων αμειψισποράς, στα οποία περιλαμβάνονται και ψυχανθή και ε) ΤΠχρήση χλωρών λιπάνσεων, εδαφοκάλυψης, επιστρωμάτων, κ.ά. Στόχοι της βιολογικής γεωργίας Η βιολογική γεωργία έχει τους εξής στόχους: 1 ) το σεβασμό και προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας του ανθρώπου, 2) τη συνεργασία του παραγωγού με το αγροοικοσύστημα και όχι κατακυριάρχησή του σε αυτό, 3) την αύξηση της βιολογικής δραστηριότητας των εδαφών και διατήρηση της γονιμότητάς του μακροπρόθεσμα, 4) ΤΠ χρησιμοποίηση οργανικών υλικών για τη λίπανση του εδάφους, 5) την αύξηση της βιοποικιλότητας στο σύνολο του οικοσυστήματος, 6) την προώθηση της ορθής χρήσης των εδαφών, του νερού και του αέρα και μείωση όλων των μορφών μόλυνσης που θα μπορούσαν να προκαλέσουν οι καλλιεργητικές πρακτικές και οι πρακτικές εκτροφής. 7) Τη συμπλήρωση και στήριξη του εισοδήματος των παραγωγών και βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου, 7

8) τον κατάλληλο χειρισμό των γεωργικών προϊόντων προσέχοντας κυρίως της μεθόδους μεταποίησης για να διατηρηθεί η βιολογική ακεραιότητα και η υψηλή ποιότητα του προϊόντος σε όλα τα στάδια και τέλος, 9) την πρόβλεψη ότι μια συμβατική γεωργική εκμετάλλευση προκειμένου να μετατραπεί σε βιολογική απαιτείται μια περίοδος μετατροπής ( Σέκκας, 2006 ). Η υλοποίηση των στόχων της βιολογικής γεωργίας γίνεται με την εφαρμογή κατάλληλων καλλιεργητικών πρακτικών εκ μέρους των παραγωγών. Βασικοί κανόνες της βιολογικής γεωργίας για τη φυτική παραγωγή Οι βασικοί κανόνες της βιολογικής γεωργίας για τη φυτική παραγωγή όσον αφορά την περίοδο μετατροπής, είναι οι παρακάτω: για ετήσιες καλλιέργειες το ελάχιστο για μεταβατικό στάδιο ορίζεται σε 2 χρόνια από την σπορά και για πολυετείς καλλιέργειες το ελάχιστο μεταβατικό στάδιο ορίζεται σε 3 χρόνια πριν από την πρώτη συγκομιδή. Ακόμα, όσον αφορά τη διατήρηση του εδάφους σε καλή κατάσταση και αποκατάσταση της γονιμότητάς του, οι βασικοί κανόνες βιολογικής γεωργίας για τη φυτική παραγωγή είναι οι εξής: α) η καλλιέργεια ψυχανθών, β) η εφαρμογή χλωρής λίπανσης, γ) η καλλιέργεια βαθύρριζων φυτών στο πλαίσιο προγράμματος εναλλαγής των καλλιεργειών, δ) η χρήση κοπριάς προερχόμενης από βιολογικές εκτροφές και χρήση κομπόστ που παρασκευάζεται από οργανικά φυτικά υλικά. 8

ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΜΠΕΛΙ 1.1. ΕΞΑΠΛΩΣΗ Το αμπέλι καλλιεργείται από πανάρχαιες εποχές. Πιθανόν οι πρώτοι λαοί που το καλλιέργησαν να κατοικούσαν στις περιοχές της Περσίας, του Καύκασού και της Κασπίας. Το πότε το αμπέλι ήρθε στην Ελλάδα και στις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες δεν είναι γνωστό. Μερικοί ιστορικοί δείχνουν τους Φοίνικες ως «υπεύθυνους» για την εισαγωγή της αμπέλου από τη Μικρά Ασία και τις χώρες της Μέσης Ανατολής. Κάποιοι δεν αποκλείουν και την ευρωπαϊκή καταγωγή του, μιας και η καλλιέργεια του στην Ελλάδα ήταν γνωστή από τα μέσα της 3ης Χιλιετηρίδας π.χ. 1.2. ΒΟΤΑΝΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Το αμπέλι ανήκει στην οικογένεια Vitaceae ή ΑπιρΘΐί0303Θ3Θ της τάξης ί^πιηθίθε. Περιλαμβάνει 14 γένη από τα οποία μόνο το γένος Vitis ενδιαφέρει την αμπελουργία. Σ'αυτό υπάγονται τα εξής υπογένη 4 Euritis, στο οποίο ανήκουν τα είδη Vitis vinifera, Vitis berlandieri, Vitis respestris και Vitis riparia 4 Muscadinia, περιλαμβάνει είδη όπου έχουν αξία για την αντοχή τους στις προσβολές από φυλλοξήρα και νηματώδη και που χρησιμοποιούνται σε διασταυρώσεις με ποικιλίες του υπογένους Euritis. 9

1.3. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ Είναι ψυτό θαμνώδες και αναρριχώμενο, με κορμό και βραχίονες που αποτελούν το παλιό ξύλο και με διακλαδώσεις. Οι ρίζες βρίσκονται σε βάθος 30 έως 150 οτη, πράγμα που εξαρτάται κυρίως από την υφή του εδάφους. Ακόμη η ταχύτητα ανάπτυξης διαφέρει στα διάφορα είδη. Τέλος αξίζει να αναφέρουμε ότι τα φύλλα που εμφανίζονται στους κόμβους των κληματίδων, είναι εναλλασσόμενα, έμμισχα, παλαμοσχιδή, τρίλοβα ή πεντάλοβα. Η επιδερμίδα της πάνω επιφάνειας είναι σχετικά λεία και δεν έχει στόματα, ενώ η κάτω έχει στόματα και είναι συνήθως χνοώδη 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o - ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ Η είσοδος στο οικολογικό σύστημα καλλιέργειας του αμπελιού αρχίζει με την επιλογή της σωστής ποικιλίας. Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της ποικιλίας που λαμβάνονται υπόψη είναι το ύψος και η ποιότητα της παραγωγής καθώς και η αντοχή της ποικιλίας στα παθογόνα. Η επιλογή της σωστής τοποθεσίας καθορίζει τη διάταξη σε σχέση με το ανάγλυφο του εδάφους και τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Τοποθεσίες με κακή στράγγιση και κακό αερισμό δεν είναι κατάλληλες για ευπαθείς ποικιλίες. Με ανάλογο σχήμα διαμόρφωσης και με τις κατάλληλα διαμορφωμένες εγκαταστάσεις υποστύλωσης μπορεί να επιτευχθεί καλύτερος αερισμός των φύλλων, καλός αερισμός των σταφυλιών και καλύτερος φωτισμός. Για τον περιορισμό των πηγών μολύνσεως διαφόρων παθογόνων, θα πρέπει κατά το κλάδεμα να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή, έτσι ώστε οι κεφαλές και αμολυτές που διατηρούνται να είναι υγιής. Γίνονται έγκαιρα βλαστολογήματα, ιδιαίτερα στις ποικιλίες που παρουσιάζουν μεγάλη πυκνότητα βλάστησης (π.χ. Σουλτανίνα, Αθήρι, Ροδίτης), καθώς και αφαίρεση διπλών και κακώς ανεπτυγμένων βλαστών που συντελούν στον καλύτερο αερισμό του πρέμνου, με αποτέλεσμα να μειώνεται ο βαθμός προσβολής των πρωτογενών μολύνσεων από τον περονόσπορο Plasmopara vitícola. 2.1. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΦΥΛΛΩΜΑ Στις απαραίτητες φροντίδες του πρέμνου και στην προστασία του από τις ασθένειες περιλαμβάνονται και οι κατά τους θερινούς μήνες εκτελούμενες εργασίες, όπως η πρόσδεση των βλαστών στα σύρματα υποστύλωσης, το κορφολόγημα και το αραίωμα του φυλλώματος. Οι 11

καλλιεργητικές τεχνικές που σχετίζονται με το φύλλωμα (ξεφυλλίσματα, βλαστολογήματα) έχουν θετική επίδραση πάνω στο σχηματισμό των υδατανθράκων και στόχος τους είναι η διατήρηση των υγιών φύλλων με μεγάλη φωτοσυνθετική ικανότητα. Κυρίως, χρησιμοποιούνται γραμμικά σχήματα, στα οποία το πλάτος τους βλαστικού τοίχους δεν θα πρέπει να είναι πολύ μεγάλο, επειδή δημιουργείται μεγάλη σκίαση στο εσωτερικό του πρέμνου, με αποτέλεσμα να μην γίνεται επαρκής σχηματισμός σταφυλιών και να δημιουργούνται προβλήματα σήψης (προσβολή από Botrytis cinerea και Lobesia botrana). Το μερικό ξεφύλλισμα στην περιοχή των σταφυλιών εφαρμόζεται μετά την ανθοφορία ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες, συνεισφέροντας στη σκληραγώγηση του πρέμνου, κυρίως εναντίον της τεφράς σήψης (Hofmann, 1987). 2.2. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΔΑΦΟΣ Στη βιολογική αμπελουργία οι επεμβάσεις του εδάφους είναι απαραίτητες και ο σημαντικότερος σκοπός τους είναι η δημιουργία και η διατήρηση της φυσικής γονιμότητας, που θα αποτελεί τη βάση για μακροπρόθεσμα εξασφαλισμένες και ποιοτικός υψηλές παραγωγές σταφυλιών. Εφόσον στη βιολογική αμπελουργία η χλωρή λίπανση ή/και η εδαφοκάλυψη του εδάφους είναι αυτονόητη, η κλασσική εδαφική κατεργασία δεν εφαρμόζεται στην ουσία με την έννοια της ζιζανιοκτονίας. Το ίδιο ισχύει και για τη διατήρηση του εδάφους ελεύθερου από αυτοφυή βλάστηση, που συμβαίνει μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Στη βιολογική καλλιέργεια αμπελιών, γίνονται όσο το δυνατόν λιγότερα φρεζαρίσματα-σκαλίσματα, γιατί διαταράσσεται η δομή του εδάφους. Ακόμα σε μερικές περιπτώσεις, η καταστροφή των ζιζανίων γίνεται με θαμνοκοπτικά για να μην υποστεί το έδαφος κατεργασία και διαταραχή. Η μηχανική κατεργασία του εδάφους, όταν γίνεται, έχει ως στόχο τη χαλάρωση και τον αερισμό του, έτσι ώστε να καλυτερεύσουν οι συνθήκες διαβίωσης των οργανισμών του εδάφους 12

και των ριζών. Συμπερασματικά, η επιφανειακή κατεργασία του εδάφους γίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις (π.χ. για την καταπολέμηση των ζιζανίων που ανταγωνίζονται κυρίως τα νεαρά αμπέλια σε νερό και θρεπτικά στοιχεία) ( Χεπάκη,2006 ). Η ζιζανιοκτονία αποτελεί πρωταρχική επιδίωξη για τη βιολογική γεωργία. Η επιτυχία της ζιζανιοκτονίας βασίζεται στους παρακάτω παράγοντες και καλλιεργητικές πρακτικές: 1) καθαρότητα του σπόρου των καλλιεργούμενων φυτών εδαφοκάλυψης, χλωρής λίπανσης κ.λπ, 2) εφαρμογή κατάλληλου προγράμματος πολυετούς αμειψισποράς, 3) συγκαλλιέργεια κατάλληλων ειδών, ποικιλιών και υβριδίων φυτών, ανάλογα με τα είδη ζιζανίων που υπάρχουν στο αμπέλι, 4) εδαφοκάλυψη με χρήση μαύρου πλαστικού, άχυρων, πριονιδίων κ.α, 5) χρησιμοποίηση διαφόρων βιολογικών παραγόντων (εντόμων, παθογόνων μυκήτων-όίοίΐθγόίοίάθε) και 6) επιμελημένη εφαρμογή διαφόρων επεμβάσεων (σκαλίσματα, φρεζαρίσματα, βοτανίσματα κλπ). Η καταστροφή των ζιζανίων που αναπτύσσονται σε ένα βιολογικό αμπελώνα γίνεται με τη χρήση φρέζας και με τη χρήση χλοοκοπτικών μηχανημάτων. Όμως οι παραπάνω εφαρμογές απαιτούν περισσότερη εργασία ανά στρέμμα στη βιολογική γεωργία σε σχέση με τη συμβατική ( Λιγοξυγκάκης, 1999 ). Η εδαφοκάλυψη μπορεί να γίνει με διάφορα υλικά και η δράση της έγκειται στο ότι στερεί από τα ζιζάνια το φως που τους είναι απαραίτητο για την φωτοσύνθεση και έτσι περιορίζεται η βλαστική και η ανάπτυξη τους. Στη Ρόδο γίνεται κάλυψη του εδάφους με μαύρο φύλλο πλαστικού ΡΕ από το χειμώνα (Οκτώβριος) για καλύτερα και πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα. Με τον τρόπο αυτό σε ξερικά εδάφη επιτυγχάνεται και ικανοποιητική εξοικονόμηση υγρασίας. 13

