Δράση 6. Εκτίμηση της υποβάθμισης των αγροτικών εδαφών της λεκάνης του Ανθεμούντα που οφείλεται στη διάβρωση

LIFE07 ENV/GR/000278 SOIL SUSTAINABILITY (So.S.) "Αειφορική διαχείριση εδάφους στην Υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα με βάση την Ευρωπαϊκή Θεματική στρατηγική για το έδαφος" Δράση 6. Εκτίμηση της υποβάθμισης των αγροτικών εδαφών της λεκάνης του Ανθεμούντα που οφείλεται στη διάβρωση Μέτρα και πρακτικές για την αντιμετώπιση της διάβρωσης των καλλιεργούμενων εδαφών της λεκάνης απορροής του π. Ανθεμούντα Δεκέμβριος 2011

Περιεχόμενα 1 Έδαφος... 1 2 Διάβρωση εδάφους... 2 2.1 Διάβρωση εδαφών καλλιεργούμενων περιοχών... 3 2.2 Παράγοντες πρακτικές που ευνοούν τη διάβρωση... 3 3 Μηχανισμοί, μέτρα και πρακτικές αντιμετώπισης της διάβρωσης... 4 3.1 Δημιουργία και συντήρηση αναβαθμίδων... 5 3.2 Φυτοκάλυψη ή άλλου είδους κάλυψη του εδάφους... 6 3.3 Γεωργία διατήρησης ποιότητας εδαφών, ελάχιστη κατεργασία, ακαλλιέργεια (conservation tillage, minimum tillage, no tillage or zero tillage)... 8 3.4 Ρύθμιση ρυθμού άρδευσης... 10 3.5 Καλλιέργεια την κατάλληλη εποχή και σε κατάλληλη υγρασιακή κατάσταση του εδάφους... 12 3.6 Κατεργασία εδάφους κατά τις ισοϋψείς... 12 4 Μεθοδολογία CORINE για εκτίμηση κινδύνου διάβρωσης... 13 5 Η διάβρωση στη Λεκάνη του Ανθεμούντα... 15 5.1 Γενικά... 15 5.2 Κατάσταση διάβρωσης από εδαφολογική μελέτη... 16 5.3 Κίνδυνος διάβρωσης από μεθοδολογία CORINE... 18 5.3.1 Εδαφική διαβρωσιμότητα... 18 5.3.2 Διαβρωτικότητα βροχοπτώσεων... 19 5.3.3 Επίδραση τοπογραφίας κλίσεις εδάφους... 20 5.3.4 Δυνητικός κίνδυνος διάβρωσης... 20 5.4 Αξιολόγηση Προβλήματα... 21 5.5 Συπεράσματα συζήτηση... 23 Βιβλιογραφία... 24 Παράρτημα... 25

1 Έδαφος Ως έδαφος ορίζεται ο ανώτερος επιφανειακός ορίζοντας του φλοιού της γης. Αποτελείται από ανόργανα και οργανικά συστατικά, νερό, αέρα και ζώντες οργανισμούς (Εικόνα 1.1). Το έδαφος αποτελεί το υπόβαθρο για μεγάλο αριθμό λειτουργιών του οικοσυστήματος του πλανήτη και εξαιτίας του πολύ αργού μηχανισμού δημιουργίας του, είναι πρακτικά μη ανανεώσιμος πόρος. Εικόνα 1.1 Διάφοροι τύποι εδαφών. Το έδαφος αποτελεί ένα σύνθετο "ζωντανό" σύστημα, στο οποίο νεκρά φυτά, ζώα και άλλα οργανικά απόβλητα αποικοδομούνται και σε συνδυασμό με ανόργανα συστατικά που είτε βρίσκονται στο έδαφος, είτε δεσμεύονται από την ατμόσφαιρα, είτε μεταφέρονται με άλλους τρόπους τροφοδοτούν το μηχανισμό επαναδημιουργίας φυτικής μάζας και συντήρησης της ζωής. Το έδαφος είναι το μέσο στο οποίο καλλιεργείται το 99% των τροφίμων για ανθρώπινη κατανάλωση, είτε άμεσα ως φυτικά προϊόντα, είτε έμμεσα μέσω της ζωικής παραγωγής (FAO, 2007), ενώ αποτελεί και το μέσο όπου παράγεται με φυσικό τρόπο το 100% της τροφής της άγριας πανίδας. Οι λειτουργίες αυτές του εδάφους το καθιστούν ένα πολύτιμο οικολογικό, κοινωνικό και οικονομικό πόρο και προσδιορίζουν την αναγκαιότητα για διαφύλαξή του. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με στόχο να προωθήσει πολιτικές διαφύλαξης του εδάφους στα όρια των Ευρωπαϊκών χωρών, έχει υιοθετήσει τη Θεματική Στρατηγική για το Έδαφος (Soil Thematic Strategy, COM/2006/231), ενώ υπάρχει και η Οδηγία Πλαίσιο για το Έδαφος (Soil Framework Directive, COM/2006/232). Η υιοθέτηση ορθών γεωργικών και περιβαλλοντικών πρακτικών (good agricultural and environmental condition standards GAEC) έχει ως στόχο να βελτιώσει μακροπρόθεσμα τη σχέση μεταξύ γεωργίας και εδάφους. Είναι από τις προτεραιότητες της ΕΕ οι χρήσεις γης και η γεωργία να εφαρμόζονται με τρόπο που να εξασφαλίζεται η επάρκεια, η ασφάλεια και η ποιότητα των αγροτικών προϊόντων, η παροχή πρώτων υλών, η διαφύλαξη του εδάφους ως φυσικού πόρου και η διαφύλαξη του περιβάλλοντος (υπόγεια νερά, βιοποικιλότητα, αποδέκτες κλπ). Η υποβάθμιση των εδαφών οφείλεται τόσο σε φυσικούς όσο και σε ανθρωπογενείς παράγοντες, ή σε συνδυασμό αυτών. Οι κυριότερες διεργασίες που συντελούν στην υποβάθμιση των εδαφών είναι οι εξής: 1

