Μεσεμανώλης Κωνσταντίνος

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Αξιοποίηση Αυτοφυών Φυτών» Μεσεμανώλης Κωνσταντίνος Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία «Χλωρίδα και χαρτογράφηση τύπων οικοτόπων στη Λιμνοθάλασσα Αγγελοχωρίου (GR1220005)» Θεσσαλονίκη 2017

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF SIENCE SCHOOL OF BIOLOGY POSTGRADUATE STUDIES PROGRAMM "Conservation of Biodiversity and Sustainable Exploitation of Native Plants" Mesemanolis Konstantinos Master Thesis "Flora and habitat types mapping at Angelochori Lagoon (GR1220005)" Thessaloniki 2017

ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ 30 ΜΑΡΤΙΟΥ 2017 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Τσιριπίδης Ιωάννης 1,2, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας, ΑΠΘ Καρούσου Ρεγγίνα 1,2, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας, ΑΠΘ Χανλίδου Έφη 2, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας, ΑΠΘ 1 Επιβλέποντες Καθηγητές 2 Μέλη Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες και την εκτίμηση μου, στους επιβλέποντές μου, Τσιριπίδη Ιωάννη και Καρούσου Ρεγγίνα, επικούρους καθηγητές του τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ, για την ανάθεση του συγκεκριμένου θέματος, τις συμβουλές και υποδείξεις που μου παρείχαν και το χρόνο που αφιέρωσαν για την αποτελεσματική καθοδήγησή μου, με στόχο την ολοκλήρωση της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Ευχαριστίες επίσης, θα ήθελα να εκφράσω στην κα Χανλίδου Έφη, επίκουρη καθηγήτρια του τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ, που ως μέλος της εξεταστικής επιτροπής, συνέβαλε με τις παρατηρήσεις και υποδείξεις της, στην βελτίωση της εργασίας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους του διδάσκοντες του ΠΜΣ ΒΑΦ, για όλα όσα μας δίδαξαν, καθ' όλη τη διάρκεια της φοίτησής μας, καθώς και για τις συμβουλές και υποδείξεις που μας παρείχαν. Ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω προς όλους τους μεταπτυχιακούς συμφοιτητές μου και υποψήφιους διδάκτορες του τομέα, που ο καθένας με τον δικό του τρόπο, με υποστήριξε, σε όλη την διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω ένα τεράστιο ευχαριστώ στους γονείς μου και τον αδερφό μου Θανάση, που με την αμέριστη υποστήριξη και συμπαράστασή τους, βόηθησαν έτσι ώστε να ολοκληρώσω την φοίτησή μου σε αυτό το πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, αλλά και να εκπονήσω επιτυχώς την διπλωματική μου εργασία, με τις λιγότερες δυνατόν δυσκολίες.

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή... 1 1.1 Δίκτυο Natura 2000... 1 1.2 Ελληνικά παράκτια οικοσυστήματα... 2 1.2.1 Αμμοθινική βλάστηση... 3 1.2.2 Αλοφυτική βλάστηση... 4 1.3 Χαρτογράφηση βλάστησης... 5 1.4 Περιοχή μελέτης... 6 1.4.1 Τύπος οικοτόπου προτεραιότητας... 9 1.5 Σκοπός... 10 2. Υλικά και Μέθοδοι... 11 2.1 Χαρτογράφηση τύπων οικοτόπων... 11 2.1.1 Χαρτογράφηση βλάστησης... 11 2.1.2 Μέθοδος πολύγωνων Thiessen... 13 2.1.2 Μεθοδολογία χαρτογράφησης... 14 2.2 Δημιουργία χλωριδικού καταλόγου... 17 2.3 Ταξινομικός προσδιορισμός του φυτικού υλικού... 18 2.4 Απειλές-πιέσεις... 20 3. Αποτελέσματα-Συζήτηση... 22 3.1 Χλωριδικός κατάλογος... 22 3.1.1 Χλωριδική Σύνθεση... 27 3.2 Έκταση τύπων οικοτόπων... 29 3.3 Εξάπλωση τύπων οικοτόπων... 37 3.3.1 Έκταση των επιφανειών στις οποίες καταγράφηκαν οι διαφορετικοί τύποι οικοτόπων και η περίμετρός τους... 46 3.4 Απειλές-πιέσεις... 47 3.4.1 Πιέσεις ανά τύπο οικοτόπων... 47 i

3.4.2 Σύγκριση δεδομένων απειλών και πιέσεων με παρελθοντικές μελέτες... 54 3.4.3 Χάρτες εξάπλωσης απειλών-πιέσεων και εντάσεων πίεσης... 55 3.4.4 Έκταση στην οποία καταγράφηκαν οι διαφορετικές κατηγορίες απειλώνπιέσεων και κλάσεων έντασης και η περίμετρός τους... 66 4. Συμπεράσματα... 69 5. Βιβλιογραφία... 71 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι... 74 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ... 80 ii

Περίληψη Τα παράκτια οικοσυστήματα της βορείου Ελλάδος, παρά την διεθνώς αναγνωρισμένη οικολογική αξία τους, έχουν υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις (υποβαθμίσεις, μείωση έκτασης). Η αμμοθινική και αλοφυτική βλάστηση που επικρατεί σε αυτά, έχει μεγάλη οικολογική αξία καθώς παρουσιάζει υψηλή βιοποικιλότητα. H περιοχή της λιμνοθάλασσας του Αγγελοχωρίου βρίσκεται ΝΔ του οικισμού του Αγγελοχωρίου, στο νομό Θεσσαλονίκης και είναι ενταγμένη στο δίκτυο «Natura 2000» με κωδικό GR1220005. Επίσης, η περιοχή πληροί δύο κριτήρια της σύμβασης Ραμσάρ, γεγονός που την καθιστά ιδιαίτερα σημαντική. Παρ' όλα αυτά, οι ανθρώπινες δραστηριότητες ασκούν μεγάλη πίεση στη βιοποικιλότητα της περιοχής και απειλούν φυτικά είδη και τύπους οικοτόπων που είναι προτεραιότητας, βάσει της ευρωπαϊκής και της εθνικής νομοθεσίας. Σκοπός της παρούσας εργασίας, είναι η μελέτη της φυτικής ποικιλότητας στην Ειδική Ζώνη Διαχείρισης «Λιμνοθάλασσα Αγγελοχωρίου». Συγκεκριμένα, επιμέρους στόχοι είναι η καταγραφή της χλωρίδας των χερσαίων τύπων οικοτόπων της περιοχής, η λεπτομερής χαρτογράφηση των χερσαίων τύπων οικοτόπων και η καταγραφή της χωρικής κατανομής των πιέσεων και των απειλών που αντιμετωπίζουν οι τύποι οικοτόπων, καθώς και της σημαντικότητάς τους (ένταση). Στην περιοχή καταγράφηκαν 67 taxa, τα οποία ανήκουν σε 18 οικογένειες με πολυπληθέστερη την οικογένεια Poaceae. Αναφορικά με τον χωρολογικό τύπο επικρατούν τα Μεσογειακά taxa ενώ όσον αφορά τις βιοτικές μορφές των taxa επικρατούν τα Θερόφυτα. Οι τύποι οικοτόπων που εντοπίστηκαν ήταν 8, οι 1210, 1310, 1410, 1420, 1510, 2110, 2220 και 5360. Μεγαλύτερη έκταση καταλαμβάνει ο 1420, ενώ μικρότερη ο 5360. Η σημερινή εξάπλωση των τύπων οικοτόπων που μελετήθηκαν στην περιοχή παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από αυτή που καταγράφηκε στην περιοχή σε προηγούμενες καταγραφές. Οι διαφορές αυτές μπορεί να οφείλονται στην αλλαγή του κύκλου πλημμύρας-αποξήρανσης, σε ανθρωπογενείς πιέσεις αλλά και στην εκτενέστερη καταγραφή που πραγματοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα. Όσον αφορά την κατάσταση διατήρησης, εντοπίστηκαν 37 τύποι απειλών και πιέσεων, με περισσότερο απειλούμενους τους τύπους οικοτόπων 1210 και 2110. Προτείνεται ότι για την διατήρηση της περιοχής θα πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας, μέσω του περιορισμού ανθρώπινων δραστηριοτήτων που αφορούν την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής και τη γεωργία. iii

Abstract Despite their well-recognized ecological value, the coastal ecosystems of northern Greece have sustained serious alterations (degradations, land reduction etc.). The sand dune and halophytic vegetation that prevails to those ecosystems, is wellknown for its high biological diversity. The Angelochori lagoon (GR1220005) lies SW of Angelochori village (Thessaloniki Prefecture), and is included in the "Natura 2000" network. Additionally, the site fulfils two criteria of the Ramsar Convention, that makes it even more important. Contrary to all these facts, human activities keep on threatening the site's biological diversity, plant species and high priority habitat types. This study aims to study the floristic diversity of the Special Area of Conservation "Angelochori lagoon". More specifically, the aims are to record the flora of the terrestrial habitat types of the area, the detailed mapping of terrestrial habitat types as well as, to record the spatial distribution of the pressures and threats that these habitats face and their intensity. Sixty seven taxa were recorded belonging to 18 families. The highest number of taxa have been recorded in the Poaceae family. Concerning their chorology, most taxa were classified as Mediterranean, while Therophytes were the prevailing life form. Eight habitat types were recorded, namely 1210,1310, 1410, 1420, 1510, 2110 and 5360. The more expanded habitat is 1420 and the less expanded one 5360. The habitats distribution that was recorded, presents significant differences comparing to older studies. These differences may be attributed to the changes of the hydrological cycle of the area, the existing pressures and the more detailed mapping contacted in this study. Concerning the conservation status of the site, 37 types of threats and pressures were recorded, while 1210 and 2120 were the most threatened habitats. It is suggested that better conservation measures should be taken, that will reduce human activities concerning touristic development and agriculture, in order to improve the site's conservation status. iv

1. Εισαγωγή 1.1 Δίκτυο Natura 2000 Ο ορατός κίνδυνος εξαφάνισης πολλών ειδών και αλλοίωσης της σύνθεσης και υποβάθμισης πολλών οικοσυστημάτων, ώθησε στη δημιουργία του δικτύου «Natura 2000». Αυτό συμβάλλει στην αποτελεσματικότερη προστασία των απειλούμενων ειδών και οικοτόπων και αποτελεί το βασικό μέσο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και τη γενικότερη προστασία του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (http://ec.europa.eu). Στόχος του δικτύου «Natura 2000», είναι η προστασία των ευπαθών ενδιαιτημάτων και ειδών της Ευρώπης, στο φυσικό τους περιβάλλον και να εξασφαλισθεί η πλήρης αποκατάσταση ή διατήρησή τους σε ικανοποιητικό βαθμό (http://ec.europa.eu). Το δίκτυο «Natura 2000» δημιουργήθηκε το 1992, με την εφαρμογή της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), που μαζί με την Οδηγία για τα Πουλιά (79/409/ΕΟΚ), αποτελούν την νομική βάση της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Το δίκτυο εξαπλώνεται στις 28 χώρες τις Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ξηρά, αλλά και θάλασσα. Με αφορμή τις Οδηγίες αυτές, δημιουργήθηκαν οι Ζώνες Ειδικής Προστασίας για την Ορνιθοπανίδα (Special Protection Areas-SPA) και οι Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (Special Areas of Conservation-SAC) που αφορά τα υπόλοιπα είδη. Οι δύο αυτές κατηγορίες μαζί, αποτελούν τις περιοχές του δικτύου Natura 2000 (http://ec.europa.eu). Το «Δίκτυο Natura 2000» στην Ελλάδα περιλαμβάνει 163 Ζώνες Ειδικής Προστασίας και 239 Ζώνες Ειδικής Διατήρησης. Οι δύο κατηγορίες περιοχών παρουσιάζουν μεταξύ τους επικαλύψεις όσον αφορά στις εκτάσεις τους. Η έκταση των περιοχών του Δικτύου στην Ελλάδα, εξαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων, ανέρχεται σε περίπου 3,4 εκ. εκτάρια και καταλαμβάνει 21 % της χέρσου. Στις παραπάνω περιοχές περιλαμβάνονται οι 10 Εθνικοί Δρυμοί, οι Υγρότοποι Διεθνούς Σημασίας σύμφωνα με τη Σύμβαση Ραμσάρ, καθώς και άλλες σημαντικές περιοχές όπως Αισθητικά Δάση και Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης (http://www.ekby.gr). 1

1.2 Ελληνικά παράκτια οικοσυστήματα Μέχρι στιγμής έχει πραγματοποιηθεί ένας σημαντικός αριθμός ερευνών, σχετικά με τη βλάστηση και τη χλωρίδα των αμμοθινικών και αλοφυτικών περιοχών της Ελλάδας. Αυτές ξεκίνησαν στις αρχές της δεκαετίας του '60 (Λαυρεντιάδης 1961, 1963, 1964) και εντάθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του '70 (Λαυρεντιάδης 1971, 1975, 1976, Μπαμπαλώνας 1976, 1979). Μελέτες έχουν γίνει σε ποικίλα μέρη της χώρας, όπως στο βόρειο Αιγαίο (Παπαστεργιάδου & Μπαμπαλώνας 1996), το νομό Χαλκιδικής (Μπαμπαλώνας & Παπαστεργιάδου 1992), τον Αμβρακικό κόλπο (Σαρίκα 2005), την Πελοπόννησο (Κούμπλη-Σοβαντζή 1991, Λαυρεντιάδης 1964), το δέλτα Αχέροντα (Γεωργιάδης κ.α. 1996), το νομό Καβάλας (Λαυρεντιάδης & Μπαμπαλώνας 1976) και νομό Ξάνθης (Λαυρεντιάδης 1975) αλλά και άλλες περιοχές. Σύμφωνα με τον Sýkora et al. (2003), η έκταση της ελληνικής ακτογραμμής υπολογίζεται μεταξύ 15.000 και 16.000 km, καλύπτοντας έτσι το ένα τρίτο της συνολικής ακτογραμμής της Μεσογείου. Αυτή χαρακτηρίζεται από ποικίλα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, οικοσυστήματα, φυσικά ενδιαιτήματα και είδη. Επικρατούν κυρίως βραχώδεις σχηματισμοί (70 %) και λιγότερο αλλουβιακές αποθέσεις, όπως χαλίκια, άμμος και ιλυώδεις αποθέσεις. Σύμφωνα με τους Παπαστεργιάδου και Μπαμπαλώνα (1992), τα παράκτια οικοσυστήματα της βορείου Ελλάδος, παρά την διεθνώς αναγνωρισμένη οικολογική αξία τους, έχουν υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις (Υποβαθμίσεις, μείωση έκτασης), λόγω της κακής διαχείρισης τους, για πολλές δεκαετίες. Οι αλλοιώσεις αυτές εντάθηκαν από καλλιεργητικές πρακτικές, τον τουρισμό, την αστικοποίηση και διάφορες άλλες πρακτικές που δεν λαμβάνανε υπόψη τα οφέλη και την σημαντικότητα της βιοποικιλότητας που φιλοξενούν αυτά τα οικοσυστήματα και την ανάγκη για τη διατήρησή της. Επιπροσθέτως, σημαντική απώλεια για τις ακτές της Ελλάδος, αποτελεί η καταγεγραμμένη μείωση των πληθυσμών του είδους Pancratium maritimum, το οποίο εμφανίζονταν σε μεγάλη αφθονία, αλλά πλέον συναντάται σπάνια (Sýkora et al. 2003). Από όλα τα παράκτια οικοσυστήματα, τα πιο ευπαθή είναι αυτά των αλμυρόβαλτων και των αμμοθινών. Οι αλμυρόβαλτοι απειλούνται κυρίως από ξηράνσεις, ρήψη απορριμμάτων, κακές πρακτικές αξιοποίησης του αλατιού, άνοιγμα 2