Εφαρμόζεται κυρίως το γραμμικό σχήμα στο αμπέλι, επειδή παρέχει στήριξη στη βλάστηση του αμπελιού και στην παραγωγή, εξασφαλίζει φωτεινότερο και πιο υγιεινό περιβάλλον για τα πρέμνα. Επιπλέον, τα γραμμικά σχήματα : α) δίνουν στο πρέμνο τη δυνατότητα ανάπτυξης μεγαλύτερου όγκου βλάστησης και μεγαλύτερης αναλογίας ενεργού φυλλώματος επειδή στις γραμμές του αμπελιού όλα τα φύλλα φωτίζονται καλύτερα εξασφαλίζοντας έτσι καλύτερη θρέψη της βλάστησης και των σταφυλιών, β) διευκολύνουν τις καλλιεργητικές εργασίες που αφορούν τη βελτίωση της ποιότητας της παραγωγής στα επιτραπέζια σταφύλια, γ) επιτρέπουν και αξιοποιούν καλύτερα τη λίπανση που εφαρμόζεται σε κατάλληλες ποσότητες όπου υπάρχει διαθέσιμο νερό άρδευσης για να αυξήσει και βελτιώσει την ποιότητα της παραγωγής, όπως γίνεται με τα επιτραπέζια σταφύλια. Χρησιμοποιούμε το σύστημα Ροαγιά, το οποίο κυρίως είναι αμφίπλευρο. Στη πράξη, τα αμφίπλευρα ισορροπούν και στηρίζουν σωστότερα το φορτίο του πρέμνου προς τις δύο πλευρές. Περισσότερο χρησιμοποιούμε γραμμικά σχήματα -σε βιολογικό αμπέλι- σε σχέση με τις κρεβατίνες, γιατί πλεονεκτεί στο ότι δημιουργεί συνθήκες καλύτερου φωτισμού και αερισμού στον αμπελώνα. Τέλος, στα γραμμικά σχήματα οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών είναι τουλάχιστον 2,0 ιπ, ο προσανατολισμός των γραμμών είναι κατάλληλος για να αερίζονται επαρκώς τα πρέμνα και η υποστύλωση γίνεται σε σχήμα ανοιχτής "λύρας". Ακόμα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν λίγα κυπελλοειδή σχήματα για ορισμένες οινοποιήσιμες ποικιλίες (Τριανταφύλλου, 2006). 14

2.3. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΛΑΔΕΥΜΑ Το κλάδεμα αμπελιού, διακρίνεται σε κλάδεμα μόρφωσης και σε κλάδεμα καρποφορίας. Γενικά, το κλάδεμα καρποφορίας του αμπελιού γίνεται μετά την πάροδο της περιόδου των χαμηλών θερμοκρασιών στην περιοχή (γύρω στο Μάρτιο). Τα πρέμνα κλαδεύονται ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της κάθε ποικιλίας. Παράλληλα, μια άλλη καλλιεργητική τεχνική είναι, τα χλωρά κλαδέματα (το λεγόμενο βλαστολόγημα), τα οποία γίνονται επιμελημένα για καλύτερο αερισμό των πρέμνων. Χλωρά κλαδεύματα είναι οι επεμβάσεις που γίνονται κατά τη διάρκεια του βλαστικού κύκλου του αμπελιού. Η διαδικασία αυτή 4 διορθώνει το χειμερινό κλάδεμα καρποφορίας 4 εξασφαλίζει ισορροπία μεταξύ της σταφυλικής παραγωγής και της φυλλικής επιφάνειας των πρέμνων 4 συγκεντρώνει και κατευθύνει την ικανότητα για την αύξηση ορισμένων οργάνων 4 παρέχει καλύτερο φωτισμό των σταφυλιών 4 παρέχει αερισμό διαφόρων οργάνων των πρέμνων 4 βελτιώνει την ποιότητα, την απόδοση και την εμπορική εμφάνιση των σταφυλιών 4 διευκολύνει την εκτέλεση διαφόρων καλλιεργητικών εργασιών Τα χλωρά κλαδεύματα που εφαρμόζονται είναι τα εξής 4 Βλαστολόγημα, δηλαδή αφαίρεση νεαρών βλαστών από τη βάση τους όταν αυτοί έχουν μήκος 10-15 εκατοστά 4 Κορυφολόγημα, δηλαδή αφαίρεση του ακραίου τμήματος των βλαστών που βρίσκονται σε ανάπτυξη 15

4 -εφύλλισμα, δηλαδή αφαίρεση ενός αριθμού φύλλων της βάσης της κληματίδας κάτω από το πρώτο σταφύλι 4 Αραίωμα του φορτίου, αφαίρεση τμήματος, ολόκληρων σταφυλιών ή ακόμη και ραγών από την παραγωγή των πρέμνων. Το πρώτο χλωρό κλάδεμα γίνεται μετά το σχηματισμό των ραγών για πάχυνση της επιδερμίδας της ράγας. Τέλος, με την σωστή εφαρμογή χλωρών κλαδεμάτων: α) επιτυγχάνεται μικρότερη ευπάθεια των σταφυλιών σε προσβολές ευδεμίδας και βοτρύτη, β) αποσκοπεί στην τροφοδοσία με νερό και θρεπτικά συστατικά των καρποφόρων βλαστών καθώς και στη μετέπειτα διευκόλυνση του κλαδέματος ( Φυσαράκης, 1999 ). 2.4. ΛΙΠΑΝΣΗ ΚΑΙ ΕΔΑΦΟΒΕΛΤΙΩΣΗ Υπάρχουν δύο είδη λιπασμάτων : 1) λιπάσματα με μια μεγάλη σχέση Ό/Ν, τα οποία προσθέτουν στο έδαφος ως επί το πλείστον χούμο, 2) λιπάσματα τα οποία προσφέρουν στο φυτό κυρίως άζωτο. Όσον αφορά τη δεύτερη περίπτωση, το άζωτο στη βιολογική καλλιέργεια είναι απαραίτητο μακροστοιχείο, με αποτέλεσμα όταν υπάρχει έλλειψή του να περιορίζεται το ύψος της παραγωγής και σε περιπτώσεις περίσσειάς του να μειώνεται η αντοχή των φυτών έναντι των ασθενειών και εχθρών. Το άζωτο απελευθερώνεται στο έδαφος είτε από αποσύνθεση νεκρών οργανικών υλικών είτε με την ενσωμάτωση φυτών (χλωρή λίπανση). Στο αμπέλι γίνεται συνήθως οργανική λίπανση με μικρή ποσότητα κομπόστ κάθε χρόνο και ανά πενταετία λίπανση με ορυκτό κάλι 16

(Patentkali) εφόσον οι εδαφικές αναλύσεις δείξουν χαμηλά επίπεδα Κ. Επίσης, το έδαφος εμπλουτίζεται το φθινόπωρο με τις πρώτες βροχές με: κοπριά (που προέρχεται από βοοειδή, έχει αποθηκευτεί σε κατάλληλους χώρους), φυλλόχωμα, χλωρές λιπάνσεις και με την αξιοποίηση άλλων οργανικών υλικών (π.χ. στέμφυλα θρυμματισμένες κληματίδες που δεν έχουν προσβληθεί από παθογόνους μύκητες του ξύλου) ( Ποτσάκης, 2006 ). Τα οινάμττελα έχουν μικρές απαιτήσεις σε θρεπτικά στοιχεία για παραγωγή ποιοτικών κρασιών σε σχέση με τα επιτραπέζια σταφύλια που έχουν μεγαλύτερες ανάγκες θρέψης. Παρακάτω περιγράφεται το υγρό λίπασμα DACOTA με βάση το Χαλκό- Λίπασμα E.C. : έχει σύνθεση α) 3,0% χαλκός από 0,5% σε οξυχλωριούχο μορφή και από 2,50% σε σύνθετη, β) 2,0% συνεργιστικοί παράγοντες και γ) σταθεροποιητικοί παράγοντες, προσκολλητικά και νερό. Είναι υγρό λίπασμα άχρωμο το οποίο εφαρμόζεται με ριζοπότισμα ή τοπικά σε πληγές (π.χ. κλάδεμα, μηχανικά κτυπήματα). Επίσης διεγείρει την αντίσταση των φυτών και σταθεροποιεί την χλωροφύλλη. Ακόμα συμβάλει στην εξαιρετική ανάπτυξη των φυτών και αυξάνει τους αμυντικούς τους μηχανισμούς. Έχει καλές επουλωτικές και προφυλακτικές ιδιότητες και εφαρμόζεται σε επιτραπέζιες ποικιλίες αμπελιού μέχρι την έναρξη της άνθησης. Τέλος, η δοσολογία εφαρμογής του είναι: α) ριζοπότισμα 300οο/στρέμμα, β) τοπικά στην πληγή με διάλυμα 25% (Αρτινός,2006). Η χλωρή λίπανση είναι το θεμέλιο της βιολογικής αμπελουργίας και καταλαμβάνει τη θέση κλειδί για τη διατήρηση και την αύξηση της γονιμότητας του εδάφους καθώς και κατά την εξυγίανση αρρωστημένων εδαφών. Έδαφος χωρίς οργανική ουσία είναι σκελετωμένο και υποβαθμισμένο. Χρησιμοποιούνται κυρίως μείγματα φυτών (π.χ. ψυχανθή, αγρωστώδη) η ενσωμάτωση τους γίνεται την άνοιξη με την έκπτυξη των οφθαλμών και με την ανθοφορία των φυτών εδαφοκάλυψης (Εικόνα.5). Στη Ρόδο, επειδή το ύψος των ετήσιων βροχοπτώσεων είναι μεγάλο εφαρμόζεται μόνιμη εδαφοκάλυψη (κυρίως 17

αγρωστώδη) με διαδοχικές κοπές το καλοκαίρι. Επίσης σε περιοχές που επικρατούν χαμηλές θερμοκρασίες -όπως συμβαίνει στη Σάλακο- κατά την έκπτυξη των οφθαλμών γίνεται κοπή των φυτών εδαφοκάλυψης, που παραμένουν στην επιφάνεια του εδάφους. Για τη χλωρή λίπανση των βιολογικών καλλιεργειών χρησιμοποιούνται συνήθως διάφορα είδη της οικ. Fabaceae (συν. Leguminosae), όπως ο βίκος, τα τριφύλλια, τα μπιζέλια, τα ρεβίθια, κ.ά καθώς και της οικ. Brassicaceae (συν. Cruciferae), όπως το σινάπι, η ραφανίδα κ.ά. Θα πρέπει όμως να τονιστεί ότι, το σινάπι, Sinapis arvensi δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται στις χλωρές λιπάνσεις εδαφών που είναι μολυσμένα από το μύκητα Verticillium dahliae, γιατί διαπιστώθηκε ότι αυτό το είδος είναι πολύ ευπαθές και μπορεί να συντελέσει στην εξάπλωση του μύκητα στον αμπελώνα ( Λιγοξυγκάκης, 1999 ). Πιο συγκεκριμένα, τα φυτά χλωρής λίπανσης που χρησιμοποιούμε είναι το τριφύλλι αλεξανδρινό, ο βίκος και το κτηνοτροφικό ρεβίθι. Το αλεξανδρινό τριφύλλι Trifolium alexandrinum L. ανήκει στην οικ. Fabaceae (συν. Leguminoseae [ψυχανθή]). Η ταχεία αποσύνθεση της φυτικής του μάζας εμπλουτίζει το έδαφος με οργανική ουσία πλούσια σε άζωτο. Είναι φυτό με μικρό βιολογικό κύκλο, η σπορά του γίνεται το φθινόπωρο και είναι κατάλληλο για χλωρή λίπανση και χρήσιμο σε αμειψισπορές. Τα αζωτοβακτήρια Rhizobium spp. των ριζών του, δεσμεύουν το ατμοσφαιρικό άζωτο για τις ανάγκες τους και ένα μέρος το διαθέτουν στο φυτό με αποτέλεσμα αυτό να μην προσλαμβάνει άζωτο από το έδαφος. Έτσι, το ριζικό σύστημα του αλεξανδρινού τριφυλλιού που είναι πλούσιο σε όγκο, εμπλουτίζει το έδαφος με οργανική ουσία. Για αυτό και κατατάσσεται στην κατηγορία των φυτών που βελτιώνουν το έδαφος. Η βελτίωση του είναι πολύ μεγάλη, αν η χλωρή του μάζα ενσωματωθεί έγκαιρα με άροση (Κονσιώτου, 1990). 18