o o o o o o o o Διάβρωση (erosion) Απομείωση οργανικής ουσίας (organic matter decline) Συμπίεση (compaction) Αλάτωση (salinisation) Κατολισθήσεις (landslides) Μόλυνση (contamination) Στεγανοποίηση (sealing) Μείωση της βιοποικιλότητας (biodiversity decline) 2 Διάβρωση εδάφους Διάβρωση του εδάφους είναι η απομάκρυνση της επιφανειακής στρώσης της γης ως αποτέλεσμα της δράσης του νερού ή του αέρα και μπορεί να οφείλεται σε φυσικά αίτια ή σε ανθρωπογενείς επιδράσεις δηλαδή σε ακατάλληλες πρακτικές διαχείρισης. Η διάβρωση είναι μέρος μιας φυσικής διαδικασίας που οδηγεί στην ομαλοποίηση του ανάγλυφου σε αντίθεση με τις διαδικασίες ορογένεσης. Η διάβρωση αυτή ονομάζεται φυσική ή γεωλογική σε αντιδιαστολή με την "επιταχυνόμενη" ή ανθρωπογενή διάβρωση, που οφείλεται κυρίως στις παρεμβάσεις του ανθρώπου στη φύση. Η διάβρωση οδηγεί στην απώλεια της πιο γόνιμης επιφανειακής στρώσης του εδάφους, στην οποία υπάρχει η υψηλότερη συγκέντρωση οργανικής ουσίας και θρεπτικών στοιχείων, με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της γονιμότητας των εδαφών (Εικόνα 2.1). Εικόνα 2.1 Διάβρωση εδαφών. Ο ρυθμός διάβρωσης των εδαφών επηρεάζεται ισχυρά από παράγοντες όπως το κλίμα και ιδιαίτερα η δίαιτα των κατακρημνισμάτων, η κλίση, οι χρήσεις γης, η φυτοκάλυψη, η μηχανική σύσταση, η περιεχόμενη οργανική ουσία του εδάφους και οι πρακτικές διαχείρισης της γης. Με δεδομένη την πολύ αργή διαδικασία αναγέννησης ή δημιουργίας του εδάφους, οποιαδήποτε απώλεια εδάφους με ρυθμό μεγαλύτερο από 1 ton/ha/yr θεωρείται μη αναστρέψιμη για ένα διάστημα 50 100 ετών. (Huber et al., 2008) Χαρακτηριστικό της διαδικασίας της διάβρωσης είναι το μεγάλος εύρος στις ταχύτητες εξέλιξης του φαινομένου. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατό σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, από μερικά λεπτά ως μερικές ώρες να καταστραφεί (απομακρυνθεί) έδαφος το οποίο για να δημιουργηθεί χρειάστηκαν εκατοντάδες χρόνια. Η απώλεια αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς χάνεται το επιφανειακό γόνιμο τμήμα του εδάφους, με αποτέλεσμα οι εκτάσεις να καθίστανται σταδιακά άγονες και τελικά ακατάλληλες για υποστήριξη φυτικής βλάστησης φυσικής (δάση, φυσικοί λειμώνες) ή τεχνητή (καλλιέργειες). 2

2.1 Διάβρωση εδαφών καλλιεργούμενων περιοχών Η διάβρωση στις καλλιεργούμενες περιοχές, δηλαδή η διάβρωση που εμφανίζεται σε περιοχές με ήπια ή σε κάποιες περιπτώσεις και με αρκετά έντονη κλίση, με κοινό χαρακτηριστικό ότι έχουν εγκατεστημένες πολυετείς, ή ετήσιες καλλιέργειες, ή βρίσκονται σε αγρανάπαυση, σχετίζεται με τέσσερις βασικούς παράγοντες: είδος και κατάσταση εδάφους τοπογραφία κλίμα πρακτικές διαχείρισης των αγρο οικοσυστημάτων Οι τρεις πρώτοι παράγοντες, έδαφος, τοπογραφία και κλίμα, είναι εγγενείς και δεν είναι δυνατό να επηρεαστούν σε ευρεία κλίμακα από τον άνθρωπο. Οι πρακτικές διαχείρισης των αγρο οικοσυστημάτων, δηλαδή των καλλιεργούμενων εκτάσεων, είναι ο