δρόμων και αστικοποίηση. Επιπροσθέτως, το παράνομο κυνήγι αποτελεί μια δραστηριότητα, που απειλεί τα είδη που βρίσκουν καταφύγιο σε αυτούς. Από την άλλη πλευρά, η κύρια απειλή για τις αμμοθίνες είναι οι αμμοληψίες, η αστικοποίηση και η τουριστική ανάπτυξη (Sýkora et al. 2003, Μπαμπαλώνας & Παπαστεργιάδου 1992). 1.2.1 Αμμοθινική βλάστηση Η αμμοθινική βλάστηση παρατηρείται σε παράκτιες περιοχές, με αμμώδες υπόστρωμα. Αναπτύσσεται σε ζώνες και είναι προσαρμοσμένη στις ακραίες συνθήκες που επικρατούν στα οικοσυστήματα αυτά, όπως η έλλειψη υγρασίας και οι υψηλές θερμοκρασίες, που αναπτύσσονται κατά το θέρος. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των φυτών που αναπτύσσονται στις αμμοθίνες είναι η ανάπτυξη μυκόρριζων, φαινόμενο το οποίο ενισχύει την σταθερότητά τους και ταυτόχρονα αυξάνει το νερό και την οργανική ουσία που μπορούν από αυτά (Maun 2009). Το παραπάνω έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των φυτικών ειδών που αναπτύσσονται στις αμμοθίνες (Μπαμπαλώνας & Παπαστεργιάδου 1992). Η αμμοθινική βλάστηση ποικίλει ανάλογα με τον τύπο αμμοθίνης στην οποία αναπτύσσεται. O Λαυρεντιάδης (1971) διέκρινε 4 τύπους αμμοθινών: α) τις πολύ χαμηλές θίνες που διαμορφώνονται από το νερό της θάλασσας, β) τις χαμηλές θίνες, που βρίσκονται σε απόσταση 5 10 m από τη θάλασσα, γ) τις ψηλές κινούμενες θίνες, που βρίσκονται 8 10 m μακριά από τη θάλασσα και δ) τις σταθερές θίνες, που συνήθως εντοπίζονται σε σχετικά μεγάλη απόσταση από τη θάλασσα. Οι χαμηλές θίνες είναι οι πιο διαδεδομένες στην ακτογραμμή της Ελλάδας. Σε πολλές από αυτές, οργανικά υπολείμματα από τα θαλάσσια μακρόφυτα των γενών Zostera ή Posidonia καλύπτουν την επιφάνειά τους, ενισχύοντας έτσι την εμφάνιση ειδών που χαρακτηρίζουν την αμμοθινική βλάστηση και ανήκουν στην κλάση Cakiletea maritimae, τα οποία είναι απαιτητικά σε θρεπτικά συστατικά. Οι χαμηλές θίνες χαρακτηρίζονται από φυτά της ένωσης Agropyro-Honckenyion peploidis, οι κινούμενες θίνες καλύπτονται από φυτά της ένωσης Ammophilon-arundinaceae και οι σταθερές θίνες χαρακτηρίζονται από φυτά της ένωσης Crucianellion maritimae (Sýkora et al. 2003, Μπαμπαλώνας & Παπαστεργιάδου 1992). 3

Η αμμοθινική βλάστηση έχει μεγάλη οικολογική αξία καθώς παρουσιάζει μεγάλη βιοποικιλότητα, προσφέρει καταφύγιο και τροφή σε πολλά είδη ζώων και συμβάλλει στην σταθεροποίηση των θινών αποτρέποντας την διάβρωσή τους από τον άνεμο και τη θάλασσα (Μπαμπαλώνας & Παπαστεργιάδου 1992, Spanou et al. 2006). 1.2.2 Αλοφυτική βλάστηση Η αλοφυτική βλάστηση απαρτίζεται από φυτά που ονομάζονται αλόφυτα ή ημιαλόφυτα, τα οποία μπορούν και ανταπεξέρχονται σε ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες και στην ξηρασία των αλατούχων εδαφών. Αυτά είναι κυρίως φυτά της κλάσης Puccinelio-Salicornietea και αναπτύσσονται σε ιλυοαργιλώδη και αλατούχα εδάφη, τα οποία επηρεάζονται άμεσα ή/και έμμεσα από το θαλασσινό νερό (Μπαμπαλώνας & Παπαστεργιάδου 1992, Babalonas et al. 1995, Sýkora et al. 2003, Spanou et al. 2006, Mijovic et al. 2006). Οι οικογένεια των Chenopodiaceae περιλαμβάνει τον μεγαλύτερο αριθμό των αλόφυτων, τα οποία ανέρχονται περίπου σε 550 είδη. Οι αμέσως επόμενες οικογένειες που περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό αλόφυτων, είναι αυτές των Poaceae, Fabaceae και Asteraceae (Aronson 1989). Τα αλόφυτα έχουν κατηγοριοποιηθεί στο παρελθόν με ποικίλους τρόπους, όπως με βάση την γενικότερη οικολογική συμπεριφορά τους, την εξάπλωσή τους, την ανάπτυξή τους ανάλογα με τα επίπεδα αλατότητας στο έδαφος, αλλά και την ποσότητα άλατος που προσροφούν κ.λπ.. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Steiner (1934) τα αλόφυτα μπορούν να διαχωριστούν με βάση τα ποσοστά άλατος που υπάρχουν στο φυτό. Έτσι, υπάρχουν αυτά που ρυθμίζουν τα επίπεδα αλατότητας με ειδικούς μηχανισμούς και αυτά που την συσσωρεύουν. Διαχωρισμός βάσει της μορφολογίας των αλοφύτων, τα κατατάσσει σε εκκριτικά και μη. Tα εκκριτικά αλόφυτα αποβάλλουν την περίσσεια αλατότητας από τον οργανισμό τους, μέσω αδενικών κυττάρων που διαθέτουν (Marschner 1995). Τα μη εκκριτικά αλόφυτα, συσσωρεύουν μεγάλες ποσότητες νερού, έτσι ώστε τα επίπεδα τοξικότητας λόγω αλατότητας, να μειώνονται (Weber 2008). Επίσης, σύμφωνα με τους Sabovljevic και Sabovljevic (2007), τα αλόφυτα μπορούν να καταταχθούν και ανάλογα με τις απαιτήσεις και την αντοχή τους στην αλατότητα. Βάσει αυτού, κατατάσσονται σε 4

υποχρεωτικά και προαιρετικά αλόφυτα, αλλά και αλόφυτα που αναπτύσσονται ανεξάρτητα από το υπόστρωμα και τα επίπεδα αλατότητάς του. Για τα υποχρεωτικά αλόφυτα, η αλατότητα είναι απαραίτητη για την ανάπτυξή τους και αναπτύσσονται όταν η συγκέντρωση του NaCl στο νερό, πλησιάζει και ξεπερνά το 0.5 με 1 % (Ungar 1987). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν κυρίως είδη της οικογένειας Chenopodiaceae (Cushman 2001). Τα προαιρετικά αλόφυτα μπορούν να αναπτυχθούν εξίσου ικανοποιητικά και σε υποστρώματα στα οποία δεν υπάρχει αλατότητα ή είναι πολύ χαμηλή. Πολλά είδη της οικογένειας Poaceae, Juncaceae και Cyperaceae ανήκουν στην κατηγορία αυτή (Sabovljevic & Sabovljevic 2007). Όσον αφορά τα αλόφυτα που αναπτύσσονται ανεξαρτήτου του επιπέδου αλατότητας, αυτά προτιμούν τις περιοχές χωρίς αλατότητα, αλλά έχουν την ικανότητα να αναπτυχθούν εξίσου καλά και να ανταγωνιστούν τα υπόλοιπα φυτά, σε εδάφη με αλατότητα (Cushman 2001). Τέλος, τα αλόφυτα έχουν διαχωριστεί και με βάση το ενδιαίτημα στο οποίο αναπτύσσονται. Έτσι, διακρίνονται σε υδροαλόφυτα, τα οποία εμφανίζονται σε παραθαλάσσιες περιοχές με μεγάλη υγρασία και σε ξηροαλόφυτα, τα οποία αναπτύσσονται σε αλατούχα εδάφη, που χαρακτηρίζονται από έλλειψη υγρασίας (Youssef 2009). 1.3 Χαρτογράφηση βλάστησης Χαρτογράφηση βλάστησης είναι η καταγραφή συγκεκριμένων συναθροίσεων ειδών ή τύπων βλάστησης μίας περιοχής και απεικόνιση της εξάπλωσής τους, για μια δεδομένη χρονική περίοδο, πάνω σε χάρτη. Σκοπός της είναι η απεικόνιση της εξάπλωσης των φυτικών κοινοτήτων κατά την περίοδο της χαρτογράφησης και η διερεύνηση της σχέσης της εξάπλωσής τους με περιβαλλοντικούς παράγοντες. Επίσης, με τη χαρτογράφηση, επιτυγχάνεται η παρακολούθηση των μεταβολών βλάστησης, της έντασής τους και του ρυθμού τους. Τέλος, χρησιμοποιείται ως επιστημονική βάση για μελλοντικό σχεδιασμό χρήσεων γης (Küchler 1967). 5

1.4 Περιοχή μελέτης Η περιοχή της Λιμνοθάλασσας Αγγελοχωρίου, βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του οικισμού του Αγγελοχωρίου, του Νομού Θεσσαλονίκης (Εικόνα 1.1). Έχει έκταση 377,2 εκτάρια και αποτελείται από μία παράκτια λιμνοθάλασσα, αλυκές, αμμοθίνες, αλμυρόβαλτους και τη θαλάσσια ζώνη. Η περιοχή αυτή είναι ενταγμένη στο ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο NATURA 2000 με κωδικό GR1220005. Ανήκει στις ζώνες ειδικής προστασίας για την ορνιθοπανίδα βάσει της ευρωπαϊκής οδηγίας 2009/147/ΕΚ και στις ειδικές ζώνες διατήρησης (ΕΖΔ), βάσει του νόμου Ν.3937/2011, της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Εικόνα 1.1 Περιοχή της Λιμνοθάλασσας Αγγελοχωρίου στον χάρτη. Μέχρι στιγμής στην περιοχή, έχουν ληφθεί δεδομένα βλάστησης και χλωρίδας από προηγούμενες μελέτες. Πιο συγκεκριμένα έγινε αναγνώριση και περιγραφή των τύπων οικοτόπων (Μπαμπαλώνας 1999 2001) και εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησής τους (Τσιριπίδης 2014 2015) (Πίνακας 1.1). 6

Πίνακας 1.1 Χερσαίοι τύποι οικοτόπων που έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα στην ΕΖΔ «Λιμνοθάλασσα Αγγελοχωρίου» (Τσιριπίδης 2014 2015, Μπαμπαλώνας 1999 2001). Κωδικός «Natura 2000» 1210 1310 Ονομασία Μονοετής βλάστηση μεταξύ των ορίων πλημμυρίδας και αμπώτιδας Μονοετής βλάστηση με Salicornia και άλλα είδη λασπωδών και αμμωδών ζωνών 1410 Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) 1420 Μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Arthrocnemetalia-fruticosi) 1510 Αλατούχες στέπες (Limonietalia) 2110 Υποτυπώδεις κινούμενες θίνες της Μεσογείου 2120 Κινούμενες θίνες της ακτογραμμής με Ammophila arenaria 2220 Θίνες με Euphorbia terracina 5360 Σχηματισμοί με Spartium juncetum Αναφορικά με την υφισταμένη κατάσταση, στην περιοχή, σύμφωνα με τον ΟΡ.ΘΕ (Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος της Θεσσαλονίκης), οι ανθρώπινες δραστηριότητες ασκούν μεγάλη πίεση στη βιοποικιλότητα και απειλούν είδη και τύπους οικοτόπων που είναι προτεραιότητας βάσει της ευρωπαϊκής και της εθνικής νομοθεσίας. Τα περισσότερα προβλήματα προκύπτουν από τις καλλιέργειες, τη χρήση λιπασμάτων, τη βόσκηση, τις υδατοκαλλιέργειες, τις δραστηριότητες παραγωγής αλατιού, την επαγγελματική και ερασιτεχνική αλιεία, το κυνήγι, τις αστικές υποδομές, τη ρήψη απορριμμάτων και λυμάτων, το δίκτυο συγκοινωνίας, τις τουριστικές υποδομές/δραστηριότητες και τις δραστηριότητες αναψυχής κ.ά.. Επίσης τονίζεται, πως τα μεγαλύτερα προβλήματα της περιοχής σχετίζονται με την εισβολή ξενικών ειδών φυτών και την όχληση από θορύβους (http://www.accolagoons.gr). 7

Εικόνα 1.2 Χάρτης βλάστησης τύπων οικοτόπων της περιοχής της λιμνοθάλασσας Αγγελοχωρίου (Μπαμπαλώνας 1999 2001). Οι τύποι οικοτόπων που δεν αναφέρονται στον Πίν. 1.1., αλλά παρουσιάζονται στο χάρτη βλάστησης είναι οι 1020: Αγροτικές καλλιέργειες, 1050: Οικισμοί, 1150: Λιμνοθάλασσες και 1440: Αλυκές. Έτσι, εμφανίζονται τα παρακάτω βασικά προβλήματα που απειλούν την προστατευόμενη περιοχή: 1) Υποβάθμιση των θαλάσσιων οικοτόπων, οι οποίοι επηρεάζονται από τις προαναφερόμενες πιέσεις, άμεσα μέσω φυσικών καταστροφών, αλλά και έμμεσα μέσω της επίδρασης στην ποιότητα του νερού και τη δυναμική του ιζήματος. 2) Ρύπανση: Τα απορρίμματα δημιουργούν μια αντιαισθητική εικόνα του φυσικού τοπίου και απειλούν τη βλάστηση και την καλή κατάσταση διατήρησης της πανίδας στην περιοχή. Επιπλέον, τα λύματα δημιουργούν πρόβλημα στην ποιότητα του θαλασσινού νερού. Γενικότερα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες στην περιοχή (υδατοκαλλιέργειες, καλλιέργειες, αστικοποίηση, δραστηριότητες αναψυχής κ.λπ.) ασκούν σοβαρές πιέσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον, τη λιμνοθάλασσα, αλλά και το έδαφος. 3) Επιπτώσεις στους πληθυσμούς της ορνιθοπανίδας: Οι ανθρώπινες δραστηριότητες και κυρίως ο τουρισμός (όχληση) στην περιοχή κατά τις τελευταίες 8