Ο βίκος Vicia sativa L. είναι το σπουδαιότερο από τα καλλιεργούμενα φθινοπωρινά κτηνοτροφικά ψυχανθή, γιατί προσαρμόζεται ευρύτατα στα διάφορα οικολογικά περιβάλλοντα της χώρας μας, αλλά και γιατί αναμφισβήτητα είναι το καταλληλότερο ίσως φυτό για την εφαρμογή αμειψισποράς. Σπέρνεται μεταξύ 15 Οκτωβρίου και 15 Νοεμβρίου για το φθινόπωρο, ενώ για την άνοιξη το Φεβρουάριο ή το Μάρτιο. Ο βίκος χρησιμοποιείται πολύ συχνά για χλωρή λίπανση επειδή αφενός αναπτύσσεται μεγάλη ποσότητα φυτικής μάζας που αργότερα ενσωματώνεται στο έδαφος και αφετέρου ως ψυχανθές δεσμεύει το ατμοσφαιρικό άζωτο στο έδαφος και το διαθέτει στο αμπέλι ( Ποδηματάς, 1999 ). Το κτηνοτροφικά ρεβίθι σπέρνεται την άνοιξη και το φθινόπωρο και είναι το πιο ανθεκτικό φυτό στη ξηρασία από όλα τα άλλα κτηνοτροφικά. Με την καλλιέργεια του βελτιώνει πολύ τη γονιμότητα του εδάφους. Επειδή το ρεβίθι ανήκει βοτανικά στην οικογένεια των ψυχανθών (Leguminoseae), έχει το μεγάλο πλεονέκτημα να μπορεί να δεσμεύει το ατμοσφαιρικό άζωτο με τη βοήθεια των αζωτοβακτηρίων ( Ηλιάδης, 2003 ). 2.5. ΑΡΔΡΕΥΣΗ Με την άρδευση συμπληρώνεται η απαιτούμενη εδαφική υγρασία για τη σωστή ανάπτυξη των πρέμνων και τη θρέψη των σταφυλιών τους. Η άρδευση αποτελεί την πιο σημαντική καλλιεργητική τεχνική, που όμως μόνο η ορθή εφαρμογή της μεγιστοποιεί την παραγωγικότητα του αμπελώνα. Η ποιότητα του αρδευτικού νερού αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη και παραγωγή των πρέμνων και την ποιότητα των εδαφών και πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη κατά την εφαρμογή της άρδευσης. Στην άρδευση των βιολογικών αμπελιών της Ρόδου, το νερό προέρχεται από φυσικές πηγές και έτσι είναι άριστο για άρδευση. 19

Υπάρχουν κάποια στάδια του βλαστικού κύκλου του πρέμνου που οι ανάγκες σε νερό είναι αυξημένες, όπως είναι κυρίως η περίοδος της ανθοφορίας και η περίοδος της καρπόδεσης (ανάπτυξη και αύξηση του μεγέθους των ραγών μέχρι το γυάλισμά τους). Αυτές οι περίοδοι λέγονται Κριτικές Περίοδοι (critical periods) και βεβαίως τότε χρειάζεται το πρέμνο περισσότερο νερό για να αναπτύξει και να θρέψει τους καρπούς του ( Μαλλιαράκης, 1995 ). Ως επί το πλείστον τα επιτραπέζια και οινοποιήσιμα αμπέλια, δεν αρδεύονται μέχρι το γυάλισμα των καρπών (άνυδρα). Τα γραμμικά σχήματα των νέων αμπελιών εξάλλου αφήνουν μεγάλες λωρίδες εδάφους μεταξύ των γραμμών φύτευσης ακάλυπτες, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η εξάτμιση και έτσι η προσθήκη νερού κατά τη ξηρή θερινή περίοδο είναι απαραίτητη. Στα αμπέλια εφαρμόζεται συνήθως στάγδην άρδευση, (το νερό διανέμεται υπό μορφή σταγόνων και διαβρέχει μόνο μια μικρή περιοχή γύρω από τον κορμό του πρέμνου). Έτσι, υπάρχει οικονομία νερού, οικονομία εργατικών και λειτουργικού κόστους, ευνοϊκές συνθήκες υγρασίας και αερισμού του εδάφους, εκτέλεση εργασιών συγχρόνως με την άρδευση, ανάπτυξη μικρού αριθμού ζιζανίων και πρωίμιση της παραγωγής ( Μαλλιαράκης, 1995 ). 2.6. ΤΡΥΓΟΣ Για τις κλιματολογικές συνθήκες της Σαλάκου, ο τρυγητός αρχίζει από το Σεπτέμβριο για τις πρώιμες ποικιλίες και συνεχίζεται μέχρι τις 15 Νοεμβρίου περίπου για τις όψιμες ποικιλίες, ανάλογα με την πορεία των θερμοκρασιών του έτους. Τα σταφύλια δεν ωριμάζουν περαιτέρω από τη στιγμή που θα κοπούν. Τα βιολογικά σταφύλια διατηρούνται περισσότερο διάστημα στη συντήρηση από τα σταφύλια που έχουν αναπτυχθεί με συμβατικό τρόπο ( Ποτσάκης, 2006 ). 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - ΜΕΓΕΘΗ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 3.1. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗ Τα προηγούμενα έτη η ευρωπαϊκή οινοπαραγωγή ήταν μειωμένη σε γενικές γραμμές. Ειδικά κατά την περίοδο 1995-1996. Σ' αυτή τη μείωση συνέβαλαν τόσο οι αρνητικές καιρικές συνθήκες όσο και η συνέχιση της διαδικασίας των εκριζώσεων. Η διάρθρωση της ευρωπαϊκής οινοπαραγωγής αποτυπώνεται στον Πίνακα 1 που ακολουθεί, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσαν στη Συμβουλευτική κατά την 3η εκτίμηση, που πιθανότατα θα είναι και οριστική, οι αντιπροσωπείες των εθνικών αντιπροσωπειών των επαγγελματικών φορέων του κλάδου. Ταυτόχρονα με τη μείωση της οινοπαραγωγής, περιορισμένα φαίνεται να είναι και τα αποθέματα σε ευρωπαϊκό επίπεδο στις 31-8-95. Η διάρθρωση των αποθεμάτων ανά χώρα και κατηγορία κρασιού αποτυπώνεται στον Πίνακα 2 που ακολουθεί. 21

Πίνακας 1: Διάρθρωση ευρωπαϊκής οινοπαραγωγής 1995-1996 ΣΕ (1.000 ΗΕ) Χώρα Ο.Π.Α.Π. ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑ ΑΛΛΟΙ ΟΙΝΟΙ ΣΥΝΟΛΟ ΙΣΠΑΝΙΑ 8.600 10.100 20 18.720 ΕΛΛΑΔΑ 330 2.961 24 3.315 ΓΕΡΜΑΝΙΑ 8.000 200-8.200 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 3.000 4.200-7.200 ΙΤΑΛΙΑ 12.500 38.800 3.500 54.800 ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ 145 5-150 ΓΑΛΛΙΑ 23.435 23.611 9.000 56.045 ΑΥΣΤΡΙΑ 1.800 400-2.200 ΣΥΝΟΛΟ 57.809 80.277 12.544 150.630 * 3η εκτίμηση. Πηγή: ΟΟΡΑ/Συμβουλευτική Οίνου Πίνακας 2: Αποθέματα οίνου (σύνολο Ευρωπαϊκής Ένωσης) 31-8-1995 ΣΕ (1.000ΗΕ) Χώρα Ο.Π.Α.Π. ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑ ΑΛΛΟΙ ΟΙΝΟΙ ΣΥΝΟΛΟ ΙΣΠΑΝΙΑ 11.738 5.698 307 17.743 ΕΛΛΑΔΑ - - - 350 ΓΕΡΜΑΝΙΑ 11.100 4.300 400 15.800 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 4.249 2.595-6.844 ΙΤΑΛΙΑ 7.900 14.600 200 22.700 ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ 226 28-254 ΓΑΛΛΙΑ ΑΥΣΤΡΙΑ 28.598 11.118 57 39.773 ΣΥΝΟΛΟ 63.811 38.339 964 103.464 Οι τιμές του κρασιού διαμορφώνονται σε επίπεδα υψηλότερα των προηγούμενων ετών. Οι υψηλότερες αυξήσεις τιμών σημειώνονται στην Ιταλία και Ισπανία. Ιδιαίτερα για ορισμένες περιοχές της Ιταλίας (Σικελία), οι τιμές τον προηγούμενο μήνα ήταν 5.300 Ιιγ. Για τα άσπρα κρασιά και 7.800 για τα κόκκινα (τιμές αυξημένες κατά 30% σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο). Αναφορικά με τα παρεμβατικά μέτρα, φαίνεται πως μικρές μόνο ποσότητες κρασιών θα οδηγηθούν στην προληπτική απόσταξη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει ακόμα αποφασίσει για την εφαρμογή ή μη της διαδικασίας των υποχρεωτικών αποστάξεων. Αντικειμενικά, η 22

διάρθρωση της φετινής οινοπαραγωγής σε σχέση μ' αυτή των αποθεμάτων δεν αιτιολογεί επ' ουδενί την εφαρμογή της. 3.2. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗ Σε σχετική ισορροπία βρίσκεται το τελευταίο διάστημα η αγορά του κρασιού στη χώρα μας. Η φετινή οινοπαραγωγή, λίγο μεγαλύτερη από αυτή της προηγούμενης περιόδου, αλλά πολύ κατώτερη από την αντίστοιχη των ετών του 1980, καλύπτει προς το παρόν τις ανάγκες της ζήτησης. Τα πολύ χαμηλά αποθέματα της 31-8-1995 (35.000 ίη) διαφοροποιούν αισθητά την εικόνα. Εξαγωγές δεν έχουν σημειωθεί παρά μόνο στην αρχή της τρυγητικής περιόδου για την κάλυψη των αναγκών χυμού σταφυλής. Εξωτερική ζήτηση υπάρχει, αλλά σε τιμές ασύμφορες. Αυξητική είναι και η τάση της εσωτερικής κατανάλωσης. Το χύμα κρασί συνεχίζει να επικρατεί του εμφιαλωμένου, του οποίου οι τιμές στους χώρους της εστίασης είναι σχεδόν απαγορευτικές. Οι τιμές του σταφυλιού στον παραγωγό διαμορφώθηκαν φέτος σε επίπεδα αυξημένα κατά 20% σε σύγκριση μ' αυτά της προηγούμενης περιόδου, αλλά, παρά την αυξητική αυτή τάση, δεν φαίνεται να δημιουργούν αμπελουργικό εισόδημα τέτοιο, που θα αναχαιτίσει το φαινόμενο της εγκατάλειψης. Αξίζει να σημειωθεί πως η φετινή σχετική αύξηση των τιμών σταφυλιού στον παραγωγό λειτούργησε σ' ένα βαθμό ως κίνητρο, για τις μεγαλύτερες αμπελουργικές εκμεταλλεύσεις, να προχωρήσουν- σε κάποιες περιορισμένες νέες φυτεύσεις αμπελώνων. 23