μόνος παράγοντας που καθορίζεται από τον άνθρωπο και είναι αυτός που μπορεί να ρυθμιστεί ώστε να μειώσει την ένταση της διάβρωσης, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου οι άλλοι παράγοντες την ευνοούν. Στα καλλιεργούμενα εδάφη ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει τις διαβρωτικές διεργασίες και ο μόνος που πρακτικά ελέγχεται από τον άνθρωπο, είναι οι καλλιεργητικές πρακτικές. Η κατεργασία του εδάφους (είδος, συχνότητα, ένταση), η άρδευση, ο τρόπος χειρισμού των φυτικών υπολειμμάτων και κυρίως η μέριμνα για συντήρηση κάλυψης του εδάφους, είναι οι πιο σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν το ρυθμό διάβρωσης. Πρακτικές όπως μονοκαλλιέργεια, εντατική κατεργασία του εδάφους, ακατάλληλες πρακτικές άρδευσης, υπερβόσκηση, άλλες ακατάλληλες πρακτικές διαχείρισης όπως αυτές που οδηγούν σε απομείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους ή αυτές που αφήνουν για μεγάλα διαστήματα ακάλυπτο το έδαφος, συντελούν στην εμφάνιση έντονων φαινομένων διάβρωσης. 2.2 Παράγοντες πρακτικές που ευνοούν τη διάβρωση Υπερβόσκηση. Με την υπερβόσκηση μειώνεται άμεσα τόσο η χαμηλή βλάστηση όσο και η φυλλική επιφάνεια, ενώ μπορεί να συμβεί και πλήρης καταστροφή της βλάστησης, με αποτέλεσμα την ανεπαρκή προστασία του εδάφους από τη φυτοκάλυψη. Επιπλέον το έδαφος θρυμματίζεται και συμπιέζεται από τα συνεχή περάσματα των ζώων, με αποτέλεσμα να καθίσταται πιο ευαίσθητο στους διαβρωτικούς παράγοντες. Ιδιαίτερα καταστρεπτική είναι η βόσκηση μετά από πυρκαγιά, καθώς δυσκολεύει την αναγέννηση των φυτικών ειδών. Είδος και μέγεθος καλλιέργειας. Η εγκατάσταση καλλιεργειών ακατάλληλων για τις τοπικές συνθήκες που σχετίζονται με τη διάβρωση, δηλαδή το κλίμα και την κλίση, μπορεί να οδηγήσει σε επιτάχυνση των διαβρωτικών φαινομένων. Καλλιέργεια δένδρων, ιδιαίτερα φυλλοβόλων, χωρίς πρόνοια για συντήρηση χαμηλής βλάστησης σε περιοχές με κλίσεις, μπορεί να οδηγήσει σε έντονα διαβρωτικά φαινόμενα. 3

Επίσης εγκατάσταση γραμμικών καλλιεργειών και κατεργασία του εδάφους κατά τη φορά της κλίσης (σε γραμμικές ή δενδρώδεις καλλιέργειες, Εικόνα 2.2) είναι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένη διάβρωση. Τόσο στις δενδρώδεις όσο και στις γραμμικές καλλιέργειες που είναι εγκατεστημένες κατά τη φορά της μέγιστης κλίσης, τα φαινόμενα διάβρωσης είναι πιο έντονα όσο μεγαλύτερη είναι η έκταση της καλλιέργειας, καθώς δεν υπάρχουν ενδιάμεσα σημεία ανάσχεσης της απορροής. Στις περιπτώσεις αυτές τα φαινόμενα διάβρωσης μπορεί να ενισχυθούν και από επιφανειακή απορροή νερού άρδευσης, όταν αυτή δεν εφαρμόζεται με τον ενδεδειγμένο τρόπο. Εικόνα 2.2 Απορροή και διάβρωση σε ελαιώνα. Καλλιεργητικές πρακτικές. Οι καλλιεργητικές πρακτικές που εφαρμόζονται σχετίζονται με το φαινόμενο της διάβρωσης είτε άμεσα είτε έμμεσα. Οι άμεσες επιδράσεις σχετίζονται κατ' αρχήν με τη μηχανική κατεργασία του εδάφους. Συχνές και έντονες επεμβάσεις κατεργασίας του εδάφους, μπορεί να προκαλέσουν άμεση επιτάχυνση του φαινομένου της διάβρωσης. Το είδος της καλλιεργητικής φροντίδας, η φορά κατεργασίας και η υγρασιακή κατάσταση εδάφους κατά την επέμβαση είναι παράγοντες που σε συνδυασμό μπορεί να επιταχύνουν σημαντικά τα διαβρωτικά φαινόμενα. Τυπικό παράδειγμα καλλιεργητικής φροντίδας που ευνοεί τα διαβρωτικά φαινόμενα είναι η εφαρμογή φρέζας κατά τη φορά της κλίσης σε χαμηλή υγρασία εδάφους. Οι συχνές κατεργασίες του εδάφους, το κάψιμο των φυτικών υπολειμμάτων (και αντίστοιχα η μη ενσωμάτωσή τους), η έντονη χρήση αγροχημικών που αναστέλλουν τη βιολογική δράση των μικροοργανισμών του εδάφους, είναι κάποιες από τις καλλιεργητικές πρακτικές που συντελούν στην απομείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους και με τον τρόπο αυτό το καθιστούν πιο ευαποσάθρωτο. 