δεκαετίες, προκάλεσαν προβλήματα στους πληθυσμούς πτηνών, πολλά από τα οποία είναι είδη προτεραιότητας. 4) Ανεξέλεγκτες τουριστικές δραστηριότητες: η περιοχή προσφέρεται για οικοτουριστική εκμετάλλευση. Ωστόσο, η αποκατάσταση των οικοτόπων και των ειδών-στόχων του προγράμματος εμποδίζεται από την ανεξέλεγκτη πρόσβαση επισκεπτών σε οικοτόπους, όπως οι αμμόλοφοι και κοντά σε θέσεις ξεκούρασης και φωλεοποίησης πτηνών πολλά από τα οποία είναι προτεραιότητας (http://www.accolagoons.gr). Ένα ακόμη σημαντικό χαρακτηριστικό είναι πως η περιοχή τηρεί τα κριτήρια 4 και 6 της σύμβασης Ραμσάρ (Birdlife International 2001). Αυτό καθιστά την περιοχή ιδιαίτερα σημαντική, καθώς το κριτήριο 4 αναφέρει πως ένας υδροβιότοπος θεωρείται διεθνώς σημαντικός, εφόσον φιλοξενεί είδη χλωρίδας αλλά και πανίδας, σε ένα κρίσιμο σημείο του βιολογικού τους κύκλου ή προσφέρει καταφύγιο σε δυσμενείς κλιματικές συνθήκες. Το κριτήριο 6 αναφέρει πως ένας υδροβιότοπος θεωρείται διεθνώς σημαντικός, όταν φιλοξενεί το 1 % των ατόμων, ενός πληθυσμού ειδών ή υποειδών της ορνιθοπανίδας, που ζει σε υδροβιότοπους (Grimmett & Jones 1989). 1.4.1 Τύπος οικοτόπου προτεραιότητας Σύμφωνα με τον Μπαμπαλώνα (1999 2001) και τον Τσιριπίδη (2014 2015), στην περιοχή της λιμνοθάλασσας Αγγελοχωρίου εμφανίζεται ο τύπος οικοτόπου «Αλατούχες στέπες (Limonietalia)» με κωδικό «1510», ο οποίος αποτελεί τύπο οικοτόπου προτεραιότητας (Εικόνα 1.3). Σύμφωνα με τους Ντάφη κ.α. (2001), απαρτίζεται κυρίως από κοινωνίες πολυετών ειδών, τα οποία φέρουν χαρακτηριστικό ρόδακα στην βάση τους, όπως είναι τα φυτά του γένους Limonium spp.. Χαρακτηριστικό είδος, επίσης, είναι το Lygeum spartum. Αυτές οι κοινωνίες, εξαπλώνονται στις ακτές τις Μεσογείου. Πιο συγκεκριμένα αναπτύσσονται κατά μήκος ή στα περιθώρια των αλατούχων λεκανών της Ιβηρικής χερσονήσου και σε εδάφη διαποτισμένα και όχι πλημμυρισμένα από νερό υψηλής αλατότητας. Πολύ συχνό είναι το φαινόμενο των αλατούχων «τηγανιών» που σχηματίζουν, λόγω των εκτεταμένων υψηλών θερμοκρασιών του καλοκαιριού. Χαρακτηριστικές 9

συνταξoνομικές ομάδες που παρατηρούνται είναι τα Limonietalia, Arthrocnemetalia, Thero-Salicornietalia και Saginetalia maritimae. Το υπόστρωμα στις παράκτιες περιοχές, όπου απαντά ο συγκεκριμένος τύπος οικοτόπου, είναι αλλουβιακό αμμοαργιλλώδες και επίπεδο σε υψόμετρο 0,5 0,8 m. Το γεγονός πως έχει καταγραφεί μόνο σε 3 περιοχές του δικτύου Natura στην Ελλάδα, καθιστά τον οικότοπο εξαιρετικά σπάνιο. Η αξία του από οικολογική άποψη, έγκειται στο ρόλο του στη διατήρηση της ισορροπίας και της βιοποικιλότητας (Ντάφης κ.α. 2001). Εικόνα 1.3 Δειγματοληπτική επιφάνεια σε τύπο οικοτόπου 1510. 1.5 Σκοπός Σκοπός της παρούσας εργασίας, είναι η μελέτη της φυτικής ποικιλότητας στην ΕΖΔ «Λιμνοθάλασσα Αγγελοχωρίου». Συγκεκριμένα οι στόχοι της εργασίας είναι: 1. Η καταγραφή της χλωρίδας των χερσαίων τύπων οικοτόπων της περιοχής. 2. Η λεπτομερής χαρτογράφηση των χερσαίων τύπων οικοτόπων. 10

3. Η καταγραφή της χωρικής κατανομής των πιέσεων και των απειλών που αντιμετωπίζουν οι τύποι οικοτόπων, καθώς και της σημαντικότητάς τους (ένταση). Η εκπλήρωση των παραπάνω στόχων μελέτης, αναμένεται να συμβάλει στην αποτελεσματικότερη διαχείριση της περιοχής και τη λήψη μέτρων προστασίας της. Τέλος η εργασία αυτή αποσκοπεί και στην προσφορά δεδομένων που θα είναι χρήσιμα για την μελλοντική παρακολούθηση της κατάστασης διατήρησης της φυτοποικιλότητας (φυτικά είδη και τύποι οικοτόπων) στην ΕΖΔ «Λιμνοθάλασσα Αγγελοχωρίου». 2. Υλικά και Μέθοδοι 2.1 Χαρτογράφηση τύπων οικοτόπων 2.1.1 Χαρτογράφηση βλάστησης Σύμφωνα με τον Küchler (1967) η χαρτογράφηση της βλάστησης μπορεί να γίνει με 2 βασικούς τρόπους: με λήψη δεδομένων με μεθόδους τηλεπισκόπησης (remote sensing) ή με δειγματοληψία στο πεδίο. Η δεύτερη μέθοδος εφαρμόζεται με ορισμό σημείων δειγματοληψίας, επίσκεψη σε αυτά και συλλογή δεδομένων. Για την περίπτωση της δειγματοληψίας στο πεδίο, η χαρτογράφηση προσεγγίζεται με βάση τέσσερεις μεθόδους: α) τη διερευνητική, β) την αναγνωριστική, γ) την εκτενή και δ) την εντατική μέθοδο. Η διερευνητική μέθοδος εφαρμόζεται όταν στην περιοχή μελέτης υπάρχει ελάχιστη ή καθόλου γνώση της βλάστησης και είναι δύσκολο να διακριθούν οι φυτοκοινότητες. Έτσι ο διαχωρισμός τους γίνεται με καταγραφή των εμφανών χαρακτηριστικών τους και των οικολογικών χαρακτηριστικών της περιοχής. Στην αναγνωριστική μέθοδο γίνεται μία πιο γενική καταγραφή της βλάστησης της περιοχής, η οποία θα χρησιμοποιηθεί ως βάση για μελλοντικές μελέτες. Η εκτενής 11

μέθοδος εφαρμόζεται για τη μελέτη των πιο χαρακτηριστικών τύπων βλάστησης, καταγράφοντας κυρίως τα τυπικά είδη τους. Στην εντατική μέθοδο καταγράφονται όλοι οι τύποι βλάστησης και η συνολική τους χλωριδική σύνθεση, καταγράφοντας παράλληλα και τα οικολογικά χαρακτηριστικά τους. Στη συνέχεια γίνεται ο σχεδιασμός της δειγματοληψίας, οπότε και επιλέγεται αν αυτή θα είναι τυχαία, συστηματική ή στρωματοποιημένη-τυχαία δειγματοληψία. Στην τυχαία δειγματοληψία, επιλέγεται τυχαίος αριθμός επιφανειών δειγματοληψίας. Χαρακτηριστικό της είναι, πως αφαιρείται το στοιχείο της υποκειμενικότητας. Ενδείκνυται για μικρές περιοχές με εύκολη πρόσβαση. Μειονέκτημά της μεθόδου αυτής είναι πως μπορεί να μη γίνει πλήρης καταγραφή της βλάστησης, ιδίως όταν ο αριθμός των δειγματοληπτικών επιφανειών δεν είναι μεγάλος. Στην συστηματική μέθοδο δειγματοληψίας, ορίζεται ένα πλέγμα στην περιοχή μελέτης, που οι τομές των γραμμών του ορίζουν τις δειγματοληπτικές επιφάνειες. Οι αποστάσεις μεταξύ των δειγματοληπτικών επιφανειών είναι ίσες. Χαρακτηριστικό της μεθόδου αυτής είναι πως αποτελεί γρήγορη μέθοδο, ενώ δεν εξαλείφονται όλες οι δυσκολίες που συναντώνται στην τυχαία δειγματοληψία. Στην στρωματοποιημένη-τυχαία δειγματοληψία, γίνεται υποδιαίρεση της περιοχής σε στρώματα και σε κάθε ένα από αυτά, γίνεται τυχαία δειγματοληψία. Οι δειγματοληψίες μεταξύ των στρωμάτων είναι ανεξάρτητες. Παρατηρείται μεγαλύτερη ομοιογένεια στην κατανομή των δειγματοληπτικών επιφανειών. Τα χαρακτηριστικά των δειγματοληπτικών επιφανειών προσαρμόζονται, ανάλογα με το σκοπό της χαρτογράφησης. Η λήψη των δειγματοληπτικών επιφανειών μπορεί να γίνει σύμφωνα με τις παρακάτω μεθόδους: α) διατομής, β) τετραγώνων, γ) διατομής-σημείων και δ) διατομής του Curtis. Η μέθοδος διατομής είναι η πιο απλή και γρήγορη μέθοδος ανάλυσης φυτοκοινοτήτων. Σε αυτήν διαγράφεται μία ευθεία γραμμή πάνω στην περιοχή χαρτογράφησης, όλα τα είδη που βρίσκονται πάνω σε αυτή, αλλά και οι αποστάσεις μεταξύ τους. Πρόκειται για μη ακριβή μέθοδο, καθώς γίνεται μονοδιάστατη καταγραφή της βλάστησης. Η μέθοδος των τετραγώνων χαρακτηρίζεται ως η πλέον εύκολη και λιγότερο χρονοβόρα. Σε αυτήν επιλέγονται τυχαίες επιφάνειες γης σε σχήμα και μέγεθος της επιλογής μας και καταγράφονται χλωριδικά και οικολογικά στοιχεία που εντοπίζονται μέσα σε αυτές. H μέθοδος διατομής-σημείου χρησιμοποιείται μόνο για την καταγραφή των ποωδών φυτών. Κατά την εφαρμογή της χαράσσονται 5 γραμμές και καταγράφονται οι πόες πάνω σε αυτές ανά 20 cm. Η 12

πυκνότητα βλάστησης υπολογίζεται λαμβάνοντας επιφάνειες του 1 m 2. Η μέθοδος διατομής του Curtis εφαρμόζεται σε δασικές εκτάσεις και αποτελεί γρήγορη, απλή και αποτελεσματική μέθοδο (Küchler 1967). 2.1.2 Μέθοδος πολύγωνων Thiessen Η μέθοδος πολυγώνων Thiessen (εναλλακτικά αναφερόμενα ως πολύγωνα Voronoi), είναι μία μαθηματική εφαρμογή και χρησιμοποιείται για τον διαχωρισμό ενός επιπέδου σε τμήματα, τα όρια των οποίων προκύπτουν από τις μεσοκαθέτους στις ευθείες που ενώνουν δύο παρακείμενα σημεία (κέντρα Voronoi). Με αυτόν τον τρόπο σχηματίζονται επιφάνειες στο επίπεδο, στις οποίες το σύνολο των σημείων τους είναι πιο κοντά στο αντίστοιχο κέντρο Voronoi της περιοχής, παρά από τα υπόλοιπα κέντρα Voronoi (Εικόνα 2.1) (Aurenhammer & Klein 1996, Okabe et al. 2000, Κουτάκη-Παντερμάκη 2009). Σύμφωνα με τους Okabe et al. (2000), η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται στην κατασκευή διαφόρων τύπων χαρτών και σε άλλους επιστημονικούς τομείς όπως στην: 1. Αστρονομία 2. Αρχαιολογία 3. Φυσική 4. Φυσιολογία του ανθρώπου 5. Μετεωρολογία Σχήμα 2.1 Παράδειγμα εφαρμογής πολυγώνων Thiessen. 13

2.1.2 Μεθοδολογία χαρτογράφησης Η δειγματοληψία πραγματοποιήθηκε από τις 27 Μαΐου μέχρι τις 20 Ιουλίου, του 2016. Η χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων (Τ.Ο.) προσεγγίστηκε με τη εντατική μέθοδο χαρτογράφησης, καθώς η περιοχή είναι μικρή και μπορεί να γίνει λεπτομερής χαρτογράφηση των φυτοκοινοτήτων. Ακολουθήθηκε συστηματική δειγματοληψία, διότι η ομαλή μορφολογία της περιοχής, επιτρέπει την εφαρμογή της. Η θέση των επιφανειών δειγματοληψίας, ορίστηκαν από τις τομές ενός κανάβου, με απόσταση γραμμών 30 m. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι παράκτιοι τύποι οικοτόπων 1210 και 2110, όπου οι δειγματοληψίες λήφθηκαν κατά μήκος γραμμών, που ακολουθούν την παράκτια ζώνη. Η απόσταση μεταξύ των γραμμών, ήταν μικρότερη των 30 m, αλλά οι αποστάσεις μεταξύ των επιφανειών πάνω στις γραμμές ήταν 30 m. Ως τύπος δειγματοληπτικής επιφάνειας, επιλέχθηκε η μέθοδος με τετράγωνα (quadrat method). Οι διαστάσεις των τετραγώνων ήταν 1 m x 1 m (Εικόνα 2.1). Η επιφάνειά του χωρίζονταν σε 100 ίσα τετράγωνα με διαστάσεις 10 cm x 10 cm. Με βάση την παραπάνω μεθοδολογία, ο αριθμός των επιφανειών χαρτογράφησης που προέκυψε ήταν 923 (Εικόνα 2.2). Η απεικόνιση του καννάβου πάνω σε χάρτη, αλλά και των σημείων που έγινε δειγματοληψία, έγινε με τη χρήση του λογισμικού QGIS 2.8.8. Εικόνα 2.1 Πλαίσιο δειγματοληπτικής επιφάνειας. 14