Εισαγωγές κρασιού ακόμα δεν έχουν πραγματοποιηθεί, αλλά δεν αποκλείεται μελλοντικά η είσοδος στη χώρα μας ποσοτήτων προερχομένων κυρίως από τρίτες χώρες. Όσον αφορά τις αποστάξεις, δεν φαίνεται η Ελλάδα να υποχρεωθεί να οδηγηθεί στη διαδικασία των άρθρων 35 και 36 του σχετικού κανονισμού της ΕΕ. Μικρές ποσότητες, βέβαια, θα οδηγηθούν στην προληπτική. Αν και είναι πολύ νωρίς ακόμα για προβλέψεις, φαίνεται πως η κατάσταση της σχετικής ισορροπίας, όπως την περιγράψαμε πιο πάνω, πιθανόν να διαταραχθεί στο άμεσο μέλλον, διότι: 4 οι εγκαταλείψεις θα συνεχισθούν 4 η παραγωγή θα μειωθεί περαιτέρω 4 η ζήτηση θα σημειώσει και νέα αύξηση 4 τα περιορισμένα αποθέματα θα συνεχιστούν 3.2.1. Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΜΠΕΛΩΝΑΣ Στις 949.000 στρέμματα ανερχόταν το 1982 η συνολική επιφάνεια των καλλιεργούμενων με οινοστάφυλα εκτάσεων. Το 1995, ο ελληνικός αμπελώνας αναμένεται να περιορισθεί στις 695.000 στρέμματα. Διαπιστώνεται ήδη μια συρρίκνωση της τάξης των 254.000 στρεμμάτων. Φαίνεται πως ο περιορισμός κατά 30% των εκτάσεων των οιναμπέλων θα συνεχίζεται με τον ίδιο αμείωτο ρυθμό. Πίνακας 3: Έκταση οιναμπέλων (σε στρέμματα) 1982: 949.000 1988: 843.344 1991: 770.000 1994: 708.795 1986: 862.774 1989: 832.437 1992: 743.512 1995: 695.000 1987: 850.993 1990: 791.345 1993: 728.795

3.2.2. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΕΚΡΙΖΩΣΕΩΝ Σε 226.899 στρέμματα ανήλθε η συνολική έκταση των εκριζώσεων των αμπελώνων κατά τη διάρκεια των ετών 1988/89-1992/93, στο πλαίσιο του κανονισμού ΕΟΚ 1442/88. Όπως προκύπτει από σχετικούς Πίνακες που ακολουθούν, ιδιαίτερη έκταση έχει το φαινόμενο των εκριζώσεων στις περιοχές της Κρήτης, της Δυτικής Ελλάδας, της Πελοποννήσου και της Αττικής. Αξίζει να σημειωθεί πως, αν και η συνολική εκριζωθείς έκταση στα νησιά είναι σχετικά μικρή, η εκρίζωση στους χώρους αυτούς των παραδοσιακών αμπελώνων δημιουργεί έντονη ανησυχία για τη συνέχιση της αμπελοκαλλιέργειας. Για τον επόμενο χρόνο αναμένεται μια σημαντική περαιτέρω μείωση, μιας και είναι ο τελευταίος χρόνος εκριζώσεων με καταβολή κοινοτικών ενισχύσεων. Ίίνακας 4: Οριστική εγκατάλειψη αμπελουργικών εκτάσεων ανά περιφέρεια. Κανονισμός ΕΟΚ 1442188. Περίοδος 1988189-1992193 (σε στρέμματα) ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥΧΩΝ ΕΚΡΙΖΩΘΕΝΤΕΣ ΟΙΝΑΜΠΕΛΟΙ ΣΥΝΟΛΟ ΕΚΡΙΖΩΘΕΝΤΩΝ ΑΜΠΕΛΩΝΩΝ ΑΝ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1.104 241 4.610 ΘΡΑΚΗ - - - ΚΕΝ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 2.152 1.889 8.418 ΔΥΤ, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 315 767 807 ΗΠΕΙΡΟΣ - - - ΘΕΣΣΑΛΙΑ 3.248 3.182 10.112 ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ 1.340 3.527 3.530 ΔΥΤ. ΕΛΛΑΔΑ 10.527 21.368 39.294 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ 3.058 8.732 8.857 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ 9.745 10.378 33.057 ΑΤΤΙΚΗ 1.390 6.457 6.775 Β. ΑΙΓΑΙΟ - - - Ν. ΑΙΓΑΙΟ 728 2.318 3.081 ΚΡΗΤΗ 24.959 20.910 108.358 ΣΥΝΟΛΟ 58.566 79.769 226.899 25

3.2.3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗ Ο περιορισμός των καλλιεργούμενων αμπελώνων επηρέασε, όπως ήταν αναμενόμενο, τη διαμόρφωση της ελληνικής οινοπαραγωγής. Κατά 1,5 εκατομμύριο εκατόλιτρα κρασιού περιορίσθηκε ο συνολικός όγκος της οινοπαραγωγής της χώρας απ' το 1980 και μετά. Σήμερα, μόλις και μετά βίας καλύπτει τις ανάγκες της κατανάλωσης. Ταυτόχρονα, πρέπει να επισημάνουμε πως η σχέση επιτραπέζιων οίνων και οίνων Ονομασίας Προέλευσης, παραμένει στα ίδια αρνητικά για τους Ο.Π.Α.Π. (ν.ο.ρ.π.ϋ.) επίπεδα. Η ίδια κατάσταση υπάρχει και για τη σχέση λευκών-κόκκινων, σε βάρος των δεύτερων. Η συνολική οινοπαραγωγή της χώρας ανήλθε το 1995 στο ύψος των 3.315 (1.000 ΗΙ_) σημείωσε δε μια μικρή αύξηση σε σχέση μ' αυτήν του 1994 (3.051 χιλ. ΗΙ_). Από το σύνολο της οινοπαραγωγής, 2.961 χιλ. ΗΙ_ είναι επιτραπέζια κρασιά, 330 χιλ. ΗΙ_ κρασιά ονομασίας και 24 χιλ. ΗΙ_ άλλοι οίνοι. Πίνακας 5: Ελληνική οινοπαραγωγή, (σε 1.000 ΗΙ) 26

Πίνακας 5: Ελληνική οινοπαραγωγή (σε 1.000 Ηί) ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΟΙ Ο.Π.Α.Π. ΑΛΛΟΙ ΣΥΝΟΛΟ 1975 3.476 260 841 4.577 1976 4.439 322 646 5.407 1977 4.630 300 253 5.183 1978 5.305 275 25 5.605 1979 4.928 278 37 5.243 1980 4.984 243 168 5.395 1981 5.000 300 200 5.500 1982 3.900 400 200 4.500 1983 4.659 371 220 5.250 1984 3.000 289 52 3.350 1985 2.671 338 20 3,038 1986 2.343 301 39 2.875 1987 2.528 268 69 2.865 1988 2.919 361 47 3.328 1989 2.742 328 31 3.101 1990 1.857 259 501 2.617 1991 3.668 315 32 4.015 1992 4.100 400 4.500 1993 3.070 300-3.370 1994 2.684 367-3.051 1995 2.961 330 24 3.315 3.2.4. ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ Τα αποθέματα του ελληνικού κρασιού μετά την έξαρση του 1993, όπου έφθασαν στα υψηλότερα επίπεδα της τελευταίας 30ετίας (255.026 τόνοι), έπεσαν σε ανησυχητικά επίπεδα. Το 1994, τα αποθέματα ήταν της τάξης των 144.000 τόνων, για να περιορισθούν τον Αύγουστο του 1995 στο ανησυχητικό επίπεδο των 35.000 τόνων. Μειωμένα αναμένονται τα αποθέματα και για το τέλος της τρέχουσας περιόδου. Πίνακας 6: Αποθέματα (σε τόνους) στις 31 Αυγούστου 1988: 232.252 1990: 171.672 1992: 229.036 1994: 144.000 1989: 198.962 1991: 167.124 1993: 255.026 1995: 35.000 27

3.2.5. Α ΠΟ ΣΤΑΞΕΙΣ Οι αποστάξεις, ως μέσο περιορισμού της προσφοράς, ουσιαστικά δεν λειτούργησαν κατά την τρέχουσα περίοδο, εξαιτίας των περιορισμένων αποθεμάτων και της χαμηλής παραγωγής. Σε αντίθεση με το προαναφερόμενο διάστημα, η χρονιά 1993/1994 μπορεί να χαρακτηρισθεί ως χρονιά των αποστάξεων. Για την τρέχουσα περίοδο, η διαδικασία της προληπτικής θα λειτουργήσει θετικά στην προοπτική της αναβάθμισης της παραγωγής και συμφωνούμε με αυτή. Πίνακας 7: Όγκος αποστάξεων σινικών προϊόντων ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΗ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟ 39 ΑΡΘΡΟ 36 (Ηί) (Ηί) (Ηί) (Ηί) 1991-92 98.647 52.000-12.219 1992-93 251.372 75.630-4.619 1993-94 222.000 249.000 125.000 5.500 1994-95 150.000 - - - 3.2.6. ΕΞΑΓΩΓΕΣ Οι εξαγωγές ελληνικού κρασιού περιορίσθηκαν κι αυτές τα τελευταία χρόνια. Ενώ το 1989 εξήχθησαν από τη χώρα μας 118.200 τόνοι ελληνικού κρασιού, το 1991 έπεσαν σχεδόν κατά το ήμισυ (64.500 τόνοι), το 1993 σημείωσαν περαιτέρω κάμψη (58.078 τόνοι), για να φθάσουν το 1994 στους 54.100 τόνους. Η προαναφερόμενη φθίνουσα πορεία των ελληνικών εξαγωγών έχει τη ρίζα της στον περιορισμό τόσο των εθνικών όσο και των κοινοτικών εξαγωγικών επιδοτήσεων, αλλά κυρίως στον αθέμιτο ανταγωνισμό των ευρωπαϊκών οινοπαραγωγικών χωρών, που, σε συνδυασμό με την 28

παρουσία στην ευρωπαϊκή εμπορική σκηνή νέων χωρών παραγωγής φθηνού κρασιού (χώρες Ανατολικής Ευρώπης, Νότια Αφρική, Η.Π.Α, Αργεντινή, χώρες Μαγκρέμπ), εντείνουν ακόμα περισσότερο το πρόβλημα. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να επισημάνουνε πως ο κύριος όγκος των ελληνικών κρασιών που εξάγονται, εξάγεται χύμα. Τα εξαγώμενα εμφιαλωμένα κρασιά, παρά την αύξηση που παρουσιάζουν σε επίπεδο ποσοτήτων, υστερούν ποσοστιαία κατά πολύ στο σύνολο των σινικών εξαγωγών. 3.2.7. ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ Οι εισαγωγές, παρά τη συγκυριακή σημαντική ποσοστιαία αύξησή τους κατά τη διάρκεια των ετών 1988-1991, αύξηση που περιορίσθηκε τα δύο τελευταία χρόνια, συνεχίζουν να βρίσκονται σε χαμηλά επίπεδα. Το 1988 εισήχθησαν στη χώρα μας 1.520 τόνοι κρασιού, το 1991 οι εισαγωγές έφθασαν τους 9.800 τόνους, για να περιορισθούν τη χρονιά που πέρασε στους 7.000 τόνους. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι προαναφερόμενες εισαγωγές αφορούν κυρίως εμφιαλωμένα κρασιά ευρωπαϊκών χωρών σε πολύ ανταγωνιστικές τιμές, που πωλούνται κυρίως στις μεγάλες επιφάνειες (υπερκαταστήματα). Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να κάνουμε στο γεγονός της εισαγωγής κρασιών από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (κυρίως Βουλγαρία- Ουγγαρία), κρασιών που παρουσιάζουν υπολογίσιμα ποιοτικά χαρακτηριστικά και τιμές χαμηλές. Αν και έχουν επιχειρηθεί φέτος εισαγωγές χύμα κρασιού προερχόμενου από τρίτες χώρες, δεν έχουν ακόμα πραγματοποιηθεί. 29