3 Μηχανισμοί, μέτρα και πρακτικές αντιμετώπισης της διάβρωσης Η διάβρωση είναι μια φυσική διεργασία και όταν συντρέχουν αντίξοες εδαφολογικές, κλιματικές και τοπογραφικές συνθήκες, είναι πρακτικά αδύνατο να ανασχεθεί πλήρως. Υπάρχουν ωστόσο μέτρα και πρακτικές που μπορεί να υιοθετηθούν σε καλλιεργούμενες εκτάσεις για να μειωθεί κατά το δυνατόν το φαινόμενο της διάβρωσης. Τέτοια μέτρα είναι και τα εξής: 4

Δημιουργία και συντήρηση αναβαθμίδων (terraces) Συντήρηση φυτοκάλυψης (cover crops) ή τεχνητής κάλυψης (mulching) Πρακτικές διατήρησης ποιότητας εδάφους, πρακτικές για αύξηση οργανικής ουσίας, εφαρμογή ακαλλιέργειας ή ελάχιστης κατεργασίας (no tillage, reduced tillage) Ρύθμιση ρυθμού άρδευσης Κατεργασία εδάφους στην κατάλληλη εποχή και σε κατάλληλη υγρασιακή κατάσταση, για διατήρηση της δομής του εδάφους (soil structure) Κατεργασία εδάφους, όταν οι κλίσεις το επιτρέπουν, κατά τις ισοϋψείς. Διαφορετικά υιοθέτηση μεθόδων συντήρησης φυτοκάλυψης, ακαλλιέργειας ή ελάχιστης κατεργασίας ή καλλιέργεια σε αναβαθμίδες 3.1 Δημιουργία και συντήρηση αναβαθμίδων Οι κατασκευή αναβαθμίδων υιοθετήθηκε με δύο βασικούς στόχους: τη δυνατότητα καλλιέργειας σε επικλινείς εκτάσεις, δηλαδή την αύξηση της διαθέσιμης γεωργικής γης σε νησιά και ορεινές περιοχές της ηπειρωτικού χώρου, αλλά και την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων της διάβρωσης. Η κατασκευή τους γίνεται από πολύ παλιά στην περιοχή της Μεσογείου και στηρίζεται σε δύο βασικές τεχνικές: α) τη γνωστή "ξερολιθιά", δηλαδή δημιουργία αναβαθμίδων που συγκρατούνται στο χαμηλότερο τοπογραφικά άκρο τους από χαμηλό πέτρινο τοίχο χωρίς συνδετική ύλη και β) από χωμάτινα αναχώματα με αυτοφυή βλάστηση (όχθος), κυρίως στις χαμηλότερες πλαγιές. Οι πλαγιές με τις αναβαθμίδες αποτελούν μια από τις πιο χαρακτηριστικές επεμβάσεις στα μεσογειακά τοπία, κυρίως σε ξηρές περιοχές με έντονες κλίσεις, και θεωρούνται πλέον στοιχείο της πολιτιστικής και κληρονομιάς της Μεσογείου (Εικόνα 3.1). Παραδοσιακά οι αναβαθμίδες χρησιμοποιούνταν για καλλιέργεια αμπελώνων και ελαιώνων, ενώ καλλιεργούνταν ακόμη και δημητριακά. Σε μεγάλο βαθμό οι καλλιέργεια σε αναβαθμίδες εγκαταλείφθηκε με την εκμηχάνιση της γεωργίας, την εκτατική γεωργία και τη μείωση του ποσοστού συμμετοχής της ανθρώπινης εργασίας στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Τα τελευταία χρόνια με την προτροπή της πολιτείας αλλά και την υιοθέτηση εκ μέρους των παραγωγών πιο φιλικών καλλιεργητικών πρακτικών, της βιολογικής γεωργίας αλλά και η ανάγκη για διαφοροποίηση και παραγωγή υψηλής ποιότητας γεωργικών προϊόντων, έχει κινήσει το ενδιαφέρον για την καλλιέργεια σε αναβαθμίδες. Εικόνα 3.1 Καλλιέργεια ελιάς και αμπέλου σε αναβαθμίδες. 5