Εικόνα 2.2 Οι δειγματοληπτικές επιφάνειες που λήφθηκαν για τη χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων. Κατά την δειγματοληψία, σε κάθε επιφάνεια χαρτογράφησης, έγινε καταγραφή του τύπου οικοτόπου, εκτίμηση του εκατοστιαίου ποσοστού της συνολικής κάλυψης του θαμνώδους και ποώδους ορόφου, εκτίμηση απειλών και πιέσεων με βάση την λίστα αναφοράς της Ε.Ε. (Reference list Threats, Pressures and Activities) και έγινε λήψη φωτογραφίας. Η λήψη των συντεταγμένων, για κάθε επιφάνεια χαρτογράφησης, έγινε με τη χρήση συσκευής GPS (Global Positioning System). Για τη λήψη φωτογραφιών χρησιμοποιήθηκε φωτογραφική μηχανή Panasonic DMC-TZ7. Η εμφάνιση σε χάρτη των χερσαίων τύπων οικοτόπων, κατηγοριών απειλών και πιέσεων και κατηγοριών των εντάσεων τους αλλά και ο υπολογισμός της έκτασης και περιμέτρου τους, έγινε με την εφαρμογή της μεθόδου των πολύγωνων «Voronoi», σε περιβάλλον ArcGis 10.2.2. 15

Η καταγραφή δεδομένων, έγινε βάσει συγκεκριμένου πρωτόκολλου δειγματοληψίας (Εικόνα 2.3). Εικόνα 2.3 Πρωτόκολλο καταγραφής δεδομένων χαρτογράφησης. 16

2.2 Δημιουργία χλωριδικού καταλόγου Για την καταγραφή της χλωρίδας των τύπων οικοτόπων της περιοχής, επιλέχθηκε στρωματοποιημένη-τυχαία δειγματοληψία. Λήφθηκε με τυχαίο τρόπο ένας αριθμός δειγματοληπτικών επιφανειών ο οποίος ήταν ανάλογος της έκτασης κάθε τύπου οικοτόπου. Συγκεκριμένα λήφθηκε μία επιφάνεια ανά x επιφάνειες χαρτογράφησης όπου το x οριζόταν με βάση την έκταση του τύπου οικοτόπου. Ο αριθμός αυτός αντιπροσωπεύει την πυκνότητα της δειγματοληψίας (Πίνακας 2.1) Συνολικά η χλωρίδα καταγράφηκε σε 174 δειγματοληπτικές επιφάνειες (Εικόνα 2.4). Πίνακας 2.1 Πυκνότητα δειγματοληψίας για κάθε τύπο οικοτόπου. Τύπος οικοτόπου 1210 Πυκνότητα δειγματοληψίας Μία επιφάνεια ανά 4 επιφάνειες χαρτογράφησης 1310 Σε κάθε επιφάνεια χαρτογράφησης 1410 1420 2110 2220 5360 Μία επιφάνεια ανά 8 επιφάνειες χαρτογράφησης Μία επιφάνεια ανά 10 επιφάνειες χαρτογράφησης Μία επιφάνεια ανά 5 επιφάνειες χαρτογράφησης Μία επιφάνεια ανά 8 επιφάνειες χαρτογράφησης Μία επιφάνεια ανά 4 επιφάνειες χαρτογράφησης 17

Εικόνα 2.4 Οι δειγματοληπτικές επιφάνειες που λήφθηκαν για την καταγραφή της χλωρίδας. 2.3 Ταξινομικός προσδιορισμός του φυτικού υλικού Για το ταξινομικό προσδιορισμό των φυτικών δειγμάτων χρησιμοποιήθηκαν τα χλωριδικά συγγράμματα «Flora Europea» (Tutin et al. 1964, 1968, 1972, 1976, 1980) και «Flora Hellenica» (Strid & Tan 1991). H ονοματολογία των taxa, οι χωρολογικοί τύποι (Πίνακας 2.2) και οι βιοτικές μορφές τους (Πίνακας 2.3) ακολουθούν το σύγγραμμα «Vascular plants of Greece: An annotated checklist» των Dimopoulos et al. (2013). Με βάση του χωρολογικούς τύπους και τις βιοτικές μορφές των taxa κατασκευάστηκαν χωρολογικά και βιοτικά φάσματα της χλωρίδας της περιοχής έρευνας. Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιήθηκε για τον ταξινομικό προσδιορισμό, ήταν στερεοσκόπιο τύπου Zeiss. 18

Πίνακας 2.2 Συντομογραφίες των χωρολογικών τύπων των taxa που συλλέχθηκαν και αναφέρονται στον φυτοκατάλογο. Συντομογραφία BA Bk Co Ct EA EM ES Gr MA ME Me MS N-Am Pt S-Am ST Χωρολογική Κατηγορία Βαλκανικά-Ανατολικά Βαλκανικά Κοσμοπολίτικα Circumte mperate Ευρωπαϊκά- ΝΔ Ασιατικά Ανατολικά Μεσογειακά Ευρω-Σιβηρικά Ενδημικά της Ελλάδας Μεσογειακά-Ατλαντικά Μεσογειακά-Ευρωπαϊκα Μεσογειακά Μεσογειακά-ΝΔ Ασιατικά Βόρεια Αμερικάνικα Παλαιοεύκρατα Νότια Αμερικάνικα Υποτροπικά-Τροπικά Πίνακας 2.3 Συντομογραφίες των βιοτικών μορφών των taxa που συλλέχθηκαν και αναφέρονται στον φυτοκατάλογο. Συντομογραφία C G H T Κατηγορία βιοτικής μορφής Χαμαίφυτα Γεώφυτα (Κρυπτόφυτα) Ημικρυπτόφυτα Θερόφυτα 19

2.4 Απειλές-πιέσεις Η καταγραφή των απειλών και πιέσεων έγινε με βάση τη λίστα αναφοράς της Ε.Ε. (bd.eionet.europa.eu) (Παράρτημα Ι). Παρακάτω δίνονται οι κωδικοί των τύπων απειλών και πιέσεων που καταγράφηκαν μαζί με την επεξήγησή τους (Πίνακας 2.5) και η κλίμακα του βαθμού διαταραχής των απειλών και πιέσεων, που χρησιμοποιήθηκε (Πίνακας 2.6). Πίνακας 2.4 Κωδικοί τύπων απειλών-πιέσεων και περιγραφή τους (bd.eionet.europa.eu). Κωδικός απειλώνπιέσεων 20 Περιγραφή Κωδικός απειλώνπιέσεων A04 Grazing E04.01 A04.02 Non intensive grazing F03.01 Hunting A05.01 Animal breeding G01 A11 D01.01 D01.02 Agriculture activities not referred to above Paths, tracks, cycling tracks includes non-paved forest roads Roads, motorways (Αll paved/ tarred roads) Περιγραφή Agricultural structures, buildings in the landscape Outdoor sports and leisure activities, recreational activities G01.01 Nautical sports G01.03 Motorised vehicles G01.05 D01.03 Car parcs and parking areas G01.08 D02.01 Electricity and phone lines G02.09 Gliding, delta plane, paragliding, ballooning Other outdoor sports and leisure activities Wildlife watching (e.g. bird watching, whale watching) D02.02 Pipe lines G02.10 Other sport / leisure complexes E01 Urbanised areas, human habitation G05 E01.02 Discontinuous urbanisation G05.09 Fences, fencing E01.03 Dispersed habitation H01.03 E01.04 Other patterns of habitation H01.08 Other human intrusions and disturbances Other point source pollution to surface water Diffuse pollution due to household sewage and waste waters E02.01 Factory H05.01 Garbage and solid waste E02.03 Other industrial area I01 E03.01 Disposal of household / recreational facility waste I02 Invasive non-native species (Plant & animal species) Problematic native species E03.03 Disposal of inert materials J02.03 Canalisation & water deviation

Συνέχεια πίνακα 2.4. Κωδικός απειλώνπιέσεων Περιγραφή Κωδικός απειλώνπιέσεων Περιγραφή E03.04 Other discharges J02.11 Siltation rate changes, dumping, depositing of dredged deposits E04 Structures, buildings in the landscape F03.01 Hunting Πίνακας 2.5 Κλίμακα βαθμού διαταραχής απειλών-πιέσεων. Βαθμός διαταραχής Περιγραφή 1 Μικρή 2 Μέτρια 3 Μεγάλη 4 Κατεστραμμένο-Μη αναστρέψιμο Επιπλέον, δημιουργήθηκε μία κλίμακα για την κατηγοριοποίηση του αθροίσματος των εντάσεων απειλών και πιέσεων ανά δειγματοληπτική επιφάνεια σε κλάσεις (Πίνακας 2.7). Αυτές χρησιμοποιήθηκαν για τη διάκριση των περισσότερο επηρεασμένων τμημάτων της περιοχής μελέτης. 2.6 Κλάσεις έντασης απειλών και πιέσεων. Άθροισμα βαθμών διαταραχής Κλάση Έντασης 0 1 Χαμηλή 2 5 Μέτρια 6 10 Μεγάλη 11 21 Πολύ Μεγάλη 21

3. Αποτελέσματα-Συζήτηση 3.1 Χλωριδικός κατάλογος Στο χλωριδικό κατάλογο παρουσιάζονται οι οικογένειες με αλφαβητική σειρά, όπως και τα γένη και είδη μέσα σε κάθε οικογένεια. Για κάθε taxon δίνονται το επιστημονικό του όνομα και κατά σειρά, ο χωρολογικός τύπος και η βιοτική μορφή. Οι επεξηγήσεις των συντομογραφιών δίνονται στους πίνακες 2.2 και 2.3 (Βλ. κεφάλαιο 2.4 Ταξινομικός προσδιορισμός). Angiospermae Alliaceae Allium guttatum Steven- Me, G Apiaceae Daucus carota L.-Pt, TH Eryngium maritimum L.- ME, G Seseli tortuosum L.- ME, H Asteraceae Anthemis tomentosa L.-E M, T Centaurea grisenbachii (Nyman) Heldr.-Bk, H Erigeron canadensis L.-[N-Am], H T Tolpis umbellata Bertol.- Me, T Xanthium orientale subsp. italicum (Moretti) Greuter-[N-Am], T Silene niceensis All.- Me, H 22

Spergularia salina J. Presl & C. Presl.-Pt, T Chenopodiaceae Atriplex prostata DC. In Lam. & DC.-ES, C Halimione portulacoides (L.) Aelle- ME, C Atriplex recurva d'urv.-gr, C Salicornia perrenans Willd.-EA, T Salsola tragus L.-Pt / [Co], T Sarcocornia fruticosa (L.) A.J. Scott- MA, C Sarcocornia perennis (Mill.) A.J. Scott- MA, C Campanulaceae Jasione heldreichii Boiss. & Orph. In Boiss.-BA, H Cistaceae Tuberaria guttata (L.) Fourr.-ΜΑ, Τ Cyperaceae Bolboschoenus maritimus (L.) Palla in W.D.J Koch-Ct, G Scirpoides holoschoenus (L.) Sojak-Pt, G Fabaceae Ornithopus compressus L.- Me, T Trifolium angustifolium L.-EA, T Trifolium arvense L.-Pt, T, G / P Trifolium campestre Schreb. in Sturm-EA, T Trifolium scabrum L.-EA, T 23

Vicia lathyroides L.- ME, T Gentianaceae Centaurium pulchellum (Sw.) Druce-EA, T Centaurium tenuiflorum (Hoffmans. & Link) Fritsch- Me, T Hypericaceae Hypericum olympicum L.-BA, H Juncaceae Juncus acutus L.-ES, H Juncus bufonius L.-Co, T Juncus heldreichianus Parl.-EM, H Juncus hybridus Brot.- MA, T Juncus maritimus Lam.- ME, G Lamiaceae Thymus sibthorpii Benth.-BA, C Orobanchaceae Bellardia lattifolia (L.) Cuatrec.- MS, T Plantaginaceae Plantago coronopus L.- MA, T / H Plantago crassifolia Forssk.- Me, H Plumbaginaceae 24

Limonium narboneens Mill.- MS, H Limonium virgatum (Wild.) Fourr.- M, C Poaceae Aeluropus littoralis (Gouan) Parl.- MS, G Aira elegantissima Schur.- MS, T Anthoxanthum odoratum L.-Co, H Avena barbata Link in Schrad.- Me, T Avena sterilis L.- MS, T Briza media L.-ES, H Briza minor L.-Co, T Bromus sp.- Cynosurus echinatus L.- Me, T Cynodon dactylon (L.) pers.-co, G Dactylis glomerata L.-Pt, H Elytrigia juncea (L.) Nevski- Me, G Hordeum marinum Huds.- MS, T Hordeum murinum (L.)- MS, T Imperata cylindrica (L.) Raeusch.-Co, G Lagurus ovatus L.- Me, T Parapholis filiformis (Roth) C.E. Hubb.- Me, T Parapholis incurva (L.) C.E. Hubb.- MA, T Polypogon maritimus Willd.- Me, T Polypogon monspelliensis (L.) Desf.-ST, T Puccinelia festuciformis (Host) Parl.- Me, H Sporobolus pungens (Shreb.) Kunth-ST, G Vulpia fasciculata (Forssk.) Fritsch- Me, T 25

Primulaceae Anagalis arvensis L.-Co, T / H Solanaceae Solanum elaeagnifolium Cav.-[S-Am], H / C 26

3.1.1 Χλωριδική Σύνθεση Από τα 275 φυτικά δείγματα που συλλέχθηκαν, αναγνωρίστηκαν 67 taxa, 66 σε επίπεδου είδους και ένα taxon σε επίπεδο γένους. Αυτά συνολικά ανήκουν σε 18 οικογένειες, από τις οποίες η πολυπληθέστερη είναι η οικογένεια Poaceae με 23 taxa, ακολουθούν οι οικογένειες Chenopodiaceae και Asteraceae με 7 taxa, η οικογένεια Fabaceae με 6 taxa, ενώ οι υπόλοιπες οικογένειες αντιπροσωπεύονται με 5 ή λιγότερα taxa (Πίνακας 3.1). Πίνακας 3.1 Αριθμός taxa ανά οικογένεια. Οικογένεια Αριθμός taxa Οικογένεια Αριθμός taxa Alliaceae 1 Hypericaceae 1 Apiaceae 3 Juncaceae 5 Asteraceae 7 Lamiaceae 1 Chenopodiaceae 7 Orobanchaceae 1 Campanulaceae 1 Plantaginaceae 2 Cistaceae 1 Plumbaginaceae 2 Cyperaceae 2 Poaceae 23 Fabaceae 6 Primulaceae 1 Gentianaceae 2 Solanaceae 1 Όσο αφορά τον χωρολογικό τύπο, όπως φαίνεται στo γράφημα 3.1, επικρατούν τα Μεσογειακά (Me) και ακολουθούν τα Παλαιοεύκρατα (Pt) και τα Μεσογειακά- Νοτιοδυτικά Ασιατικά (MS), μαζί με τα Κοσμοπολίτικα (Co). Οι υπόλοιποι χωρολογικοί τύποι λαμβάνουν ποσοστά κάτω του 10 % (Γράφημα 3.1). 27