3.2.8. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ Η κατανάλωση κρασιού στη χώρα μας, μετά από μια σημαντική πτώση, επανήλθε στα επίπεδα του 1990. Υστερεί δε, βέβαια, κατά πολύ από αυτή των αρχών του 1980. Το 1980 η κατά κεφαλήν κατανάλωση ήταν 42 λίτρα/άτομο, το 1992 έπεσε στα 23 λίτρα, για να ανακάμψει το 1993 στα 32,1. Η προαναφερόμενη εξέλιξη σχετίζεται κυρίως με την αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων, με την αλλαγή του τρόπου ζωής της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και με την υψηλή τιμή διάθεσης του κρασιού (εμφιαλωμένου και μη) στην κατανάλωση. Το 1995 εκτιμάται πως θα παρουσιάσει περαιτέρω ανοδική τάση η κατά κεφαλήν κατανάλωση, όπως και η χρονιά του 1996. Αξίζει να σημειωθεί πως στο σύνολο της κατανάλωσης σημαντικό μέρος κατέχει το χύμα κρασί. 3.2.9. ΤΙΜΕΣ Οι τιμές σταφυλιού στον παραγωγό βρέθηκαν τα τελευταία χρόνια σε επίπεδα τέτοια, που διαμόρφωσαν, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, μηδενικό εισόδημα για τον Έλληνα αμπελοκαλλιεργητή. Η χειρότερη χρονιά ήταν αυτή του 1993, κατά την οποία οι τιμές έπεσαν στα προ του 1990 επίπεδα. Η ύπαρξη αποθεμάτων δεν δικαιολογούσε επ'ουδενί το προαναφερόμενο κατρακύλισμα των τιμών. Το 1994 οι εκριζώσεις, η εγκατάλειψη, οι αποστάξεις συντέλεσαν σε μια ανεπαίσθητη αύξηση της τιμής στον παραγωγό, χωρίς όμως να διαφοροποιείται εισοδηματικά η θέση του. 30

Το 1995 οι τιμές στον παραγωγό αυξήθηκαν κατά 20% σε σχέση μ' αυτές της προηγούμενης περιόδου, χωρίς αυτό να σημαίνει και κάλυψη των εισοδηματικών απωλειών των τελευταίων ετών. 3.3. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΔΡΟΥΝ ΣΤΙΣ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ Το γεγονός ότι η γεωργία έπαψε τα τελευταία χρόνια να είναι ο σημαντικότερος τομέας της ελληνικής οικονομίας, δε σημαίνει ότι έπαψε να είναι σημαντική και ότι παραμελήθηκε. Εξακολουθεί να παίζει ρόλο πρωταρχικής σημασίας, γιατί η διατροφή μας στηρίζεται πάντα στα γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα1. Πριν από το Β' Παγκόσμιο πόλεμο το μεγαλύτερο ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού ασχολιόταν με τη γεωργία, όσο περνούν όμως τα χρόνια τόσο και λιγότερος πληθυσμός ασχολείται αποκλειστικά με τη γεωργία. Το 1961 το ποσοστό του πληθυσμού, που ασχολούνταν με τη γεωργία, έφτανε στα 53%. Μετά από δέκα χρόνια, δηλαδή το 1971, το ποσοστό κατέβηκε στα 35 και σήμερα το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί ακόμα περισσότερο. Η παραγωγικότητα όμως της ελληνικής γεωργίας όχι μόνο δε μειώνεται, αλλά, χρόνο με το χρόνο, αυξάνει. Πώς εξηγείται όμως αυτή η φαινομενική αντίφαση, που υπάρχει, δηλαδή να δουλεύουν τη γη όλο και πιο λίγοι άνθρωποι και να παράγουν όλο και περισσότερα; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αποτελεί ταυτόχρονα και το τρίτο βασικό στοιχείο της εικόνας, που παρουσιάζει η σημερινή ελληνική γεωργία και που είναι το σπουδαίο στοιχείο του εκσυγχρονισμού της γεωργίας. Η απόδοση της γεωργικής καλλιέργειας, σε γενικές γραμμές, εξαρτάται από τους εξής παράγοντες: 31

Το κλίμα την ποιότητα του εδάφους τα μηχανικά μέσα, που χρησιμοποιεί ο αγρότης τις μορφές και μεθόδους καλλιέργειας, που σχετίζονται με την επαγγελματική εκπαίδευση των αγροτών 3.3.1. ΤΟ ΚΛΙΜΑ Το κλίμα κάθε περιοχής είναι δεδομένο και σταθερό. Το δικό μας κλίμα, γενικά, είναι ένα μεσογειακό κλίμα, έχει όμως μεγάλες διαφορές από περιφέρεια σε περιφέρεια και οι κλιματικές αυτές διαφορές επιτρέπουν μια ποικιλία καλλιεργειών. Εμείς έχουμε ένα θερμό και ξηρό καλοκαίρι έτσι που, πολλές φορές, συμβαίνει να μη βρέξει για 4 έως 5 μήνες, από το Μάη ίσαμε το Σεπτέμβρη. Και οι βροχές, που πέφτουν το φθινόπωρο και το χειμώνα, είναι συνήθως ραγδαίες και διαρκούν λίγο. Έτσι το έδαφος δεν προλαβαίνει να απορροφήσει το νερό, να "χορτάσει" και να έχει αποθέματα. Γι' αυτό, οι καλλιέργειες προσαρμόζονται με το κλίμα κάθε περιοχής ή και η επιστήμη, οι γεωπόνοι και άλλοι, δημιουργούν καινούριες ποικιλίες, που αντέχουν σε διαφορετικό κλίμα. Ένα λοιπόν από τα σοβαρότερα προβλήματα, που αντιμετωπίζει η γεωργία, είναι το πρόβλημα του νερού, και αυτό γιατί οι περισσότερες καλλιέργειες, για να αποδώσουν, έχουν άμεση ανάγκη από πότισμα. Προπολεμικά, τα χωράφια που ποτίζονταν, ήταν περιορισμένα. Οι αγρότες περιορίζονταν στις καλλιέργειες που χόρταιναν με το "εξ ουρανού νεράκι του Θεού". Μετά τον πόλεμο όμως άλλαξαν τα πράγματα. Στη γεωργία μπήκε και η σύγχρονη τεχνική και βοήθησε και η επιστήμη σε όλες τις πλευρές της αγροτικής παραγωγής. Με τη βοήθεια λοιπόν της γεωλογίας και της τεχνολογίας, αξιοποιήθηκαν και αξιοποιούνται συνέχεια, όχι μόνο τα επιφανειακά νερά, που, στις περισσότερες περιπτώσεις, διέσχιζαν τους κάμπους και χύνονταν στις θάλασσες, αλλά και τα πλούσια υπόγεια νερά, που κρύβονταν όχι και σε μεγάλο 32

βάθος, βγήκαν στην επιφάνεια και έκαναν "παράδεισους" πολλές πρώην άγονες εκτάσεις. Σήμερα γίνονται συστηματικές έρευνες και εντοπίζονται τα υπόγεια νερά, ύστερα γίνονται στις κατάλληλες θέσεις γεωτρήσεις. Με αντλητικά συγκροτήματα ή με αρτεσιανά, το νερό βγαίνει στην επιφάνεια και από εκεί, με διάφορα αρδευτικά έργα, διοχετεύεται στα αγροκτήματα. Περνώντας σήμερα από διάφορες πρώην άνυνδρες περιοχές, θα δούμε πολλές γεωτρήσεις (πηγάδες, αρτεσιανά) που, με το σύστημα της τεχνητής βροχής, να έχουν γίνει γόνιμες και αποδοτικές σε μεγάλο βαθμό. Η εκμετάλλευση των επιφανειακών νερών, από ποτάμια και λίμνες, γίνεται με κατάλληλα αρδευτικά έργα, με φράγματα και κανάλια. Έτσι και τα νερά των ποταμών, που άλλοτε χύνονταν στις θάλασσες τώρα (φυσικά όχι όλα) γονιμοποιούν πολλές εκτάσεις. Παρά όμως την κατασκευή καινούργιων φραγμάτων και αρδευτικών συστημάτων με τη μετατροπή ορισμένων λιμνών σε αποθήκες νερού, οι γονιμοποιούμενες εκτάσεις παραμένουν σχετικά μικρές και τα πολυτιμότατα νερά των ποταμιών, το πραγματικό αίμα της "καμένης γης", χύνονται στη θάλασσα σαν άχρηστα. Η Ελλάδα (τα χωράφια της) έχει μεγάλη ανάγκη από ύδρευση. Μεγάλη χρήση και εκμετάλλευση των υπόγειων και επιφανειακών νερών έχει γίνει στην πεδιάδα της Κωπαΐδας, για τη βαμβακοκαλλιέργεια. Οι εγκαταστάσεις τεχνητής βροχής έχουν σχεδόν γενικευτεί. Στον Αργολικό κόλπο, η έλλειψη νερού οδήγησε στη δέσμευση των υποθαλάσσιων πηγών του Κυβερίου Αργολίδας, με την κατασκευή φράγματος μέσα στη θάλασσα και την εκμετάλλευση των χαμένων νερών2. Θερμοκήπια Τα θερμοκήπια αποτελούν και αυτά έναν άλλο τομέα παρέμβασης του ανθρώπου στη διαμόρφωση του κλιματικού παράγοντα. Στην περίπτωση των θερμοκηπίων, δεν κάνουμε τίποτα άλλο, παρά να διαμορφώνουμε τεχνητές κλιματικές συνθήκες σε ένα περιορισμένο χώρο, τέτοιες που να παίρνουμε προϊόντα (και ιδίως κηπευτικά) πριν και μετά την κανονική τους εποχή. Όπως θα έχουμε παρατηρήσει, 33

σήμερα στα μανάβικα μπορεί να βρει κανείς το χειμώνα καλοκαιρινά προϊόντα, π.χ. ντομάτες, μελιτζάνες, φασολάκια πολύ πριν από την εποχή τους, πεπόνια και τόσα άλλα. Η αγορά σήμερα, με τα θερμοκήπια, δε στερείται, σε όλες τις εποχές, τα ποικίλα προϊόντα. Θερμοκήπια υπάρχουν πολλά στην Κρήτη, την Πελοπόννησο, τη Στερεά, την Πρέβεζα και αλλού. Και στην Αττική υπάρχουν αρκετά και μάλιστα ορισμένα είναι θερμοκήπια ειδικά για λουλούδια. Βλέπουμε λοιπόν πως στην ουσία ο εκσυγχρονισμός δεν αναφέρεται σε αυτόν καθαυτών τον παράγοντα κλίμα, αλλά στο ότι η τεχνολογία και η επιστήμη έρχονται να υποκαταστήσουν, μέχρι ενός σημείου, κάποια από τις ευεργετικές του επιδράσεις, όπως είναι η προσφορά νερού με τεχνικά έργα ή ακόμα και να διαμορφώσουν ένα τεχνητό κλίμα, όπως έχουμε με την περίπτωση των θερμοκηπίων, προς όφελος του παραγωγού. Έτσι, η επέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα, με τη δημιουργία ανάλογων συνθηκών αλλάζει ή και πλουτίζει, αυξάνει την παραγωγή. 3.3.2. ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΕΔΑΦΟΥΣ Η περιορισμένη έκταση της ελληνικής γης και η προσπάθεια αύξησης της γεωργικής παραγωγής, ως και η μακροχρόνια εντατική καλλιέργεια, εξαντλούν τα εδάφη και τα κάνουν συνεχώς φτωχότερα. Ακόμα πολλά άλλοτε ημικατάλληλα εδάφη, επειδή δεν πάρθηκαν τα κατάλληλα μέτρα για τη συντήρησή τους και τη διατήρηση της ευφορίας τους, γίνονται φτωχά, εξαντλημένα και αποπλυμένα και η απόδοσή τους μειώνεται. Εκτός από την έλλειψη οργανικών ουσιών (το χούμο) συμβαίνει να λείπει συχνά από τα χωράφια τελείως, το άζωτο και το φωσφορικό οξύ από τα ανόργανα στοιχεία. Οι ελλείψεις αυτές επιβάλλουν, συστηματική χημική λίπανση των αγρών ακόμα και εφαρμογή συστημάτων αμειψισποράς, για να διατηρηθεί και να βελτιωθεί η απόδοσή τους. Ακόμα, το επικλινές πολλών εδαφών και η δημιουργία χαραδρών και χειμάρρων έχουν σαν αποτέλεσμα την πρόκληση μεγάλων ζημιών, με 34