Τα πιο σημαντικά οφέλη από την καλλιέργεια σε αναβαθμίδες, είναι τα εξής: Η προστασία του εδάφους από τη διάβρωση Η αύξηση της καλλιεργήσιμης γης Η υπό συνθήκες υψηλή ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων Η καλύτερη εκμετάλλευση των βροχοπτώσεων και η αποφυγή της απορροής. Η διατήρηση ενός υψηλής αισθητικής και πολιτιστικής αξίας Μεσογειακού τοπίου 3.2 Φυτοκάλυψη ή άλλου είδους κάλυψη του εδάφους Ένας από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για την πρόληψη της υδατικής διάβρωσης είναι η παρουσία βλάστησης (Εικόνα 3.2). Η βλάστηση παίζει διπλό ρόλο στην προστασία του εδάφους. Λειτουργεί ως ανασχετικός μηχανισμός για τη βροχή, μειώνοντας τόσο την ποσότητα όσο και την ταχύτητα που το νερό φθάνει στο έδαφος. Έτσι μειώνεται τόσο η διαθέσιμη ενέργεια του νερού κατά την πρόσκρουση των σταγόνων νερού στο έδαφος όσο και ο όγκος του απορρέοντος νερού, ώστε τελικά να μειώνεται η διαβρωτική ικανότητά του. Η βλάστηση μειώνει την ταχύτητα κίνησης του νερού στην επιφάνεια του εδάφους κατά την επιφανειακή απορροή με συνέπεια να μειώνεται η διαβρωτική ικανότητα του απορρέοντος νερού. Επιπλέον, τόσο με τη μείωση της ταχύτητας της επιφανειακής ροής, όσο και με το ριζικό σύστημα, η βλάστηση ευνοεί τη μεγαλύτερη απορρόφηση νερού από το έδαφος (κατείσδυση), με αποτέλεσμα τη μείωση της επιφανειακής απορροής και της διάβρωσης, ενώ ταυτόχρονα ευνοείται και ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδάτων και αποτρέπονται οι πλημμύρες. Το ριζικό σύστημα της βλάστησης λειτουργεί ως συνδετικός ιστός του εδάφους, με αποτέλεσμα να δρα προστατευτικά για το έδαφος. Εικόνα 3.2 Συντήρηση φυτοκάλυψης σε ελαιώνες με κλίση. Ένας άλλος τρόπος κάλυψης της γυμνής επιφάνειας του εδάφους προκειμένου να αποφευχθεί η διάβρωση, είναι η τεχνητή κάλυψη με αποκομμένα φυτικά υπολείμματα (mulching) ή άλλα υλικά (Εικόνα 3.3). Είναι τεχνική που συνήθως εφαρμόζεται σε μικρές εκτάσεις με πολυετείς καλλιέργειες και κήπους. Η κάλυψη της γης με νωπά αποκομμένα φυτικά υπολείμματα εκτός της μείωσης του φαινομένου της διάβρωσης, βοηθάει στη συγκράτηση υγρασίας, μειώνει την ανάπτυξη ζιζανίων και προσθέτει οργανική ουσία και θρεπτικά στο έδαφος. Πρόκειται για μια τεχνητή απομίμηση του στρώματος φύλλων που προστατεύει τα φυσικά δασικά συστήματα. 6

Τα υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για κάλυψη της γης πρέπει να έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως να υπάρχει διαθεσιμότητα, χαμηλό κόστος, να έχουν επιθυμητές επιδράσεις στο έδαφος, ενώ εφόσον πρόκειται για κήπους ή αστικές αναπλάσεις ενδιαφέρει και η εμφάνιση του υλικού. Σε σχέση με την επίδραση που έχουν στο έδαφος πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το ph των υλικών, άλλες πιθανές φυσικο χημικές επιδράσεις, η μηχανική αντοχή, ο ρυθμός αποσύνθεσής τους, αν είναι εύφλεκτα, αν περιέχουν σπόρους ζιζανίων ή άλλα παθογόνα κλπ. Εικόνα 3.3 Κάλυψη αγρού με φυτικά υπολείμματα. Υλικά που είναι κατάλληλα για να χρησιμοποιηθούν ως κάλυψη εδάφους: Οργανικά υπολείμματα: κομμένο χόρτο, φύλλα, άχυρο, ψάθα, κομμάτια φλοιού δέντρων, ροκανίδι, τεμαχίδια ξύλου, τεμαχισμένες εφημερίδες ή χαρτόνια κλπ. Ο τρόπος που τα οργανικά υλικά κάλυψης αποσυντίθενται με το χρόνο είναι σημαντικός, καθώς αν προκληθεί έντονη μικροβιακή δραστηριότητα μπορεί να απορροφήσει θρεπτικά (κυρίως άζωτο) και να δημιουργηθεί έλλειψη, ενώ δεν πρέπει να δημιουργείται και αδιαπέρατη στρώση πάνω στο έδαφος. Τα οργανικά υπολείμματα μπορεί να προκύψουν και από χορτοκοπή και εγκατάλειψη των κομμένων φυτών στο έδαφος. Κομπόστες: κομποστοποιημένα οργανικά υπολείμματα ποικίλης προέλευσης. Σε περίπτωση που η κομπόστα (compost) έχει φτιαχτεί από φυτικά υπολείμματα, πρέπει να προηγηθεί καταστροφή των σπόρων των ζιζανίων και πιθανών παθογόνων. Ανακυκλωμένα υπολείμματα λάστιχων