Γράφημα 3.1 Χωρολογικό φάσμα της χλωρίδας της περιοχής έρευνας (Για επεξήγηση των συμβόλων βλ. πίνακα 2.2). Σχετικά με τις βιοτικές μορφές, όπως φαίνεται στο γράφημα 3.2, κυριαρχούν τα Θερόφυτα (T) και ακολουθούν τα Ημικρυπτόφυτα (H), Γεώφυτα (Κρυπτόφυτα) (G) και τέλος τα Χαμαίφυτα (C). 28

Γράφημα 3.2 Βιοτικό φάσμα της χλωρίδας της περιοχής έρευνας (Για επεξήγηση των συμβόλων βλ. πίνακα 2.3). 3.2 Έκταση τύπων οικοτόπων Στην περιοχή μελέτης, από τις επιφάνειες χαρτογράφησης που έγινε λήψη δεδομένων, καταγράφηκαν 8 χερσαίοι τύποι οικοτόπων (Πίνακας 3.2). 29

Πίνακας 3.2 Τύποι οικοτόπων που καταγράφηκαν στις επιφάνειες χαρτογράφησης. Κωδικός «Natura 2000» Ονομασία 1210 Μονοετής βλάστηση μεταξύ των ορίων πλημμυρίδας και αμπώτιδας 1310 Μονοετής βλάστηση με Salicornia και άλλα είδη λασπωδών και αμμωδών ζωνών 1410 Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) 1420 Μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Arthrocnemetalia-fruticosi) 1510 Αλατούχες στέπες (Limonietalia) 2110 Υποτυπώδεις κινούμενες θίνες της Μεσογείου 2220 Θίνες με Euphorbia terracina 5360 Σχηματισμοί με Spartium juncetum Στον πίνακα 3.3 και το γράφημα 3.3 μπορούμε να παρατηρήσουμε, πως οι τύποι οικοτόπων που καταγράφηκαν στις περισσότερες επιφάνειες είναι οι 1420 και 2220 (καταγράφηκαν σε 339 και 183 επιφάνειες, αντίστοιχα), ενώ στις λιγότερες επιφάνειες (10) καταγράφηκε ο τύπος οικοτόπου 5360. Επίσης, σε 101 επιφάνειες καταγράφηκαν διαταραγμένα ενδιαιτήματα. Πίνακας 3.3 Αριθμός επιφανειών όπου καταγράφηκε ο κάθε τύπος οικοτόπου. Τύπος οικοτόπου Αριθμός επιφανειών 1210 53 1310 12 1410 120 1420 339 1510 75 2110 30 2220 183 5360 10 Διαταραχόφιλη βλάστηση 101 Σύνολο 923 30

Γράφημα 3.3 Αριθμός επιφανειών ανά τύπο οικοτόπου. Η μέση τιμή του ποσοστού της συνολικής φυτικής κάλυψης που καταγράφηκε στις δειγματοληπτικές επιφάνειες στην περιοχή μελέτης ήταν 66.9 %. Η μέση τιμή του ποσοστού της συνολικής φυτικής κάλυψης του θαμνώδους ορόφου ήταν 49.6 %, ενώ του ποώδους ορόφου 22.5 %. Ο τύπος οικοτόπου με τη μεγαλύτερη συνολική φυτική κάλυψη, ήταν ο 1410 με ποσοστό 87.9 %, ακολουθούμενος από τους οικοτόπους 5360 και 2220 (ποσοστά κάλυψης 85 % και 77.6 %, αντίστοιχα), ενώ ο τύπος οικοτόπου με τη μικρότερη κάλυψη ήταν ο 1210 (18.67 %) (Γράφημα 3.4) (Πίνακας 3.4). Στους οικοτόπους 1210, 1310, 1510 και 2110 υπερισχύει σε φυτική κάλυψη ο ποώδης όροφος (Γράφημα 3.5 3.8), ενώ στους υπόλοιπους ο θαμνώδης όροφος (Γράφημα 3.9 3.12). Πίνακας 3.4 Μέση τιμή ποσοστών φυτικής κάλυψης για κάθε τύπο οικοτόπου. Τύπος οικοτόπου Συνολική κάλυψη Θαμνώδης όροφος Ποώδης όροφος 1210 18.67 % 8.20 % 10.50 % 1310 38.30 % 12.90 % 27.25 % 1410 87.90 % 80.29 % 15.60 % 1420 79.15 % 64.85 % 19.10 % 1510 77.50 % 21.60 % 63.10 % 2110 50.80 % 22.30 % 32.60 % 2220 77.60 % 58.90 % 20.06 % 5360 85 % 63.50 % 24 % 31

Γράφημα 3.4 Ποσοστά α) συνολικής φυτικής κάλυψης, β) κάλυψης θαμνώδους και γ) κάλυψης ποώδους ορόφου για κάθε τύπο οικοτόπου. 32

Τύπος οικοτόπου 1210 100 80 Ποσοστό κάλυψης 60 40 20 0 Συν ολική φυτική κάλυψη Κάλυψη θαμν ώδους ορόφου Κάλυψη ποώδους ορόφου Τύπος κάλυψης Τύπος οικοτόπου 1310 100 80 Ποσοστά κάλυψης 60 40 20 0 Συν ολική φυτική κάλυψη Κάλυψη θαμν ώδους ορόφου Κάλυψη ποώδους ορόφου Τύπος κάλυψης Γραφήματα 3.5 & 3.6 Ποσοστά φυτικής κάλυψης για τους τύπους οικοτόπου 1210 και 1310. 33

Τύπος οικοτόπου 1510 100 80 Ποσοστά κάλυψης 60 40 20 0 Συν ολική φυτική κάλυψη Κάλυψη θαμν ώδους ορόφου Κάλυψη ποώδους ορόφου Τύπος κάλυψης Τύπος οικοτόπου 2110 100 80 Ποσοστά κάλυψης 60 40 20 0 Συν ολική φυτική κάλυψη Κάλυψη θαμν ώδους ορόφου Κάλυψη ποώδους ορόφου Τύπος κάλυψης Γραφήματα 3.7 & 3.8 Ποσοστά φυτικής κάλυψης για τους τύπους οικοτόπου 1510 και 2110. 34

Γραφήματα 3.9 & 3.10 Ποσοστά φυτικής κάλυψης για τους τύπους οικοτόπου 1410 και 1420. 35

Τύπος οικοτόπου 5360 100 80 Ποσοστά κάλυψης 60 40 20 0 Συν ολική φυτική κάλυψη Κάλυψη θαμν ώδους ορόφου Κάλυψη ποώδους ορόφου Τύπος κάλυψης Γραφήματα 3.11 & 3.12 Ποσοστά φυτικής κάλυψης για τους τύπους οικοτόπου 2220 και 5360. 36

3.3 Εξάπλωση τύπων οικοτόπων μελέτης. Στην εικόνα 3.1 φαίνεται ο χάρτης όλων των τύπων οικοτόπων στην περιοχή Εικόνα 3.1 Χάρτης τύπων οικοτόπων στην περιοχή μελέτης (Τύπος Οικοτόπου 1150: Λιμνοθάλασσες). 37

Στην εικόνα 3.2 φαίνεται η εξάπλωση του τύπου οικοτόπου 1210. Όπως φαίνεται στο χάρτη, ο οικότοπος παρουσιάζει ασυνέχειες κατά μήκος της ακτής. Αυτό οφείλεται, κυρίως στις τουριστικές πιέσεις και πιέσεις δραστηριοτήτων αναψυχής (λουόμενοι, ψάρεμα, απορρίμματα κ.λπ.). Εικόνα 3.2 Χάρτης τύπου οικοτόπου 1210. 38

Από τον χάρτη του τύπου οικοτόπου 1310 (Εικόνα 3.3), παρατηρείται η μικρή και σημειακή εξάπλωσή του. Παρατηρήθηκε κυρίως σε περιοχές στις οποίες υπήρχε εμφανής αραίωση της βλάστησης και κατακλύζονταν από περιοδικά νερά. Πιθανώς, οι πιέσεις που είχαν ως συνέπεια την μείωση του ανταγωνισμού, φαίνεται να ευνοούν την ανάπτυξη φυτοκοινοτήτων του είδους Salicornia europea και συνεπώς την εμφάνιση του συγκεκριμένου τύπου οικοτόπου. Παρουσιάζονται εμφανείς διαφορές στην εξάπλωση, σε σύγκριση με το χάρτη του Μπαμπαλώνα (1999 2001). Αυτό, οφείλεται πιθανώς στην μεταβολή των φυσικών κύκλων πλημμύρας-αποξήρανσης και στην πιο λεπτομερή μέθοδο χαρτογράφησης. Εικόνα 3.3 Χάρτης τύπου οικοτόπου 1310. 39

Όσων αφορά τον τύπο οικοτόπου 1410, συγκρινόμενος με το χάρτη του Μπαμπαλώνα (1999 2001), παρατηρούνται αρκετές διαφορές. Αυτό, δηλώνει ίσως και πάλι την μεταβολή του υδρολογικού κύκλου στην περιοχή, καθώς ο συγκεκριμένος τύπος οικοτόπου παρουσιάζει ευαισθησία σε αυτόν (Ντάφης κ.α. 2001). Επίσης, παρατηρείται η εμφάνιση του σχεδόν πάντα σε κατακλυζόμενες περιοχές στις οποίες εμφανίζεται και ο τύπος οικοτόπου 1420, που πιθανώς να δηλώνει αλληλεξάρτηση μεταξύ των δύο τύπων οικοτόπων (Εικόνα 3.4). Εικόνα 3.4 Χάρτης τύπου οικοτόπου 1410 και χάρτης όλων των τύπων οικοτόπων. 40

Στο χάρτη του τύπου οικοτόπου 1420 (Εικόνα 3.5), διακρίνεται με ευκολία η κυριαρχία του, όσον αφορά την έκταση που καταλαμβάνει. Εμφανίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε κατακλυζόμενες περιοχές. Παρατηρούνται και πάλι έντονες διαφορές στην εξάπλωση, σε σύγκριση με τον χάρτη του Μπαμπαλώνα (1999 2001) που μπορεί να οφείλεται στην μεταβολή του κύκλου πλημμύρας-αποξήρανσης. Επίσης, παρατηρείται ασυνέχεια της εξάπλωσής του, λόγω πιέσεων που αφορούν την τουριστική ανάπτυξη, τις δραστηριότητες αναψυχής, αλλά και της αγροτικές δραστηριότητες. Σημαντική απειλή φαίνεται να είναι και οι δρόμοι οι οποίοι δημιουργήθηκαν μέσα στην έκτασή του, με την συχνή διέλευση τροχοφόρων. Εικόνα 3.5 Χάρτης τύπου οικοτόπου 1420. 41

Στον χάρτη του τύπου οικοτόπου 1510 (Εικόνα 3.6), παρατηρείται η σχετικά ακανόνιστη και περιορισμένη εξάπλωσή του. Διακρίνεται στο κέντρο του χάρτη, ενώ η διάσπαρτη εμφάνιση των υπόλοιπων τμημάτων, οφείλεται πιθανώς από την κακή κατάσταση διατήρησης. Αυτό είναι αποτέλεσμα πιέσεων κυρίως δραστηριοτήτων αναψυχής (ποδοπάτημα, διέλευση τροχοφόρων κ.λπ.) και δευτερευόντως ανάπτυξης τουρισμού. Αυτός ο τύπος οικοτόπου παρατηρείται έντονα περιφερειακά του τύπου οικοτόπου 2220 και φαίνεται να λειτουργεί σαν μεταβατικό στάδιο από τις κατακλυζόμενες περιοχές προς τις πιο ξηρές, στις οποίες και αναπτύσσονται σταθερές αμμοθίνες. Εικόνα 3.6 Χάρτης τύπου οικοτόπου 1510 και χάρτης όλων των τύπων οικοτόπων. 42

Στον χάρτη της εικόνας 3.7, παρατηρούμε την σημαντικά περιορισμένη εξάπλωση του τύπου οικοτόπου 2110. Αυτό οφείλεται κυρίως σε έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα, που αφορά την κατασκευή δρόμων σε σχετικά κοντινή απόσταση από την ακτογραμμή, στην οποία εμφανίζεται ο συγκεκριμένος τύπος οικοτόπου. Επίσης, οφείλεται και σε πιέσεις σχετικές με την τουριστική ανάπτυξη και τις δραστηριότητες αναψυχής (λουόμενοι, ρίψη απορριμμάτων, διέλευση τροχοφόρων κ.λπ.). Στον χάρτη αυτόν φαίνονται σημαντικά μεγάλες διαφορές σε σύγκριση με το χάρτη του Μπαμπαλώνα (1999 2001), λόγω εκτενέστερης χαρτογράφησης. Εικόνα 3.7 Χάρτης του τύπου οικοτόπου 2110. 43

Ο τύπος οικοτόπου 2220 παρουσίασε σημαντικές ομοιότητες στην εξάπλωση του σε σύγκριση με τον χάρτη του Μπαμπαλώνα (1999 2001) (Εικόνα 3.8). Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι αναπτύσσεται σε σταθερές αμμοθίνες που σχηματίζονται λόγω της μη κατάκλυσης του υποστρώματος, αλλά και στην σχετικά καλή κατάσταση διατήρησής του. Ωστόσο, υπάρχουν τμήματα τα οποία έχουν υποστεί μεγάλη υποβάθμιση και παρουσιάζουν ασυνέχειες. Αυτό οφείλεται σε πιέσεις τουριστικής ανάπτυξης και δραστηριότητες αναψυχής. Εικόνα 3.8 Χάρτης τύπου οικοτόπου 2220. 44

Στον χάρτη του τύπου οικοτόπου 5360 διακρίνεται εύκολα η περιορισμένη εμφάνισή του (Εικόνα 3.9). Οι πιέσεις που ασκούνται σε αυτόν είναι έντονες και κυρίως αφορούν την ρίψη απορριμμάτων. Εικόνα 3.9 Χάρτης τύπου οικοτόπου 5360. 45

3.3.1 Έκταση των επιφανειών στις οποίες καταγράφηκαν οι διαφορετικοί τύποι οικοτόπων και η περίμετρός τους Η έκταση του κάθε τύπου οικοτόπου υπολογίστηκε και βρέθηκε πως μεγαλύτερη έκταση καταλαμβάνει ο τύπος οικοτόπου 1420 (30,4 ha), ενώ μικρότερη έκταση καταλαμβάνει ο 5360 (0.9 ha) (Πίνακας 3.5, Γράφημα 3.10). Επίσης, η περίμετρος για κάθε τύπο οικοτόπου υπολογίστηκε και βρέθηκε πως μεγαλύτερη καταλαμβάνει ο τύπος οικοτόπου 1420 (16629.3 m), ενώ μικρότερη περίμετρο έχει ο 5360 (835,6 m) (Πίνακας 3.5, γράφημα 3.11). Πίνακας 3.5 Έκταση και περίμετρος των τύπων οικοτόπων που καταγράφηκαν. Τύπος οικοτόπου Έκταση Περίμετρος (m) (ha) 1210 3.14 4621.8 1310 1.06 1303.9 1410 10.79 9621.1 1420 30.41 16629.3 1510 6.9 5480.8 2110 2.26 2926.8 2220 16,6 4935,2 5360 0.9 835.8 Γράφημα 3.10 Έκταση τύπων οικοτόπων στην περιοχή μελέτης ( % ποσοστό της συνολικής έκτασής τους). 46