τη μορφή διάβρωσης, απόπλυσης και παράσυρσης των εδαφών. Στις περιπτώσεις αυτές ο εκσυγχρονισμός εκδηλώνεται με τη χρήση των κατάλληλων λιπασμάτων και την κατασκευή διαφόρων υδραυλικών έργων. Οι χημικές ουσίες εμπλουτίζουν το έδαφος, βελτιώνουν την ποιότητά του και συντελούν στην αύξηση της παραγωγής. Η ελληνική γεωργία απορροφά κυρίως αζωτούχα και φωσφορικά λιπάσματα. Οι ανάγκες της γεωργίας μας σε τέτοια λιπάσματα καλύπτονται από τέσσερις εγχώριες βιομηχανικές επιχειρήσεις3. 3.3.3. ΕΚΜΗΧΑΝΙΣΗ - ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ Τα γεωργικά μηχανήματα και η χρησιμοποίησή τους από τους αγρότες έχουν φέρει πραγματική επανάσταση στο χώρο της γεωργίας. Ο μηχανικός εξοπλισμός της γεωργίας ενισχύθηκε σημαντικά μετά το 1948. Όλο και περισσότερα τρακτέρ, σπαρτικές μηχανές, θεριζοαλωνιστικά συγκροτήματα και άλλα, εκτοπίζουν τα παραδοσιακά συστήματα καλλιέργειας. Οι μηχανές βοηθούν τους αγρότες να κάνουν περισσότερη δουλειά και με λιγότερο κόπο. Πολλαπλή είναι η χρησιμοποίηση των μηχανών στη γεωργία. Απλουστεύτηκε η δουλειά και συντόμευσε ο χρόνος απασχόλησης. Ο γεωργός σήμερα ζει κάτω από ευνοϊκότερες συνθήκες και δεν τον δέρνει το λιοπύρι το καλοκαίρι για το θερισμό και το ξεροβόρι το χειμώνα για τη σπορά. Στη γεωργία σήμερα γίνεται πλατιά χρήση των μηχανικών μέσων. Έχει γίνει η λεγάμενη εκμηχάνιση της γεωργίας. Φυσικά μπορεί να μην έχει ολοκληρωθεί, μπορούμε όμως να πούμε με σιγουριά ότι έχει επικρατήσει παντού. Όσο περνούν τα χρόνια, όπως όλη η ζωή εκσυγχρονίζεται και προσαρμόζεται στις καινούριες (πιο καλές και αποδοτικές συνθήκες) έτσι και ο τομέας της γεωργίας δεν υστέρησε στην προσαρμογή. Σιγάσιγά η γεωργία ξεφεύγει από την παραδοσιακή καλλιέργεια και περνάει στη σύγχρονη, την επιστημονική. Οι αγρότες μας δε μένουν στο τι 35

έχουν μάθει από τους πατεράδες τους ή τους άλλους, αλλά σήμερα συμβουλεύονται τους γεωπόνους και, καθοδηγούμενοι κατάλληλα, είναι σε θέση να ξέρουν ποια καλλιέργεια έχει την καλύτερη απόδοση. Η Αγροτική Τράπεζα προμηθεύει σήμερα τους αγρότες διάφορες ποικιλίες σιτηρών, που, ίσαμε τώρα, ήταν άγνωστες. Ακόμα οι αγρότες καλλιεργούν διάφορες βελτιωμένες φυτικές ποικιλίες πιο αποδοτικές, αλλά και πιο ανθεκτικές στις ιδιόμορφες καιρικές συνθήκες. Κανένας αγρότης δε μένει απαθής στην επιστήμη και χρησιμοποιεί πλατιά τα φυτοφάρμακα για την καταπολέμηση των διαφόρων ασθενειών και παρασίτων. Οι ασθένειες, που, παλιότερα, καταστρέφανε μεγάλες εκτάσεις καλλιεργειών, σήμερα, προλαβαίνονται με την έγκαιρη επέμβαση και την καταπολέμησή τους. Αεροψεκασμοί και ραντίσματα με δραστικά φυτοφάρμακα, έχουν εξαλείψει ορισμένες ασθένειες, που, παλιότερα, ήταν μάστιγα στην αγροτική παραγωγή4. 3.3.4. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ Για να εφαρμοστεί μια σωστή ανώτερη και σύμφωνη με την τεχνολογική εξέλιξη γεωργική πολιτική, θα πρέπει και οι αγρότες να έχουν τον αντίστοιχο επιστημονικό εξοπλισμό. Αυτό φυσικά δεν μπορεί να γίνει από τη μια μέρα στην άλλη, για πολλούς λόγους. Το μορφωτικό επίπεδο των αγροτών μας δεν είναι και πολύ ανεβασμένο. Οι νέες γενιές, όμως, των αγροτών πρέπει να αποκτούν συνέχεια όλο και περισσότερες γνώσεις. Γι' αυτό, η σωστή και υπεύθυνη επαγγελματική εκπαίδευση των αγροτόπαιδων, έχει πολύ μεγάλη σημασία. Οι νέοι αγρότες, πρέπει να είναι σε θέση να αφομοιώνουν τη νέα τεχνολογία, να χειρίζονται εύκολα τα γεωργικά μηχανήματα και να γνωρίζουν τη χρήση των διαφόρων φυτοφαρμάκων, ζιζανιοκτόνων, γιατί και πολλά είναι και επικίνδυνα. Η δημιουργία, η ίδρυση σχετικών σχολών θα βοηθήσει αφάνταστα τους αγρότες μας. 36

Από την κρατική πλευρά, η Πολιτεία προγραμματίζει και ενισχύει τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας. Γίνονται μεγάλα εγγειοβελτιωτικά έργα και αξιοποιούνται μεγάλες εκτάσεις. Ακόμα οι αλλαγές των καλλιεργειών, η χρηματοδότηση και ενίσχυση, φανερώνουν ότι η Πολιτεία στέκει συμπαραστάτης και αρωγός στις γενικότερες προσπάθειες για τη βελτίωση, εκσυγχρονισμό και προσαρμογή της ελληνικής γεωργίας. Μπορούμε να πούμε ότι σήμερα η ελληνική γεωργία βρίσκεται σε πολύ καλή εξέλιξη από ποσότητα, ποιότητα και συγχρονισμό5. 37

ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 - ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΑΜΠΕΛΙΩΝ 4.1. ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ Ρ οδίτης Κθ(ϋίί8 Συνώνυμα: Κοκκινάρα (Αιτωλ/νία, Φωκίδα, Φθιώτις), Ροϊδίτης, Ράϊδο (Ζάκυνθος), Ρογδίτης (Χανιά). Κοκκινοστάφυλο (Λεύκάς). Κανελλάτο (Μέγαρα). Λιτσιτσίνες, Σουρβιώτης (Καστοριά) Παραλλαγαί: Θηλυκός ροδίτης, Μουργαλεπού, Μούργα (Αχαία). Αρσενικός Ροδίτης (αραιόρραγος Ρ.-Αχαία). Ρ. Αρίλογος (Αχαία). Ροδομούσι (Σαντορίνι), Σακκοροδίτης (Μεσσηνία). Περιοχές καλλιέργειας: Στερεά Ελλάδα, Εύβοια, Θεσσαλία και σποραδικά στη λοιπή ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα. 38

Μοσχοφίλερο Μο$όΙιοίίΙθΓθ Συνώνυμα: Περιοχές καλλιέργειας: Αρκαδία (περιοχές Μ αντινεία ς), Μ εσ σ ηνία, Αχαία 39

Καρβουνιάρης ΚβΓνοιιηίβιΪΒ Συνώνυμα: Καρβουνιάς (Λακωνία); Καρβούνης (Αρκαδία) Περιοχές καλλιέργειας: Αρκαδία, Λακωνία, Μεσσηνία 40

Γκρενάς ρουζ Grenache Rouge Συνώνυμα: G arnacha Tinta. Περιοχές καλλιέργειας: Χ αλκιδική, Μ εσ σ ηνία, Βοιω τία 41

Ασπρούδα Μεσσηνίας ΑίρΐΌΐ^β de Μέ$$έπίθ Συνώνυμα: Περιοχές καλλιέργειας: Μεσσηνία, Ηλεία, Λακωνία. 42

Φωκιανό μαύρο ΡοΙώηο ΠΊβνΓΟ Συνώνυμα: Σαμιώτικο, Σαμιώτης, (Μεσσηνία). Δαμάσκηνο, Δαμασκηνάτο (Ν. Αιγαίου). Ερικαράς (εκ του Ιπ-Κ3Γ3: μαύρο δαμάσκηνο), Άρι-καράς (Κύθηρα). Έλι γκαρά (Ν. Θεσσαλονίκης). Περιοχές καλλιέργειας: Νήσοι Β. και Α. Αιγαίου, Κεντρ. και Α. Μακεδονία, Θράκη, Κρήτη, Μεσσηνία. Παραλλαγαί: Φ. κοκκινέλι (Λήμνος, Εύβοια, Λασήθι) 43

M j l : Κορινθιακή Raisin de Corinthe Συνώνυμα: Σταφιδάμπελος, Σταφίδα μαύρη, Σταφίδα, Αιανορρόγι Corinthe Noir, Raisin de Corinthe, Corinto Nero, Black Corinth, Currant Grappe, Passolina, P. De Lipari, Passerina Περιοχές καλλιέργειας: Κορινθία, Αργολίς, Αχαΐα, Ηλεία, Μεσσηνία, Ζάκυνθος, Κεφαλληνία 44

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 - ΖΩΙΚΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΟΥ ΑΜΠΕΛΙΟΥ 5.1. ΕΝΤΟΜΑ Η αντιμετώπιση των ζωικών εχθρών του αμπελιού (κυρίως έντομα και ακάρεα) αποτελεί σοβαρό πρόβλημα ιδιαίτερα σε συνθήκες βιολογικής γεωργίας. α) Η ευδεμίδα του αμπελιού (Lobesia botrana) Οικ. Torticidae ή σκουλήκι των σταφυλιών είναι ένα πολυφάγο λεπιδόπτερο πολύ διαδεδομένο και αποτελεί σημαντικό εχθρό των αμπελιών που προσβάλλει τις ράγες. Είναι ένα έντομο μεγάλης οικονομικής σπουδαιότητας και έχει πολλούς ξενιστές. Στην Ελλάδα έχει συνήθως 3 γενιές που σημαίνει ότι ο αμπελουργός πρέπει να γνωρίζει το βιολογικό κύκλο της ευδεμίδας και ακόμη πιο πολύ να ενημερώνεται, μέσω των Γεωργικών Προειδοποιήσεων, πότε γίνεται η εκκόλαψη των αυγών του εντόμου. Ο βιολογικός κύκλος του εντόμου διαρκεί περίπου 45 ημέρες την άνοιξη και 33 ημέρες το καλοκαίρι. Τις μεγαλύτερες ζημιές προκαλούν η δεύτερη και η τρίτη γενιά. Η πρώτη γενιά εμφανίζεται την άνοιξη και προσβάλει τα άνθη. Η δεύτερη γενιά εμφανίζεται τον Ιούνιο και προσβάλει τις ράγες, η τρίτη γενιά εμφανίζεται από τις αρχές Αυγούστου μέχρι τέλος Σεπτεμβρίου. Οι προνύμφες του εντόμου προτιμούν τα σημεία όπου οι ράγες έρχονται σε επαφή μεταξύ τους, για αυτό και τα πυκνόραγα σταφύλια προσβάλλονται εντονότερα από την ευδεμίδα. Στις ζημιές της ευδεμίδας υπολογίζονται και οι δευτερογενείς ζημιές που δημιουργούνται από τα νύγματα του εντόμου στις ράγες, όπως η ανάπτυξη παθογόνων μυκήτων (π.χ. βοτρύτη: Botrytis cinerea) και διαφόρων σαπροφυτικών μυκήτων που επιταχύνουν τη σήψη των σταφυλιών. Φαίνεται όμως ότι και ο βοτρύτης επηρεάζει τον πληθυσμό της ευδεμίδας. Παρατηρήθηκε ότι όταν οι προνύμφες της ευδεμίδας τρέφονται από ράγες προσβεβλημένες από το βοτρύτη, τότε αυξάνεται ο πληθυσμός του εντόμου, διότι αυξάνεται η ταχύτητα ανάπτυξης των προνυμφικών σταδίων. Βασική προϋπόθεση σωστής αντιμετώπισης της ευδεμίδας αποτελεί η παρακολούθηση των πτήσεών της με χρήση κατάλληλων παγίδων. Πριν την εφαρμογή κάποιου βιολογικού σκευάσματος, γίνεται 45