αυτοκινήτων Πλαστικά φύλλα. Η μέθοδος εφαρμόζεται σε ευρεία κλίμακα παγκοσμίως (αρκετά εκατομμύρια εκτάρια) σε καλλιέργειες λαχανικών ή ανθοκομικών ειδών, σε βαθμό που έχει δημιουργηθεί περιβαλλοντικό πρόβλημα διάθεσης των πλαστικών όταν περιέλθουν σε αχρηστία. Προφανώς τα αδιαπέρατα πλαστικά (συνεχή) φύλλα είναι ακατάλληλα για περιπτώσεις εδαφών με κλίση και αποφυγή απορροής διάβρωσης. Η εφαρμογή της μεθόδου κάλυψης του εδάφους πρέπει να γίνεται λαμβάνοντας υπόψη την επίδρασή στη θερμοκρασία και υγρασία του εδάφους, ανάλογα με την περίοδο της κάλυψης. Σε εύκρατα κλίματα, τοποθέτηση της κάλυψης νωρίς την άνοιξη προκαλεί καθυστέρηση στη θέρμανση του εδάφους, ενώ αντίθετα τοποθέτηση κατά την αιχμή των υψηλών θερμοκρασιών προκαλεί αργοπορία στην ψύξη του εδάφους. Προσοχή χρειάζεται η συμπεριφορά της κάλυψης με το νερό, καθώς η εφαρμογή κατά το καλοκαίρι αφενός 7

προκαλεί συγκράτηση υγρασίας στο έδαφος, αναχαιτίζει όμως μικρής έντασης και διάρκειας καλοκαιρινές βροχές, το νερό των οποίων εξατμίζεται προτού φθάσει στο έδαφος. Τοποθέτηση αργά την άνοιξη και αφού τα εδάφη έχουν ζεσταθεί, προσφέρει ισορροπία ανάμεσα στην ανάγκη για υψηλές θερμοκρασίες εδάφους και διαφύλαξη της υγρασίας του. Σε κάθε περίπτωση η κάλυψη του εδάφους προσφέρει σημαντικά στην μείωση του φαινομένου της διάβρωσης, καθώς λειτουργεί προστατευτικά τόσο κατά την πτώση της βροχής, όσο και κατά την απορροή, ενώ μπορεί να έχει και δευτερογενείς θετικές επιδράσεις στο έδαφος. 3.3 Γεωργία διατήρησης ποιότητας εδαφών, ελάχιστη κατεργασία, ακαλλιέργεια (conservation tillage, minimum tillage, no tillage or zero tillage) Η συστηματική κατεργασία του εδάφους στη γεωργία ξεκίνησε με την κατασκευή σιδερένιων μηχανημάτων κατεργασίας του εδάφους στις αρχές του 1800, με κύριους στόχους την προετοιμασία σποροκλίνης, την καταστροφή των ζιζανίων (μείωση ανταγωνισμού θρεπτικών νερού), την ενσωμάτωση λιπασμάτων, φυτικών υπολειμμάτων και εδαφοβελτιωτικών, το χαλάρωμα του επιφανειακού εδάφους για καλύτερο αερισμό και απορρόφηση νερού, την προετοιμασία αυλάκων για άρδευση, την ισοπέδωση και τη βελτίωση της στράγγισης. Για περισσότερο από 150 χρόνια, οι πρακτικές της μηχανικής κατεργασίας του εδάφους όχι μόνο απέδωσαν οφέλη παραγωγής, άρα και οικονομικά, αλλά και διαμόρφωσαν μία κουλτούρα που εμπόδισε την υιοθέτηση εναλλακτικών πρακτικών καλλιέργειας, ακόμη και όταν αυτό ήταν απαραίτητο. Κάθε πρακτική κατεργασίας του εδάφους η οποία έχει ως αποτέλεσμα μικρότερη απώλεια νερού ή εδάφους σε σχέση με την τυπική άροση αναστροφής, θωρείται κατεργασία διατήρησης ποιότητας εδαφών ή απλά στο εξής κατεργασία διατήρησης (conservation tillage). Η κατεργασία διατήρησης δε σημαίνει απαραίτητα λιγότερη κατεργασία από τη συμβατική πρακτική. Η γεωργία διατήρησης των εδαφών (conservation agriculture) προτείνει την υιοθέτηση και την προαγωγή μοντέρνων γεωργικών πρακτικών με στόχο τη βελτίωση της παραγωγικότητας της γεωργίας με ταυτόχρονη προστασία και βελτίωση του εδαφικού πόρου. Οι κλασικές γεωργικές πρακτικές έχουν στόχο τη μεγιστοποίηση της παραγωγής και του οικονομικού οφέλους με πλήρη εκμετάλλευση του εδάφους. Στη γεωργία διατήρησης των εδαφών στόχος είναι η βελτιστοποίηση της παραγωγής και του οικονομικού οφέλους, προσπαθώντας να διατηρήσουν την ισορροπία μεταξύ παραγωγής, οικονομικού αποτελέσματος και διατήρησης του περιβάλλοντος. Τα οφέλη της άσκησης της γεωργίας διατήρησης των εδαφών, δεν αφορούν