Γράφημα 3.11 Περίμετρος τύπων οικοτόπων στην περιοχή μελέτης ( % ποσοστό της συνολικής περιμέτρου τους). 3.4 Απειλές-πιέσεις 3.4.1 Πιέσεις ανά τύπο οικοτόπων Αναφορικά με τις απειλές και πιέσεις στον πίνακα 3.6 φαίνεται ο τύπος απειλών και πιέσεων που καταγράφηκε για κάθε τύπο οικοτόπου. Συνολικά καταγράφηκαν 37 τύποι απειλών-πιέσεων (Βλ. Παράρτημα ΙΙ). Περισσότερους τύπους απειλών και πιέσεων βρέθηκε να έχουν οι τύποι οικοτόπων 1420 και 1410 (18 και 17 τύποι αντίστοιχα), που πιθανώς να δικαιολογείται από την μεγάλη έκταση που καταλαμβάνουν. Αξιοσημείωτο είναι πως οι τύποι οικοτόπων 1210 και 2110 παρουσιάζουν σχετικά μεγάλο αριθμό τύπων πιέσεων, παρά την μικρή έκτασή τους. Το γεγονός αυτό δείχνει πως οι δύο αυτοί τύποι οικοτόπων απειλούνται και περισσότερο. Οι τύποι οικοτόπων 1310 και 5360 βρέθηκε να έχουν τους λιγότερους τύπους πιέσεων (4 και 3 αντίστοιχα). Η συσχέτιση έκτασης και ποικιλίας τύπων απειλών και πιέσεων για κάθε τύπο οικοτόπου, μπορεί να φανεί και από το γράφημα 3.12, στο οποίο φαίνονται και οι τύποι απειλών-πιέσεων ανά εκτάριο, για κάθε τύπο οικοτόπου. 47

Πίνακας 3.6 Αριθμός απειλών-πιέσεων, για κάθε τύπο οικοτόπου (Για επεξήγηση των κωδικών βλ. πίνακα 2.4). ΤΥΠΟΙ ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΠΕΙΛΩΝ-ΠΙΕΣΕΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 1210 A05.01, E01, E01.03, E01.04, E03.01, E02.03, E03.03, E04, G01, G01.01, G01.03, G01.08, H05.01, Ι01, J02.11 1310 A11, E03.01, G01.03, H05.01 1410 A04, A04.02, A05.01, A11, E01.02, E01.03, E03.01, E04.01, F03.01, G01.03, G05.09, H01.08, H05.01, I01, I02, J02.03, J02.11 1420 A04, A04.02, D01.02, D02.01, D02.02, E01.02, E01.03, E03.01, E04.01, F03.01, G01.03, G05.09, H01.03, H05.01, I01, I02, J02.03, J02.11 1510 A04, A04.02, D02.01, E01.02, E02.01, E02.03, E03.01, E03.04, F03.01, G01.01, G01.03, G05.09, H01.03, H05.01, I01, J02.11 2110 A05.01, D01.01, E03.01, E03.03, G01.01, G01.03, G01.08, H05.01, I01, J02.03 ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΕΙΛΩΝ -ΠΙΕΣΕΩΝ 15 4 17 18 16 10 48

Συνέχεια πίνακα 3.6. ΤΥΠΟΙ ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΠΕΙΛΩΝ-ΠΙΕΣΕΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 2220 A04.02, D01.03, E01.02, E04, G01, G01.01, G01.03, G01.05, G02.09, G02.10, G05, G05.09, H05.01, I01, J02.11 5360 A04.02, E03.01, H05.01 ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΕΙΛΩΝ -ΠΙΕΣΕΩΝ 15 3 Γράφημα 3.12 Τύποι απειλών και πιέσεων ανά εκτάριο, για κάθε τύπο οικοτόπου. Στον πίνακα 3.7 φαίνεται το ποσοστό των επιφανειών κάθε οικοτόπου όπου καταγράφηκαν οι διαφορετικοί τύποι απειλών και πιέσεων. Η απειλή-πίεση που εμφανίζεται σε μεγαλύτερα ποσοστά, είναι αυτή με κωδικό G01.03 (ίχνη τροχοφόρων) και ακολουθεί η H05.01 (απορρίμματα). Έπειτα ακολουθούν σε σειρά οι J02.11 (αναχώματα), A04.02 (Βόσκηση μικρής έντασης) και E03.01 (απορρίμματα νοικοκυριών) οι οποίες εμφανίζονται σε σημαντικά μικρότερα ποσοστά. 49

Πίνακας 3.7 Ποσοστό επιφανειών κάθε τύπου οικοτόπου όπου καταγράφηκαν οι διαφορετικοί τύποι απειλών και πιέσεων (Για επεξήγηση των κωδικών βλ. πίνακα 2.4) (* Δ.Β.: Διαταραχόφιλη βλάστηση). Κωδικοί απειλώνπιέσεων 1210 1310 1410 1420 1510 2110 2220 5360 Δ.Β.* A04 0.00 0.00 0.83 2.06 3.95 0.00 0.00 0.00 2.02 A04.02 0.00 8.33 4.17 13.24 18.42 0.00 2.19 10.00 9.09 A05.01 1.89 0.00 0.83 0.00 0.00 3.33 0.00 0.00 0.00 A11 0.00 8.33 0.83 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 D01.01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 3.33 0.00 0.00 0.00 D01.02 0.00 0.00 0.00 0.29 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 D01.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 1.64 0.00 4.04 D02.01 0.00 0.00 0.00 1.18 2.63 0.00 0.00 0.00 2.02 D02.02 0.00 0.00 0.00 0.29 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 E01 1.89 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 E01.02 0.00 0.00 2.50 1.18 1.32 0.00 0.55 0.00 1.01 E01.03 1.89 0.00 1.67 0.59 0.00 0.00 0.00 0.00 1.01 E01.04 5.66 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 6.06 E02.01 0.00 0.00 0.00 0.00 2.63 0.00 0.00 0.00 1.01 E02.03 3.77 0.00 0.00 0.00 2.63 6.67 0.00 0.00 5.05 E03.01 35.85 8.33 5.83 6.47 9.21 16.67 0.00 10.00 16.16 E03.03 1.89 0.00 0.00 0.00 0.00 3.33 0.00 0.00 1.01 E03.04 0.00 0.00 0.00 0.00 1.32 0.00 0.00 0.00 0.00 E04 5.66 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.55 0.00 1.01 E04.01 0.00 0.00 1.67 1.76 0.00 0.00 0.00 0.00 4.04 F03.1 0.00 0.00 0.83 0.29 1.32 0.00 0.00 0.00 0.00 G01 5.66 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.55 0.00 0.00 G01.01 47.17 0.00 0.00 0.00 2.63 43.33 1.09 0.00 14.14 G01.03 49.06 58.33 36.67 47.06 55.26 70.00 21.31 0.00 67.68 G01.05 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.55 0.00 0.00 G01.08 41.51 0.00 0.00 0.00 0.00 10.00 0.00 0.00 17.17 G02.09 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.55 0.00 1.01 G02.10 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.55 0.00 0.00 G03.03 0.00 0.00 0.00 0.29 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 G05 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.55 0.00 0.00 G05.09 0.00 0.00 1.67 4.71 2.63 0.00 1.09 0.00 6.06 H01.03 0.00 0.00 0.00 0.29 1.32 0.00 0.00 0.00 1.01 H01.08 0.00 0.00 0.83 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 1.01 50

Συνέχεια του Πίνακα 3.7. Κωδικοί 1210 1310 1410 1420 1510 2110 2220 5360 Δ.Β.* απειλών-πιέσεων H05.01 52.83 8.33 17.50 10.00 22.37 60.00 13.66 20.00 33.33 I01 9.43 0.00 0.83 0.59 1.32 33.33 2.19 0.00 21.21 I02 0.00 0.00 0.83 0.29 0.00 0.00 0.00 0.00 1.01 J02.03 0.00 0.00 2.50 1.76 0.00 3.33 0.00 0.00 7.07 J02.11 32.08 0.00 10.00 5.88 1.32 20.00 1.64 0.00 33.33 Tο ποσοστό των επιφανειών για κάθε τύπο οικοτόπου, στις οποίες καταγράφηκε οποιαδήποτε απειλή-πίεση, φαίνεται στο γράφημα 3.13. Μεγαλύτερο ποσοστό επιφανειών που καταγράφηκαν πιέσεις-απειλές βρέθηκε να έχει ο τύπος οικοτόπου 1210 (98.10 %) και ακολουθούν οι 2110 και 1310 (ποσοστά 87.90 % και 61.50 %, αντίστοιχα), ενώ το μικρότερο ποσοστό επιφανειών (25.40 %) βρέθηκε στον τύπο οικοτόπου 2220. Γράφημα 3.13 Ποσοστό επιφανειών ανά τύπο οικοτόπου στις οποίες καταγράφηκαν απειλές και πιέσεις. Αναφορικά με το βαθμό διαταραχής οι οικότοποι 1210, 1310, 1510 και 2110 εμφάνισαν μεγαλύτερο ποσοστό επιφανειών με βαθμό διαταραχής 2 ενώ οι 1410, 51

1420, 2220 και 5360 εμφάνισαν μεγαλύτερο ποσοστό επιφανειών με βαθμό διαταραχής 1. Βαθμός διαταραχής 4 εμφανίστηκε μόνο στους οικοτόπους 1420 και 2110 (Γράφημα 3.14). Γράφημα 3.14 Ποσοστά επιφανειών στις οποίες καταγράφηκε ο κάθε βαθμός διαταραχής, ανά τύπο οικοτόπου. Τέλος, υπολογίστηκε ένας δείκτης απειλών-πιέσεων για κάθε τύπο οικοτόπου προσθέτοντας τους βαθμούς διαταραχής σε κάθε τύπο οικοτόπου και διαιρώντας το παραπάνω άθροισμα, με τον αριθμό των επιφανειών που λήφθηκαν σε κάθε τύπο οικοτόπου. Τα αποτελέσματα αυτού του δείκτη δίνονται στο γράφημα 3.15. 52

Γράφημα 3.15 Δείκτης απειλών-πιέσεων ανά τύπο οικοτόπου. Όπως φαίνεται περισσότερο απειλούμενοι βρέθηκε πως είναι οι τύποι οικοτόπων 1210 (δείκτης απειλών-πιέσεων 2.36) και 2110 (2.30), ακολουθούν οι 1510 (1.25) και 1310 (1.17), ο 1420 (0.91) και 1410 (0,71), ενώ λιγότερο απειλούμενοι βρέθηκαν οι 2220 (0.46) και 5360 (0.30). Συγκρίνοντας τα γραφήματα 3.12, 3.14 και 3.15 βλέπουμε πως σε όλες τις περιπτώσεις οι τύποι οικοτόπων 1210 και 2110 είναι πιο επιβαρυμένοι, δεδομένου ότι σε αυτούς καταγράφηκαν οι μεγαλύτερες τιμές τόσο στον αριθμό των τύπων απειλών-πιέσεων ανά εκτάριο, όσο και στο ποσοστό εμφάνισης απειλών στις επιφάνειες του κάθε τύπου οικοτόπου, αλλά και στο δείκτη απειλών-πιέσεων. 53

3.4.2 Σύγκριση δεδομένων απειλών και πιέσεων με παρελθοντικές μελέτες Συγκρίνοντας τα δεδομένα απειλών και πιέσεων με δεδομένα που λήφθηκαν στο παρελθόν (Τσιριπίδης 2015), παρατηρούμε πως υπάρχει διαφοροποίηση στους τύπους των απειλών και πιέσεων που καταγράφηκαν (Πίνακας 3.6). Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην εκτενέστερη καταγραφή που έγινε κατά τη δειγματοληψία. Πίνακας 3.8 Απειλές και πιέσεις που καταγράφηκαν στην παρούσα μελέτη και σε παρελθοντική (Τσιριπίδης 2015) (Για επεξήγηση κωδικών βλ. πίν. 2.7). Κωδ. Απειλής Παρούσα μελέτη Παρελθοντική μελέτη (Τσιριπίδης 2015) Κωδ. Απειλής Παρούσα μελέτη Παρελθοντική μελέτη (Τσιριπίδης 2015) A04 x x G01.02 - x A04.02 x - G01.03 x x A05.01 x - G01.05 x - A11 x - G01.08 x - D01.01 x x G02.08 - x D01.02 x x G02.09 x - D01.03 x x G02.10 x x D02.01 x - G03.03 x x D02.02 x - G05 x - E01 x - G05.09 x - E01.02 x x H01.03 x - E01.03 x x H01.08 x - E01.04 x - H05.01 x - E02.01 x x I01 x - E02.03 x - I02 x x E03.01 x x J02.03 x x E03.03 x x J02.04 - x E03.04 x - J02.05 - x E04 x - J02.11 x - E04.01 x - J03.01 - x F03.1 x - J03.02 - x G01 x - K01 - x G01.01 x x K02.01 - x 54

3.4.3 Χάρτες εξάπλωσης απειλών-πιέσεων και εντάσεων πίεσης Για τις απειλές και πιέσεις που προέρχονται από γεωργικές δραστηριότητες (απειλές με κωδικό «Α») παρατηρείται μεγαλύτερη εμφάνισή τους στην ΝΑ περιοχή του χάρτη. Αυτό συμβαίνει, καθώς στην περιοχή αυτή βρίσκεται κτηνοτροφική μονάδα μικρού μεγέθους και εμφανίζεται έντονα το φαινόμενο της βόσκησης (Εικόνα 3.10). 55 Εικόνα 3.10 Χάρτης εξάπλωσης των απειλών και πιέσεων από γεωργικές δραστηριότητες.