παρακολούθηση των πτήσεων της ευδεμίδας με χρήση φερομονικών παγίδων, είτε με τροφοπαγίδες σε πλαστικά μπουκάλια με τοποθέτησή τους σε σκιερό μέρος κοντά στα σταφύλια. Η χρήση των φερομονικών παγίδων βοηθά στον προσδιορισμό του κατάλληλου χρόνου επέμβασης Ο χρόνος αυτός είναι 10-12 μέρες μετά την έναρξη της κανονικής αύξησης των συλλήψεων στις παγίδες. Καταφεύγουμε σε βιολογική καταπολέμηση, γιατί με τον χημικό τρόπο η σκόνη επίπασης (θείο) υποβαθμίζει την ποιότητα των κρασιών επειδή λαμβάνει μέρος στη διαδικασία της ζύμωσης. Η αποτελεσματικότητα των ψεκασμών καταπολέμησης της ευδεμίδας καθορίζεται από τη σωστή χρονική στιγμή της επέμβασης. Πρακτικά έχει βρεθεί ότι η πρώτη επέμβαση πρέπει να γίνει 5-8 ημέρες πριν από την άνθιση. Η δεύτερη γίνεται περίπου σε 15-20 ημέρες όταν έχουν δέσει οι μικρές ράγες και έχουν μέγεθος μικρού μπιζελιού. Η τρίτη επέμβαση γίνεται στην περίοδο του γυαλίσματος. Ακόμα, έχουμε καλύτερα αποτελέσματα αν προσθέσουμε ζάχαρη σε αναλογία 1% και η θερμοκρασία είναι υψηλή. Επίσης, μία καλή μέθοδος βιολογικής καταπολέμησης της ευδεμίδας είναι η διατάραξη των συζεύξεων των ακμαίων με χρήση φερομονών του θηλυκού. Ακόμα, υπάρχουν και βιολογικοί εχθροί της ευδεμίδας που προσβάλλουν τα αυγά, τις προνύμφες και τις νύμφες. Οι βιολογικοί αυτοί εχθροί προσβάλλουν επίσης και άλλα έντομα. Ο παρασιτισμός από τους βιολογικούς εχθρούς είναι πολύ μεγαλύτερος την άνοιξη και δεν είναι σταθερός, αλλά κυμαίνεται από χρονιά σε χρονιά από 20-80%. Αντίθετα, τη θερινή περίοδο κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα 5-15%. Τη θερινή περίοδο αντίθετα, τα ωφέλημα αρπαχτικά είναι πολύ δραστήρια και πρέπει να τα προστατεύουμε. Πειράματα που έγιναν έδειξαν ότι τα αποτελέσματα εφαρμογής του Β. Thuringiensis με επίπαση ήταν πολύ καλύτερα από τα αποτελέσματα της εφαρμογής χημικών ή βακίλου με ψεκασμό (μικρός μέσος όρος προσβεβλημένων ραγών από τη ευδεμίδα ανά σταφύλι). Η εφαρμογή στην περιοχή μας, γίνεται με τη χρήση κοινών θειωτήρων. Επομένως, 46

οι προϋποθέσεις για την επιτυχία του βιολογικού ελέγχου της ευδεμίδας του αμπελιού είναι: 1) Επέμβαση έγκαιρη (σύμφωνα με τις γεωργικές προειδοποιήσεις), 2) επιμελής επίπαση (σκόνισμα) και 3) απαιτούμενος αριθμός επιπάσεων ανάλογα με την πυκνότητα του πληθυσμού του εντόμου στον αμπελώνα. β) Ο θρίπας του αμπελιού (ΡΓ3ηΙ<ΙϊηϊβΙΐ3 οοοίόβηίθιι'β), είναι ένα έντομο μικρής οικονομικής σπουδαιότητας. Ίσως πολύ σύντομα να εξελιχθεί σε σοβαρό εντομολογικό εχθρό του αμπελιού. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να επιδιωχθεί αποκατάσταση της βιολογικής ισορροπίας με τα ήδη δοκιμασμένα και αποτελεσματικά αρπαχτικά του γένους: Ο/τυε ερ., ΑηΜοοοπε ερ., Amblyseius ερ., κ.ά. γ) Ο ωτιόρυγχος ή σκαθάρι του αμπελιού {Οϋο^γηοήυε ΞυΙοθίυε Ι_.), είναι ένα κολεόπτερο της οικογένειας ΟυτουΙίοηίάαθ. Προσβάλει και τρέφεται από τους οφθαλμούς ή από νεαρά φύλλα ή από τους βλαστούς του αμπελιού. Σε περίπτωση έντονης προσβολής, ο αμπελώνας μοιάζει να έχει πληγεί από χαλαζόπτωση. Είναι από τα πιο ζημιογόνα έντομα και ως πολυφάγο, προσβάλει και άλλα καλλιεργούμενα και αυτοφυή φυτά (Βοηησπιαίεοη, 1967). Είναι νυκτόβιο είδος και έχει μία γενιά το χρόνο. Τα ακμαία ζουν περίπου 15-17 μήνες και εμφανίζονται στο αμπέλι από τις αρχές Απριλίου μέχρι τα μέσα Ιουνίου. Μόλις διογκωθούν την άνοιξη οι οφθαλμοί, προκαλεί μεγάλες ζημιές. Οι προνύμφες που τρέφονται από τις ρίζες του ξενιστή και για τη νύμφωσή τους κατασκευάζουν χωμάτινο βομβύκιο εντός του εδάφους. Αντιμετωπίζεται επιτυχώς με το μύκητα Βθθυνβηθ ερ., αλλά και με παρασκευάσματα εντομοφάγων νηματωδών. δ) Η ερίνωση στο αμπέλι προκαλείται από ένα πολύ μικρό άκαρι (Εηορήγθε ν/υ/ε) της οικογένειας Επορόγίάαθ. Προσβάλει κυρίως τα φύλλα την άνοιξη. Δημιουργεί νύγματα στην κάτω επιφάνεια των φύλλων και σχηματίζονται φλύκταινες (φουσκάλες) στην πάνω επιφάνεια. Τροφή του είναι οι χυμοί των φύλλων. Έχει 5-7 γενιές το χρόνο και προκαλεί ζημιές μόνο στα φυτώρια και στα νέα αμπέλια. Τα συμπτώματα της προσβολής είναι, καθυστέρηση της ανάπτυξης των 47

φύλλων. Το θειάφι, βρέξιμο ή σκόνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αντιμετώπιση του ακάρεος αυτού, με καλά αποτελέσματα. Επίσης, πρέπει να προσέξουμε να μη χρησιμοποιείται φυτικό υλικό που έχει προσβληθεί από το άκαρι. Με πρώιμο κλάδεμα και με διάφορα αρπαχτικά της οικογένειας ΤγάθίάθΘ μειώνεται κατά μεγάλο μέρος ο πληθυσμός του. Πάντως, στην περιοχή μας τα ακάρεα σπάνια δημιουργούν προβλήματα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στη Ρόδο δεν έχουν διαπιστωθεί προσβολές από φυλλοξήρα και από τζιτζικάκι (Ειτιροαεοα 5ρ.),για αυτό δεν γίνεται αναφορά στην αντιμετώπισή τους. ε) Ο τετράνυχος (Τ θ ^θ η γ^υ ε υγϋοθβ ) είναι άκαρι. Στο αμπέλι απομυζά και αποξηραίνει τα μικρά ή μεγάλα φύλλα, τα οποία παίρνουν ένα χρώμα κοκκινωπό. Προσβάλλει επίσης τον ποδίσκο και τις διακλαδώσεις του σταφυλιού. Οι προσβολές είναι σαν μαύρη σκουριά. Με τους ψεκασμούς ή τις επιπάσεις με θειάφι που κάνουμε εναντίον του ωιδίου, καταπολεμούμε συνήθως και τους τετράνυχους. Επίσης, τον έλεγχο του τετράνυχου αναλαμβάνει ο φυσικός εχθρός του, του γένους Ρ/ιγίοεθίυΙυε ρβγείηιμε. Διατηρούμε τη βιολογική ισορροπία στο αμπέλι μας, προστατεύοντας όλα τα παρασιτικά έντομα που είναι δυνατόν να δράσουν εναντίον των τατράνυχων (Τσέτουρας, 2005). Επιπλέον, γίνεται χρήση ενός βιολογικού σκευάσματος (ΒΙΟΑΘΡΕΧ), το οποίο είναι 100% φυσικό προϊόν από εκχυλίσματα φυτών για καταπολέμηση τετράνυχων, καθώς επίσης των αλευρωδών και των αφίδων των καλλιεργειών, που δρα με αύξηση της αντοχής των φυτών στις προσβολές των εν λόγω εχθρών. Δοσολογία: 500-1000 οπι3 σκευ./100 Ιί νερό. Τρόπος εφαρμογής: Ψεκασμοί καλύψεως μεγάλου όγκου χωρίς απορροή. Έναρξη επέμβασης: Μόλις εμφανιστούν οι πρώτες ζημιές στην καλλιέργεια. Παρατηρήσεις - περιορισμοί - οδηγίες χρήσης: Κατά την παρασκευή του ψεκαστικού υγρού απαιτείται η θερμοκρασία του αέρα να είναι πάνω από 10 Θ για αποφυγή στερεοποίησης του σκευάσματος. Συνιστάται η προδιάλυση του σκευάσματος σε μικρή ποσότητα χλιαρού νερού (π.χ. 10 Ιί), όταν η 48

θερμοκρασία αέρα είναι χαμηλή. Συνδυαστικότητα: Αν συνδυαστεί με το ωιδιοκτόνο ΒΑεΤΡΑ, τότε η δόση μειώνεται στο ήμισυ. Μεσοδιαστήματα επεμβάσεων: 7-10 ημέρες (Αρτινός, 2006). Επίσης, στο βιολογικό αμπελώνα της περιοχής υπάρχει αφθονία αρωματικών φυτών (βασιλικοί, λεβάντες κ.ά.), τα οποία αφενός μεν αποτελούν καταφύγιο ωφέλιμων εντόμων και αφετέρου είναι εντομοαπωθητικά ορισμένων εχθρών της καλλιέργειάς μας. Τέλος, έχει παρατηρηθεί ότι η τέφρα ξύλου και το πριονίδι, όταν σκορπίζονται σε ξηρό έδαφος γύρω από τα καλλιεργούμενα φυτά, εμποδίζουν την προσπέλαση διαφόρων ειδών σαλιγκαριών που ζημιώνουν το φύλλωμα των πρέμνων. Επίσης, η τοποθέτηση σε κατάλληλες υποδοχές του εδάφους, πλαστικών κυπέλλων γεμάτων με μπύρα αποτελούν παγίδες που χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά εναντίον των σαλιγκαριών (Λιγοξυγκάκης, 1999)._ 5.2. ΑΚΑΡΕΑ Τετράνυχος ΤβίΓβηγοήυε υήίοθθ, ΑΓθοήηίόθ, Αοβπ, ΤβίΓθηγοΙιίεΙθθ Συχνότητα και σπουδαιότητα: Οι υφαίνουσες ιστό αράχνες συνιστούν σημαντική απειλή για τα κρασοστάφυλα. Οι ποικιλές ΖίπίθάβΙ και ΟίιαΓάοηηαγ είναι ιδιαίτερα ευπαθείς σε βλάβες από την αράχνη. Συμπτώματα: Οι μεγάλοι πληθυσμοί μπορεί να προκαλέσουν κάψιμο των φύλλων που εμποδίζει τη φωτοσύνθεση και τη συσσώρευση ενεργειακών αποθεμάτων στο αμπέλι. Ο ιστός του φύλλου καταστρέφεται από τις αράχνες που τρέφονται 49