μόνο τους αγρούς στους οποίους εφαρμόζονται, αλλά τις ευρύτερες κοινότητες και τον πλανήτη, συνεισφέροντας σε ένα λιγότερο επιβαρυμένο περιβάλλον, μικρότερη κατανάλωση καυσίμων, διαφύλαξη της γης, της ποιότητας του αέρα, συμβάλλουν στην αναστροφή της κλιματικής αλλαγής και της διαφύλαξης των υδατικών πόρων και της βιοποικιλότητας (Dumanski et al., 2006, Gebhardt et al., 1985). Η γεωργία διατήρησης των εδαφών προωθεί την ελάχιστη κατεργασία των εδαφών, την μετρημένη εφαρμογή αγροχημικών προϊόντων και την προσεκτική διαχείριση των φυτικών 8

υπολειμμάτων και των αποβλήτων της γεωργικής διαδικασίας. Βασικά εργαλεία της γεωργίας διατήρησης της ποιότητας των εδαφών είναι α) η ελάχιστη διατάραξη του εδάφους με στόχο τη συντήρηση της δομής του εδάφους, της βιοποικιλότητας, της οργανικής ουσίας και της αποφυγής διάβρωσης, β) πρακτικές συντήρησης συνεχούς φυτοκάλυψης του εδάφους ή τεχνητής κάλυψης, με στόχο την αποφυγή της διάβρωσης, την ελαχιστοποίηση της απώλειας υγρασίας και την αύξηση της οργανικής ουσίας γ) άλλες πρακτικές βελτίωσης της κατάστασης του εδάφους όπως αμειψισπορά, για αναβάθμιση της πανίδας του εδάφους και βελτίωση με φυσικό τρόπο της γονιμότητας και έλεγχο ζιζανίων και ασθενειών και δ) η μέριμνα ώστε οι εισροές λιπασμάτων και αγροχημικών να ανταποκρίνονται στις ακριβείς ανάγκες των καλλιεργειών και του εδάφους. Τα εδάφη επηρεάζονται από τη μηχανική κατεργασία ανάλογα με τα χρησιμοποιούμενα μηχανήματα, τη υφή και δομή τους, την περιεχόμενη οργανική ουσία και την περιεχόμενη υγρασία κατά την κατεργασία. Γενικά, όταν εφαρμόζονται οι κλασικές καλλιεργητικές πρακτικές και μετά από κατεργασία του εδάφους, όλη η ενέργεια των σταγόνων βροχής αλλά και του απορρέοντος νερού, απορροφάται από την ακάλυπτη και διαμερισμένη επιφάνεια του εδάφους, με αποτέλεσμα μεγιστοποίηση των διαβρωτικών διεργασιών. Η ύπαρξη φυτοκάλυψης, ή φυτικών υπολειμμάτων σε συνδυασμό με μειωμένη κατεργασία του εδάφους μειώνει σε πολύ μεγάλο βαθμό τη διάβρωση των εδαφών. Τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την μείωση της έντασης κατεργασίας είναι η χρήση μηχανημάτων που διαταράσσουν λιγότερο το έδαφος όπως οι διαφόρων τύπων δισκοσβάρνες (αντί της τυπικής άροσης, η καλλιέργεια σε σαμάρια (ridge planting), η φύτευση και καλλιέργεια χωρίς κατεργασία εδάφους (Εικόνα 3.4). Στην πρακτική της μη κατεργασίας του εδάφους (no till) η κατεργασία περιορίζεται σε πολύ στενές λωρίδες (strips or slots) όπου προκαλείται χαλάρωση και προετοιμασία του εδάφους για τη σπορά (slot planting). Εικόνα 3.4 Κατεργασία εδάφους με δισκοσβάρνα αντί για άροτρο αναστροφής στη Γερμανία (Πηγή: Πηγή: SOCO, 2009). Οι πρακτικές κατεργασίας περιορισμένης επιφάνειας του εδάφους μειώνουν σημαντικά τα διαβρωτικά φαινόμενα, καθώς η επιφάνεια του εδάφους προστατεύεται άμεσα από τη 9

φυτοκάλυψη ή τα φυτικά υπολείμματα (Εικόνα 3.5), ενώ επιβραδύνεται και η απορροή του νερού. Ένας επιπλέον λόγος που κάνει τη χρήση πρακτικών με μειωμένη κατεργασία εδάφους ιδιαίτερα σημαντική στις Μεσογειακές άνυδρες και ημιάνυδρες περιοχές, όπως η Ελλάδα, είναι η ανάγκη συντήρησης ή και αύξησης της ιδιαίτερα μειωμένης οργανικής ουσίας του εδάφους. Η συχνή και έντονη κατεργασία, σε συνδυασμό με χαμηλή υγρασία εδάφους, υψηλές θερμοκρασίες και έντονη ηλιοφάνεια προκαλούν οξείδωση και απομείωση της οργανικής ουσίας, η οποία με τη σειρά της έχει σειρά αρνητικών επιπτώσεων στις λειτουργίες του εδάφους. Το έδαφος