Στον χάρτη της εικόνας 3.11, φαίνονται οι απειλές και πιέσεις που προέρχονται από εισβολικά-ξενικά είδη (απειλές με κωδικό «I»), τα οποία αναπτύσσονται στην περιοχή. Αυτά παρατηρούνται κυρίως σε σημεία τα οποία έχουν δεχθεί έντονες πιέσεις και σε σημεία που έχει διαταραχθεί το φυσικό ανάγλυφο της περιοχής από ανθρωπογενείς παράγοντες. Εικόνα 3.11 Χάρτης εξάπλωσης απειλών και πιέσεων που προέρχονται από εισβολικά-ξενικά είδη φυτών. 56

Οι απειλές και πιέσεις που προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότητες (απειλές με κωδικό «G») παρατηρούνται στον χάρτη της εικόνας 3.12. Εδώ βλέπουμε ότι ο τύπος αυτός καταλαμβάνει και τη μεγαλύτερη έκταση, καθώς τα ίχνη τροχοφόρων και οι δραστηριότητες αναψυχής στα παραλιακά σημεία, αποτελούν τις κυριότερες πιέσεις στην περιοχή. Εικόνα 3.12 Χάρτης εξάπλωσης απειλών και πιέσεων που προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότητες. 57

Στην εικόνα 3.13 φαίνονται οι πιέσεις-απειλές που αφορούν την ρύπανση της περιοχής (απειλές με κωδικό «H»). Όπως ευδιάκριτα παρατηρείται, εξαπλώνονται στα σημεία της ακτογραμμής, τα οποία έχουν έντονη επισκεψημότητα από λουόμενους. Παρ' όλα αυτά εμφανίζονται και σε τύπους οικοτόπων στο εσωτερικό τμήμα της περιοχής. Εικόνα 3.13 Χάρτης εξάπλωσης απειλών και πιέσεων που προέρχονται από ρύπανση της περιοχής. 58

Οι απειλές και πιέσεις που προέρχονται από τροποποιήσεις των φυσικών λειτουργιών του περιβάλλοντος (απειλές με κωδικό «J»), παρατηρούνται σε σημεία που υπάρχουν μικρού μεγέθους αναχώματα πίσω από την ακτογραμμή, αλλά και σε διάσπαρτα σημεία των εσωτερικών τύπων οικοτόπων, σε σημεία που υπάρχουν τεχνητά ρέματα, αλλά σε σημεία παρακείμενα των αλυκών (Εικόνα 3.14) Εικόνα 3.14 Χάρτης εξάπλωσης απειλών και πιέσεων που προέρχονται από τροποποιήσεις φυσικών λειτουργιών. 59

Η εξάπλωση των απειλών και πιέσεων που προέρχονται από την αστικοποίηση της περιοχής (απειλές με κωδικό «Ε») φαίνεται στον χάρτη της εικόνα 3.15. Παρατηρούνται κυρίως σε περιοχές που υπάρχουν κτιριακές εγκαταστάσεις. Εικόνα 3.15 Χάρτης εξάπλωσης απειλών και πιέσεων που προέρχονται από την αστικοποίηση της περιοχής (Κτίρια, απόβλητα κ.λπ.). 60

Οι απειλές και πιέσεις που αφορούν οδικά δίκτυα και υπηρεσίες επικοινωνίας (απειλές με κωδικό «D») παρατηρήθηκαν σε περιοχές που ήταν παρακείμενες του οδοστρώματος ή παρατηρούνταν κολώνες της Δ.Ε.Η. (Εικόνα 3.16). Εικόνα 3.16 Χάρτης εξάπλωσης απειλών και πιέσεων που προέρχονται από έργα που σχετίζονται με οδικά δίκτυα και υπηρεσίες επικοινωνίας. 61

Απειλές και πιέσεις που παρατηρήθηκαν από εκμετάλλευση των βιολογικών πόρων της περιοχής (απειλές με κωδικό «F») όπως κυνήγι, εντοπίστηκαν σε διάσπαρτα σημεία σε ενδότερους τύπους οικοτόπων της περιοχής (Εικόνα 3.17). Εικόνα 3.17 Χάρτης εξάπλωσης απειλών και πιέσεων που προέρχονται από εκμετάλλευση των βιολογικών πόρων της περιοχής (Κυνήγι). 62

Στην εικόνα 3.18 βλέπουμε το χάρτη που απεικονίζει την έκταση στην οποία δεν υπήρχε φυσική βλάστηση, κυρίως λόγω καταστροφής της από ανθρωπογενείς παράγοντες (καλλιέργειες, οικισμοί, κτίρια, αναχώματα). Εικόνα 3.18 Χάρτης εξάπλωσης όπου απεικονίζεται η έκταση στην οποία δεν παρατηρείται φυσική βλάστηση. 63

Σχετικά με την εξάπλωση των απειλών και πιέσεων, παρατηρείται πως στο κύριο μέρος των ενδότερων τύπων οικοτόπων υπάρχει μεγάλη έκταση στην οποία δεν παρατηρήθηκε κάποια απειλή ή πίεση. Αυτό πιθανώς οφείλεται στο ότι τα σημεία αυτά είναι δυσπρόσιτα σε ένα βαθμό, οπότε οι ανθρωπογενείς επιδράσεις περιορίζονται (Εικόνα 3.19). Εικόνα 3.19 Χάρτης στον οποίον απεικονίζεται η έκταση στην οποία δεν παρατηρήθηκαν απειλές ή πιέσεις. 64

Τέλος, στον χάρτη της εικόνας 3.20, βλέπουμε τις επιφάνειες που καταγράφηκαν οι διαφορετικές κλάσεις έντασης (Βλ. Πίνακα 2.7) των απειλώνπιέσεων, όπως εξαπλώνονται στον χάρτη. Οι μεγαλύτερες εντάσεις καταγράφηκαν στις παράκτιες περιοχές, όπου και δέχονται συχνότερες και εντονότερες πιέσεις από λουόμενους. Σε αυτές τις περιοχές επικρατούν οι υψηλές πιέσεις και σημειακά οι πολύ υψηλές. Όσο προχωράμε προς τα ενδότερα τμήματα της περιοχής μελέτης, παρατηρείται πως ο βαθμός έντασης μειώνεται και κοντά σε υψηλές και πολύ υψηλές πιέσεις, εμφανίζονται πιέσεις με μέτρια ένταση που φαίνονται να δημιουργούν μία μικρή ζώνη. Αυτή, φαίνεται να λειτουργεί ως μεταβατικό στάδιο προς το κέντρο της περιοχής οπού και εμφανίζονται πιέσεις μικρής έντασης ή και καθόλου πιέσεις. Εικόνα 3.20 Χάρτης όπου απεικονίζονται περιοχές που δέχονται διαφορετική κλάση έντασης. 65

3.4.4 Έκταση στην οποία καταγράφηκαν οι διαφορετικές κατηγορίες απειλώνπιέσεων και κλάσεων έντασης και η περίμετρός τους Στον πίνακα 3.9 παρατίθενται οι επιμέρους εκτάσεις (και η περίμετρός τους) της περιοχής μελέτης, ανάλογα με την κατηγορία απειλής-πίεσης που καταγράφηκε σε αυτές. Μεγαλύτερη έκταση και περίμετρο είχε η κατηγορία της μη φυσικής βλάστησης (98.1 ha και 15726 m) και οι περιοχές όπου καταγράφηκαν ανθρώπινες δραστηριότητες (37.2 ha και 1927 m), ενώ μικρότερη έκταση είχαν περιοχές όπου καταγράφηκε εκμετάλλευση των βιολογικών πόρων (κυνήγι) και πιέσεις από το οδικό δίκτυο και υπηρεσίες επικοινωνίας (2.3 ha & 357.3 m και 1.4 ha & 1612 m αντίστοιχα) (Γραφήματα 3.16, 3.17) Πίνακας 3.9 Έκταση και περίμετρος περιοχών όπου καταγράφηκαν διαφορετικές κατηγορίες απειλών-πιέσεων. Τύπος απειλής-πίεσης Έκταση (ha) Περίμετρος (m) Ανθρώπινες δραστηριότητες (Κωδικός «G») 37.2 1927 Αστικοποίηση (Κωδικός «Ε») 9.7 8239 Γεωργία (Κωδικός. «A») 8.8 5124 Εκμετάλλευση βιολογικών πόρων (Κωδικός «F») 2.3 357.3 Οδικό δίκτυο και υπηρεσίες επικοινωνίας 1.4 1612 (Κωδικός «D») Ρύπανση (Κωδικός «H») 14.8 11651 Τροποποιήσεις στις φυσικές λειτουργίες του 8.2 7131 περιβάλλοντος (Κωδικός «J») Μη φυσική βλάστηση 98.1 15726 Καμία απειλή 34.3 1463 Γράφημα 3.16 Έκταση όπου καταγράφηκαν οι διαφορετικές κατηγορίες απειλών και πιέσεων (% του συνόλου της έκτασης της περιοχής). 66

Γράφημα 3.17 Περίμετρος της έκτασης των περιοχών, όπου καταγράφηκαν οι επιμέρους κατηγορίες απειλών-πιέσεων (% του συνόλου των περιμέτρων) Στον πίνακα 3.10 παρατίθενται οι επιμέρους εκτάσεις (και η περίμετρός τους) της περιοχής μελέτης ανάλογα με την κλάση έντασης. Φαίνεται, πως πιέσεις και απειλές μικρής κλάσης έντασης καταγράφηκαν στο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής (47.4 ha, περίμετρος 14046 m), ενώ στο μικρότερο μέρος της περιοχής καταγράφηκαν πιέσεις και απειλές πολύ μεγάλης κλάσης έντασης (3.2 ha, περίμετρος 3942 m) (Γράφημα 3.18 & 3.19). Πίνακας 3.10 Έκταση και περίμετρος περιοχών όπου καταγράφηκαν οι διαφορετικές κλάσεις έντασης των πιέσεων. Κλάση Έντασης Έκταση (ha) Περίμετρος (m) Μικρή 47.4 14046 Μεσαία 16.6 13552 Μεγάλη 13.2 11304 Πολύ μεγάλη 3.2 3492 Μη φυσική βλάστηση 98,1 15726 67

Γράφημα 3.18 Έκταση επιφανειών όπου καταγράφηκαν οι διαφορετικές κλάσεις έντασης (% του συνόλου των επιφανειών). Γράφημα 3.19 Περίμετρος των επιφανειών στις οποίες καταγράφηκαν οι διαφορετικές κλάσεις έντασης (% του συνόλου των περιμέτρων). 68

4. Συμπεράσματα Στην παρούσα έρευνα βρέθηκε πως στην περιοχή της λιμνοθάλασσας του Αγγελοχωρίου, υπάρχουν 8 χερσαίοι τύποι οικοτόπων, αντί για 9 που είχαν καταγραφεί από τον Μπαμπαλώνα (1999 2001) (Δεν καταγράφηκε ο 2120 «Κινούμενες θίνες της ακτογραμμής με Ammophila arenaria»). Το γεγονός αυτό πιθανώς να οφείλεται στην καταστροφή του τύπου οικοτόπου 2120 λόγω των πιέσεων στην παράκτια περιοχή. Μεγαλύτερη φυτική κάλυψη βρέθηκε να έχει ο τύπος οικοτόπου 1410 ενώ μικρότερη ο 1210. Στους τύπους οικοτόπων 1210, 1310, 1510 και 2110 υπερισχύει η φυτική κάλυψη από τον ποώδη όροφο, ενώ στους 1410, 1420, 2220 και 5360 υπερισχύει ο θαμνώδης όροφος. Από την χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων βρέθηκε πως υπήρξαν διαφορές με την χαρτογράφηση του Μπαμπαλώνα (1999 2001), λόγω εκτενέστερης δειγματοληψίας αλλά και πιθανώς λόγω των αλλαγών στις υδρολογικές συνθήκες της περιοχής. Όσον αφορά την κατάσταση διατήρησης, εντοπίστηκαν 37 τύποι απειλών και πιέσεων, με περισσότερο απειλούμενους τους τύπους οικοτόπων 1210 και 2110 οι οποίοι παρουσιάζουν σχετικά μεγάλο αριθμό τύπων πιέσεων, παρά την μικρή έκτασή τους. Μεγαλύτερες πιέσεις ασκούνται από ίχνη τροχοφόρων και απορρίμματα στην περιοχή. Με βάση τα παραπάνω αποτελέσματα, μπορούμε να συμπεραίνουμε πως είναι αναγκαίο να ληφθούν ορισμένα μέτρα, με στόχο την άμεση, αλλά και μακροπρόθεσμη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων. Προτεινόμενα μέτρα είναι για τους εσωτερικούς τύπων οικοτόπων (1310, 1410, 1420, 2220, 5360, 1510) είναι: 1. Περίφραξη, ώστε να παρεμποδίζεται η διέλευση. Αυτό θα μειώσει την υποβάθμιση της περιοχής, από δημιουργία δρόμων λόγω διέλευσης τροχοφόρων, το κυνήγι, τη βόσκηση και τη ρίψη απορριμμάτων που αποτελούν τις κύριες απειλές και πιέσεις. 2. Τοποθέτηση ευδιάκριτων ενημερωτικών πινακίδων περιμετρικά της περιοχής του των ενδότερων τύπων οικοτόπων 69

3. Συλλογή και καθαρισμός των απορριμμάτων. Αυτό θα συμβάλει στην άμεση βελτίωση της κατάστασης διατήρησης τους. 4. Κατασκευή ελεγχόμενου οδικού δικτύου, το οποίο θα οδηγεί σε σημεία παρατήρησης πτηνών, που βρίσκουν καταφύγιο στην περιοχή. Προτεινόμενα μέτρα για τους παράκτιους τύπους οικοτόπων (1210, 2110): 1. Τοποθέτηση ευδιάκριτων ενημερωτικών πινακίδων κατά μήκος της ακτογραμμής. 2. Συλλογή και περιοδικός καθαρισμός απορριμμάτων. 3. Τοποθέτηση ειδικής περίφραξης που θα αποσκοπεί μόνο στην παρεμπόδιση διέλευσης τροχοφόρων. 4. Απομάκρυνση των οργανωμένων αθλητικών δραστηριοτήτων (Kite surf), καθώς αποτελούν έντονη πίεση, η οποία απειλεί και τους εσωτερικούς τύπους οικοτόπων. 70

5. Βιβλιογραφία Ελληνική Κουτάκη-Παντερμάκη, Ε. 2009. Κατασκευή περιβάλλουσων καμπύλων για κυρτά πολυγωνικά αντικείμενα με την βοήθεια διαγραμμάτων Voronoi. Πανεπιστήμιο Κρήτης Μπαμπαλώνας, Δ. και Παπαστεργιάδου, Ε. 1992. Φυτοκοινωνιολογική-οικολογική μελέτη της λιμνοθάλασσας του Αγίου Μάμα Χαλκιδικής και προτάσεις διαχειρίσεως. Φάση 1:1992. Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας, Τμήμα βιολογίας Α.Π.Θ. και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων Ντάφης, Σ., Παπαστεργιάδου, Ε., Λαζαρίδου, Ε., Τσιαφούλη, Μ. 2001. Τεχνικός οδηγός αναγνώρισης, περιγραφής και χαρτογράφησης τύπων οικοτόπων της Ελλάδας. Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων Ξενόγλωσση Aronson, J.A. 1989. HALOPH: A database of salt tolerant plants of the world. University of Arizona, Tucson, Arizona Aurenhammer, F. & Klein, R. 1996. Voronoi diagrams. Mathematic Series. Elsevier, Graz BirdLife International 2001. Important bird Areas and potential Ramsar sites in Europe. BirdLife International, Wageningen Cushman, C. 2001. Osmoregulation in Plants: Implications for Agriculture. Amer. Zool. 41: 758 769 Dimopoulos, P., Raus, Th., Bergmeier, E., Constantinidis, Th., Iatrou, G., Kokkini, S., Strid, A., Tzanoudakis, D. 2013. Vascular plants of Greece: An annotated checklist, 71