από την κάτω επιφάνεια του φύλλου. Η βλάβη μειώνει την ικανότητα φωτοσύνθεσης και άλλες φυσιολογικές λειτουργίες Ο πληθυσμός του αραχνιδίου φτάνει σε κορύφωση στη θερμότερη φάση του καλοκαιριού, συνήθως καθώς ο καρπός εισέρχεται σε φάση ωρίμανσης μετά το νθταίεοη. Η συσσώρευση σακχάρων στον καρπό επιβραδύνεται ή διακόπτεται εντελώς όταν πλησιάζει η εποχή της συγκομιδής. Τα αμπέλια που πάσχουν από έλλειψη νερού είναι πιό ευάλωτα στις επιθέσεις, επιδή τα βιοχημικά συστήματα προστασίας του αμπελιού δε λειτουργούν σωστά χωρίς Τα ενήλικα έντομα έχουν 2 τυπικά μαύρα στίγματα στην πλάτη 4 ζεύγη ποδιών. Το θηλυκό έχει μήκος 0,5 χιλιοστά. Το αρσενικό είναι μικρότερο και λεπτό (μήκος 0,3 χιλιοστά). Τα αυγά του είναι σφαιρικά, με διάμετρο κάτω του 0,1 χιλιοστού, λεία, λευκά και ημιδιάφανα μετά την εναπόθεση, ενώ μέχρι την εκκόλαψη γίνονται αδιάφανα. Η κάμπια είναι μικρή με 3 ζεύγη ποδιών. Κύκλος ζωής: Το αραχνίδιο διαχειμάζει ως ώριμο θηλυκό κάτω από τον φλοιό του αμπελιού. Την άνοιξη μεταναστεύει στα νέα βλαστάρια και αρχίζει να τρώει. Πολλές γενιές αναπαράγονται στη διάρκεια της ανάπτυξης του φυτού και σ' όλα του τα στάδια το έντομο τρέφεται με τα φύλλα. Στη θερμότερη φάση του καλοκαιριού, το αραχνίδιο μπορεί να ολοκληρώσει μια γενιά σε περίπου δέκα ημέρες, κι έτσι έχει εκρηκτικό πληθυσμιακό δυναμικό. Η μειωούμενη διάρκεια της ημέρας σηματοδοτεί τη χειμέρια νάρκη. 50

Αντιμετώπιση: Καταρχήν πρέπει να ληφθούν προληπτικά μέτρα, και τα χημικά να αντιμετωπιστούν ως έσχατη λύση. Ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα για αραχνίδια, θα πρέπει να περιλαμβάνει τα εξής: 4- Διατήρηση της υγρασίας του εδάφους σε όλη την περίοδο, ειδικά στα αμμώδη εδάφη 4- Αποφυγή συμπαγούς εδάφους, με ανεπαρκή διείσδυση (απορρόφηση) ύδατος 4 Προστασία φύλλων από υπερβολική σκόνη 4- Παρακολούθηση πληθυσμού εντόμων και των αρπακτικών αραχνιδίων 4 Προστασία των αμπελιών κατά άλλων εντόμων όπως τα νηματειδή ή τη φυλλοξήρα, που πιέζουν το αμπέλι 4 Η χημική αντιμετώπιση δεν πρέπει να καταπολεμά τους διώκτες του αραχνιδίου (Orius, Euseius, Tularensis, κλπ.) Φυλλοκόρτης ΟβΙθρίίηπίθΓυε νϋίε, ΑηθοΙιπίόθ, Αοβπ, ΕπορΙιγίόθθ Συχνότητα και σπουδαιότητα: Οι ζημιές είναι σημαντικότερες με τις χαμηλές θερμοκρασίες την άνοιξη. Συμπτώματα: Η ζημιά εξαρτάται από την πυκνότητα του πληθυσμού των εντόμων. Στο κάτω μέρος των δίσκων, εμφανίζονται τραύματα. Οταν το αμπέλι έχει 5-6 φύλλα, η διατροφή των εντόμων συχνά διακόπτει την ανάπτυξη των βλαστών, οι οποίοι ενδέχεται να ξεραθούν λόγω των τραυμάτων στη βάση τους. Επίσης επηρεάζει το σχηματισμό των ανθέων. Το φύλλωμα έχει όψη καφέ και κοκκινωπή, τα φύλλα παρουσιάζουν δυσμορφία που ακολουθείται από πρόωρη πτώση. Ως αποτέλεσμα των κοντών ρόζων και της ανάπτυξης 51

πρόσθετων βλαστών μετά το θάνατο των κύριων μπουμπουκιών, το αμπέλι παρουσιάζει όψη «σκούπας της μάγισσας». Τα πρωτογενή θηλυκά του καλοκαιριού έχουν μέγεθος 0,15 έως 0,16 X 0,05 χιλ. με 2 παρόμοια ζεύγη ποδιών. Τα αυγά είναι λευκά, επιμήκη, περίπου 0,4 χιλιοστά. Η πρώτο-νύμφη είναι λευκή με 2 ζεύγη ποδιών. Το οπισθόσωμα έχει κάπου 50 δακτυλίους. Η δεύτερο-νύμφη έχει κι αυτή 2 ζεύγη ποδιών αλλά μόνο 15 δακτυλίους στο οπισθόσωμα. Κύκλος ζωής: Το χειμώνα, τα θηλυκά παραμένουν προστατευμένα κάτω από τους δίσκους των μπουμπουκιών, στη χνουδωτή ζώνη μεταξύ μεριστωμάτων, καθώς και κάτω από το φλοιό του κορμού και των μικρών κλαδιών, γενικά κοντά στα μπουμπούκια. Παραμένουν εκεί με τους γόνους τους, μέχρι ν' αποκτήσει ο βλαστός 8-12 φύλλα, και έπειτα μεταναστεύουν στο κάτω μέρος των φύλλων όπου ζουν και εναποθέτουν αυγά μέχρι τον Οκτώβριο-Νοέμβριο. Τα χειμωνιάτικα θηλυκά που παράγονται από τον Αύγουστο, αντικαθιστούν το θερινά θηλυκά και το φθινόπωρο συνιστούν το συνολικό πληθυσμό του ΟθΙθρϋπηίθΜΞ νίϋε. Αντιμετώπιση: Είναι σημαντικό να προληφθεί η είσοδος του εντόμου στο αμπέλι, γι'αυτό είναι βασικό να χρησιμοποιούμε υγιή φυτά. Αν υπάρχει το έντομο, αποτελεσματικές μπορεί να είναι οι χημικές μέθοδοι με επαφή ακαριοκτόνων (άίοορίτοι ή θηάοευίρίιαη), αν συμπέσουν με την περίοδο μεγαλύτερης έκθεσης του εντόμου. 52

5.3. ΝΗΜΑΤΩΔΕΙΣ Πολλά είδη νηματοειδών ανιχνεύονται στα εδάφη όπου είναι καλλιεργημένα αμπέλια, όπως ο νηματοειδής των εσπεριδοειδών (Tylenchulus semipenetrans), ο τραυματικός νηματοειδής (Pratylenchus vulnus), ο δακτυλιοειδής νηματοειδής (Criconmella xenoplax), οι σημαντικότεροι όμως είναι ο νηματοειδής κόμβου ριζών (Meloidogyne sp.) και ο dagger νηματοειδής (Xiphinema index, X. Diversicaudatum, X. Vuittenezi και X. Italiae). Αυτοί οι τελευταίοι μεταφέρουν τον ιό Fanleaf του αμπελιού (GFLV), τον ιό Arabis Mosaic, τον ιό Chrome Mosaic του αμπελιού και τους nepori - ιούς GFLV του αμπελιού, αντίστοιχα. Φάσμα προσβαλλόμενων: Ο νηματοειδής του κόμβου ριζών έχει ευρύ φάσμα ξενιστών, που ξεπερνά τα 2.000 είδη. Κύρια προσβαλλόμενο φυτό είναι το αμπέλι. Τα φάσμα συμπεριλαμβάνει επιπλέον και τα ξυλώδη φυτά, καρποφόρα δέντρα, σόγια, καλαμπόκι και κάποια δημητριακά. Συχνότητα και σπουδαιότητα: Οι νηματοειδείς υπάρχουν σε όλο τον κόσμο. Ο τόπος καταγωγής, η σύσταση του εδάφους, το φυτώριο του αμπελιού, οι προηγούμενες παραγωγές, τα είδη ζιζανίων και η περιοχή της καλλιέργειας είναι παράγοντες που προσδιορίζουν ποιος νηματοειδής παρουσιάζεται σε ποιο αμπέλι. Ο νηματοειδής του κόμβου ριζών προκαλεί παγκοσμίως μεγαλύτερη ζημιά από κάθε άλλο γένος. Συμπτώματα: Οι παρασιτικοί νηματοειδείς τρέφονται με τις ρίζες, μειώνοντας τη ζωτικότητα και την παραγωγικότητα του αμπελιού. Το ποια σημεία του αμπελιού βλάπτονται περισσότερο, εξαρτάται από την επιμέρους σύσταση του εδάφους. Οι νηματοειδείς του κόμβου ριζών εισχωρούν στις ρίζες και σχηματίζουν περίπλοκους χώρους διατροφής, παράγοντας γιγάντιους κυτταρικούς σχηματισμούς, που συνήθως καταλήγουν σε κύστες των ριζών. Τα γιγάντια κύτταρα και κύστες απορροφούν τα θρεπτικά συστατικά και το νερό, και οδηγούν το φυτό σε υπανάπτυξη. Οι νηματοειδείς dagger μπορεί να 53

προκαλέσουν ελαφρά οιδήματα, κυτταρική υπερτροφία, νέκρωση, απώλεια πλαγίων ριζών και πολυπυρηνική κατάσταση των φλοιωδών κυττάρων κοντά στα σημεία όπου θρέφονται, αλλά η σημασία τους έγκειται περισσότερο στο ότι μεταφέρουν τον ιό grapevine fanleaf. Τρέφονται από το εξωτερικό μέρος των ριζών αλλά μπορούν να φθάσουν μέχρι τους αγγειακούς ιστούς, με το μακρύ τους αγκάθι. Η μετάδοση του ιού δια του νηματοειδούς dagger προκαλεί στα φύλλα συμπτώματα όπως το κιτρίνισμα των νεύρων, το μωσαϊκό και δυσμορφίες με λιγότερο προφανή συμπτώματα στις λευκές ποικιλίες και τις θερμότερες περιοχές. Περιγραφή του εντόμου: Οι παρασιτικοί νηματοειδείς είναι μικροσκοπικά, αδιαίρετα καμπυλωτά σκουλήκια που τρέφονται από τις ρίζες των φυτών διατρυπώντας και απομυζώντας τα περιεχόμενα τους με ένα μέρος του στόματός τους που μοιάζει με βελόνα και λέγεται αγκάθι. Τα αρσενικά νηματοειδή είναι σπάνια. Τα θηλυκά dagger έχουν μήκος περίπου 3 χιλ., με μακριά προβοσκίδα (αγκάθι). Το σχήμα της ουράς ποικίλει από κοντό, στρογγυλό έως επίμηκες, κωνικό. Κύκλος ζωής: Η αναπαραγωγή γίνεται με μειωτική παρθενογένεση. Τα αρσενικά είναι δυσεύρετα. Το θηλυκό εναποθέτει 500-1000 αυγά σ ένα σάκο από ζελατίνη, στα τέλη του καλοκαιριού. Τα αυγά παράγονται στο τέλος του καλοκαιριού. Η κάμπια περνά το εφηβικό στάδιο μες στο σάκο, ενώ στο δεύτερο στάδιο θρέφεται πάνω στη ρίζα. Η ωρίμανση και η σεξουαλική αναπαραγωγή εμφανίζονται στο στάδιο της ενηλικίωσης. Τα έντομα (τρεφόμενες κάμπιες και ενήλικα) δραστηριοποιούνται στη διάρκεια του χειμώνα και στην αναπτυξιακή περίοδο. 54