Berlin: Botanischer Garten und Botanisches Museum Berlin-Dahlem, Athens: Hellenic Botanical society Georgiadis, T., Dimopoulos P., Dimitrelos, G., 1997. The flora and vegetation of the Acheron Delta (W Greece) Aiming at Nature Conservation. Phyton (Horn, Austria) 37: 31 60 Grimmet, R.F.A. & Jones, T.A. 1989. Important bird areas in Europe. BirdLife International, Cambridge Koumpli-Sovantzi, L. 1991. Coastal lagoon flora of NW Peloponnisos (Greece). Willd. 21: 119 129 Kuchler, A. W. 1967. Vegetation mapping. University of Kansas. The Ronald Press Company, New York Lavrentiades, G. & Babalonas, D. 1976. Uber die Vegetation der stlichen Kavala- Ksten II (Nord-Griechenland). Journal of Sci. Ann. 16: 309 317 Lavrentiades, G. 1961. On the flora and vegetation of the Kassandra peninsula. Sci. Ann. 8: 157 Lavrentiades, G. 1963. On the vegetation of the Keramoti coasts. Boll. Inst.. Bot. 4: 81 103 Lavrentiades, G. 1964. The ammophilous vegetation of the western Peloponnesos coasts. Veget. 12: 223 287 Lavrentiades, G. 1971. On the vegetation of sand dunes of Greek coasts. Coll. Phytosociol. 1: 91 98 Lavrentiades, G. 1975. On the vegetation of the Porto-Lagos coasts. Problems of Balkan flora and vegetation. Bulgarian Academy of Sciences, Varna Lavrentiades, G. 1993. Dry coastal ecosystems of Greece. Ecosystems of the world 2A. Elsevier, Amsterdam Marschner, H. 1995. Mineral nutrition of plants. 2 ed. Academic Press Mijovic, A., Popovic, Z., Karadzic, Z., Mijatovic, M., Perisic, S. 2006. Distribution of xerohalophytic vegetation along the seaward and landward zone in south-adriatic sandy beach (Montenegro). Biotechnol. & Biotechnol. Eq. 20: 30 35 72

Okabe, A., Boots, B., Sugihara, K., Chiu, S.N., Kendall D.G. 2000. Spatial tesselations: Concepts and applications of voronoi diagrams. John Wiley and Sons, Chichester Papastergiadou, E., Babalonas, D. 1996. Salt marshes and sand dune ecosystems in the north Aegean coastal areas. Coastal Management and habitat Conservation. EUCC, Marathon Sabovljevic, M. & Sabovljevic, A. 2007. Contribution to the coastal bryophytes of the Northern Mediterranean: Are there halophytes among bryophytes? Phytol. Balc. 13: 131 135 Sarika, M., Dimopoulos, P., Yannitsaros, A. 2005. Contribution to the knowledge of the wetland flora and vegetation of Amvrakikos Gulf, W Greece. Willd. 35: 69 85 Spanou, S., Verroios, G., Dimitrellos, G., Tiniakou, A., Georgiadis, T. 2006. Notes on flora and vegetation of the sand dunes of western Greece. Willd. 36: 235 245 Sykora, K.V., Babalonas, D., Papastergiadou, E.S. 2003. Strandline and sand-dune vegetation of coasts of Greece and of some other Aegean countries. Phytocoenol. 33: 409 446 Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N.A., Moore, D. M., Valentine, D.H., Walters, S. M., Webb, D. A. (eds.) 1964 1980 Flora Europaea vol. 1 5, Cambridge University Press, Cambridge Weber, D.J. 2008. Adaptive mechanisms of halophytes in desert regions. Tas. for veg. Sci. 44: 179 185 Youssef, M.A. 2009. Salt Tolerance Mechanisms in some halophytes from Saudi Arabia and Egypt. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences 5: 191 206 Διαδικτυακή http://www.accolagoons.gr (Τελευταία πρόσβαση 26/3/2017) http://ec.europa.eu (Τελευταία πρόσβαση 26/3/2017) http://www.ekby.gr (Τελευταία πρόσβαση 26/3/2017) 73

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Πίνακας 1. Απειλές και πιέσεις σύμφωνα με την λίστα της Ε.Ε. (http://ec.europa.eu) A Agriculture A01 Cultivation includes increase of agricultural area A02 modification of cultivation practices includes also intallation of perennial non-timber crops A02.01 agricultural intensification A02.02 crop change A02.03 grassland removal for arable land A03 mowing / cutting of grassland A03.01 intensive mowing or intensification A03.02 non intensive mowing A03.03 abandon ment / lack of mowing A04 grazing A04.01 intensive grazing A04.02 non intensive grazing A04.03 abandonment of pastoral systems, lack of grazing A05 livestock farming and animal breeding (without grazing) A05.01 Animal breeding, A05.02 stock feeding A05.03 Lack of animal breeding A06 annual and perennial non-timber crops A06.01 annual crops for food production A06.02 perennial non-timber crops A06.03 biofuel-production A06.04 abandonment of crop production A07 use of biocides, hormones and chemicals A08 Fertilisation A09 Irrigation (including (temporary) transition fro m dry to mesic or wet contitions due to irrigation) A10 Restructuring agricultural land holding A10.01 removal of hedges and copses or scrub A10.02 removal of stone walls and embankments A11 Agriculture activities not referred to above B Sylviculture, forestry B01 forest planting on open ground (increase in forest area, planting e.g. on grasland, heathland) B01.01 forest planting on open ground (native trees) B01.02 artificial planting on open ground (non-native trees) (increase in forest area) B02 Forest and Plantation management & use B02.01 forest replanting (replanting on forest ground after clear-cutting) B02.02 forestry clearance (clear-cutting, removal of all trees) 74

Συνέχεια του πίνακα 1. B02.03 removal of forest undergrowth B02.04 removal of dead and dying trees B02.05 Non- intensive timber production (leaving dead wood/ old trees untouched) B02.06 thinning of tree layer B03 forest exploitation without replanting or natural regrowth (decline of forest area) B04 use of biocides, hormones and chemicals (forestry) B05 use of fertilizers (forestry) B06 grazing in forests/ woodland B07 Forestry activities not referred to above (e.g. erosion due to forest clearing, fragmentation) C Mining, extraction of materials and energy production C01 Mining and quarrying C01.01 Sand and gravel extraction C01.02 Loa m and clay pits C01.03 Peat extraction C01.04 Mines C03 Renewable abiotic energy use C03.01 geothermal power production C03.02 solar energy production C03.03 wind energy production C03.04 tidal energy production D Transportation and service corridors D01 Roads, paths and railroads D01.01 paths, tracks, cycling tracks includes non-paved forest roads D01.02 roads, motorways (all paved/ tarred roads) D01.03 car parcs and parking areas D01.05 bridge, viaduct D01.06 tunnel D02 Utility and service lines D02.01 electricity and phone lines D02.02 pipe lines D02.03 communication masts and antennas D02.09 other forms of energy transport D05 I mproved access to site D06 Other forms of transportation and communication E Urbanisation, residential and commercial development E01 Urbanised areas, human habitation E01.01 continuous urbanisation E01.02 discontinuous urbanisation E01.03 dispersed habitation E01.04 other patterns of habitation E02 Industrial or commercial areas E02.01 factory E02.02 industrial stockage 75

Συνέχεια του πίνακα 1. E02.03 other industrial / commercial area (inlcuding shopping centres) E03 Discharges E03.01 disposal of household / recreational facility waste E03.02 disposal of industrial waste E03.03 disposal of inert materials E03.04 Other discharges E04 Structures, buildings in the landscape E04.01 Agricultural structures, buildings in the landscape E04.02 Military constructions and buildings in the landscape (without transportation e.g. airports see section D) E05 Storage of materials E06 Other urbanisation, industrial and similar activities E06.01 demolishment of buildings & human structures (includes bridges, walls..) E06.02 reconstruction, renovation of buildings F Biological resource use other than agriculture & forestry F01 Marine and Freshwater Aquaculture F02 Fishing and harvesting aquatic ressources (includes effects of bycatch/accidential catch in all subcategories) F02.01 Professional passive fishing (includes other fishing methods not listed in subcategories) F02.02 Professional active fishing F02.03 Leisure fishing (other than bait-fishing) F03 Hunting and collection of wild animals (terrestrial) F03.01 Hunting F03.02 Taking and removal of animals (terrestrial) F04 Taking / Removal of terrestrial plants, general F04.01 pillaging of floristic stations F04.02 collection (fungi, lichen, berries etc.) F06 Hunting, fishing or collecting activities not referred to above (e.g. harvesting of shellfish) F06.01 game/ bird breeding station G Hu man intrusions and disturbances G01 Outdoor sports and leisure activities, recreational activities G01.01 nautical sports G01.02 walking, horseriding and non-motorised vehicles G01.03 motorised vehicles G01.04 mountaineering, rock climbing, speleology G01.05 gliding, delta plane, paragliding, ballooning G01.06 skiing, off-piste G01.08 other outdoor sports and leisure activities G02 Sport and leisure structures G02.01 golf course G02.02 skiing complex G02.03 stadium G02.04 circuit, track G02.05 hippodr me G02.06 attraction park G02.07 sports pitch G02.08 camping and caravans G02.09 wildlife watching (e.g. bird watching, whale watching) 76

Συνέχεια του πίνακα 1. G02.10 other sport / leisure complexes G04 Military use and civil unrest G04.01 Military manouvres G04.02 abandonment of military use G05 Other human intrusions and disturbances G05.01 Trampling, overuse, G05.04 Vandalism G05.05 intensive maintenance of public parcs/cleaning of beaches G05.06 tree surgery, felling for public safety, removal of roadside trees G05.07 missing or wrongly directed conservation measures G05.08 closures of caves or galleries G05.09 fences, fencing G05.10 overflying with aircrafts (agricultural) H Pollution H01 Pollution to surface waters H01.01 pollution to surface waters by industrial plants H01.02 pollution to surface waters by storm overflows H01.03 other point source pollution to surface water H01.04 diffuse pollution via strom overlows or urban run-off H01.05 diffuse pollution due to agricultural and forestry activities H01.06 diffuse pollution due to transport and infrastructure H01.07 diffuse pollution due to abandoned industrial sites H01.08 diffuse pollution due to household sewage and waste waters H01.09 diffuse pollution due to other sources not listed H02 Pollution to groundwater (point sources and diffuse sources) H03 Marine water pollution H04 Air pollution, air-borne pollutants H05 Soil pollution and solid waste (excluding discharges) H05.01 garbage and solid waste H07 Other forms of pollution I Invasive, other problematic species and genes I01 invasive non-native species (plant & animal species) I02 problematic native species I03 introduced genetic material, GMO J Natural System modifications J01 fire and fire suppression J01.01 burning down (activily burning down existing vegetation) J01.02 supression of natural fires J01.03 lack of fires J02 human induced changes in hydraulic conditions J02.01 Landfill, land reclamation and drying out, general J02.02 Removal of sediments (mud...) J02.03 Canalisation & water deviation J02.04 Flooding modifications J02.05 Modification of hydrographic functioning, general J02.06 Water abstractions from surface waters 77

Συνέχεια του πίνακα 1. J02.07 Water abstractions from groundwater J02.08 Raising the groundwater table/artificial recharge of gw. J02.10 management of aquatic and bank vegetation for drainage J02.11 Siltation rate changes, dumping, depositing of dredged deposits J02.12 Dykes, embankments, artificial beaches, general J02.13 Abandonment of management of water bodies J02.14 Altered water quality due anthropogenic changes in salinity J02.15 Other human induced changes in hydraulic conditions J03 Other ecosystem modifications J03.01 reduction or loss of specific habitat features J03.02 anthropogenic reduction of habitat connectivity/fragmentation J03.03 reduction, lack or prevention of erosion J03.04 applied (industrial) destructive research K Natural biotic and abiotic processes (without catastrophes) K01 abiotic (slow) natural processes K01.01 Erosion K01.02 Silting up K01.03 Drying out K01.04 Submersion K01.05 Soil salinization K02 Biocenotic evolution, succession K02.01 species composition change (succession) K02.02 accu mulation of organic material K02.03 eutrophication (natural) K02.04 acidification (natural) K03 Interspecific faunal relations K04 Interspecific floral relations K04.01 competition K04.02 parasitism K04.03 introduction of disease (microbial pathogens) K04.04 lack of pollinating agents K04.05 damage by herbivores (including game species) K05 reduced fecundity/genetic depression (e.g. too small population) K06 other forms or mixed forms of interspecific floral competition L Geological events, natural catastrophes L03 earthquake L04 avalanche L05 collapse of terrain, landslide L06 underground collapses L07 storm, cyclone L08 inundation (natural processes) L09 fire (natural) L10 other natural catastrophes M Climate change M01 Changes in abiotic conditions M01.01 temperature changes (e.g. rise of temperature & extremes) 78

Συνέχεια του πίνακα 1. M01.02 droughts and less precipitations M01.03 flooding and rising precipitations M01.04 ph-changes M01.05 water flow changes (limnic, tidal and oceanic) M02 Changes in biotic conditions M02.01 habitat shifting and alteration M02.03 decline or extinction of species M02.04 migration of species (natural newcomers) X No threats or pressures U Unknown threat or pressure 79

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Ακολουθούν φωτογραφίες από ορισμένες πιέσεις-απειλές που εντοπίστηκαν στην περιοχή μελέτης. Εικόνα 2. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03) 80

Εικόνα 3. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03) Εικόνα 4. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03) 81

82 Εικόνα 5. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03)

83 Εικόνα 5. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03)

84 Εικόνα 6. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03)

85 Εικόνα 7. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03)

Εικόνα 8. Ίχνη τροχοφόρων (G01.03), πάρκινγκ (D01.03), απορρίμματα (Η01.05), εγκαταστάσεις beach bar (E04) 86

Εικόνα 9. Σκαμμένο έδαφος για τοποθέτηση σωλήνων (D02.02) ή φράχτη (G05.09) Εικόνα 10. Ίχνη παράνομου κυνηγιού (F03.01) 87

88 Εικόνα 11 & 12. Πιέσεις από είσοδο εκσκαφέα στην περιοχή (G01.03, G05)

89 Εικόνα 3.13 & 3.14. Απορρίμματα (H01.05)

90 Εικόνα 3.14 & 3.15 Λουόμενοι (G01, G01.01) και εγκαταστάσεις Beach bar (Ε04)

91 Εικόνα 16. Ανάχωμα πίσω από την ακτογραμμή (J02.11)