αποτελεί μία τεράστια δεξαμενή διοξειδίου του άνθρακα, ώστε η σταθεροποίηση της περιεκτικότητάς του σε οργανική ουσία (οργανικό άνθρακα) ή η αύξηση της περιεκτικότητας σε οργανική ουσία συνεπάγεται δέσμευση σημαντικών ποσοτήτων CO 2. Εικόνα 3.5 Εφαρμογή μεθόδων διατήρησης ποιότητας εδάφους σπορά σε υπολείμματα προηγούμενης καλλιέργειας (πηγή SoCo, 2009). Γενικά η υιοθέτηση πρακτικών μειωμένης κατεργασίας εδάφους προϋποθέτει γνώση και εμπειρία, ενώ μπορεί να απαιτείται και ειδικός εξοπλισμός. Κατά τη μετάβαση από τις συνήθεις διαδικασίες κατεργασίας στη γεωργία διατήρησης των εδαφών, είναι ενδεχόμενο να υπάρξει μία μεταβατική περίοδος εξισορρόπησης του συστήματος, κατά την οποία μπορεί να παρατηρηθούν μειωμένες αποδόσεις. Κίνητρο για την υιοθέτηση τέτοιων πρακτικών είναι τα θετικά αποτελέσματα που παρατηρούνται σε βάθος χρόνου, όπως η μειωμένη διάβρωση, η διατήρηση του εδάφους (ποιοτικά και ποσοτικά), η αύξηση της οργανικής ουσίας, η μείωση των εισροών (ενέργεια, λιπάσματα, εργασία) και η σταδιακή αύξηση της γονιμότητας. 3.4 Ρύθμιση ρυθμού άρδευσης Όπως έχει αναφερθεί η υδατική διάβρωση προκαλείται από δύο κύριους μηχανισμούς: α) την κρούση των σταγόνων του νερού στο έδαφος και την απόσπαση και αναπήδηση εδαφικών τεμαχιδίων και β) την απόσπαση και μεταφορά των εδαφικών τεμαχιδίων με το νερό απορροής. Και οι δύο μηχανισμοί αφορούν κατά κύριο λόγο το νερό της βροχής, αλλά δευτερευόντως και το νερό άρδευσης. Η άρδευση μπορεί να προκαλέσει διάβρωση με τους ίδιους τρόπους που αφορούν στο νερό της βροχής: α) στην περίπτωση του καταιονισμού, και κυρίως στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται μεγάλοι, αυτοκινούμενοι ή μη καταιονιστήρες (κανονάκια), το μεγάλο μέγεθος των σταγόνων της τεχνητής βροχής αποσπά εδαφικά τεμαχίδια και β) στην περίπτωση που ο ρυθμός εφαρμογής νερού είναι μεγαλύτερος από το ρυθμό κατείσδυσης του νερού στο έδαφος, προκαλείται επιφανειακή απορροή και διάβρωση. 10

Στη χώρα μας η διάβρωση κατά την εφαρμογή επιφανειακών μεθόδων άρδευσης έχει μετριαστεί κυρίως λόγω της μεγάλης ακρίβειας στην ισοπέδωση που πετυχαίνεται με τη χρήση των LASER. Κατά την άρδευση με αυλάκια η διάβρωση είναι μεγαλύτερη από στην περίπτωση της περιορισμένης διάχυσης (Carter, 1993), καθώς στην πρώτη περίπτωση το νερό ρέει πάνω σε γυμνό έδαφος, ενώ στην δεύτερη η ροή γίνεται πάνω σε έδαφος με φυτοκάλυψη. Το μήκος των αυλακιών, η κλίση, η παροχή και τα χαρακτηριστικά του εδάφους, επηρεάζουν τα διαβρωτικά φαινόμενα κατά την άρδευση με αυλάκια (Fernandez Gomez, 2004). Σε περιπτώσεις που εφαρμόζεται άρδευση με αυλάκια και κρίνεται απαραίτητο, μπορεί να εφαρμοστεί η τεχνική κατασκευής αυλακιών με μορφή μαιάνδρου, για τον περιορισμό της ταχύτητας ροής του νερού (Khamidov, 2009). Κατά την εφαρμογή άρδευσης με τεχνητή βροχή ο κίνδυνος διάβρωσης είναι τόσο σημαντικότερος όσο μεγαλύτερο είναι το μέγεθος της σταγόνας και όσο μεγαλύτερος είναι ο ρυθμός εφαρμογής του αρδευτικού νερού, ενώ κίνδυνος υπάρχει και σε εδάφη με ήπιες κλίσεις. Προφανώς, όταν συντρέχουν και άλλοι παράγοντες που ευνοούν τη διάβρωση, όπως ύπαρξη κλίσεων, μη ύπαρξη φυτοκάλυψης σε όλη την επιφάνεια του αγρού, μειωμένη ικανότητα του εδάφους να απορροφά και να συγκρατεί νερό, μεγάλη διάρκεια άρδευσης, τόσο εντονότερα είναι τα διαβρωτικά φαινόμενα. Η μη ομοιόμορφη άρδευση μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο για την έναρξη διαβρωτικών διεργασιών, καθώς με την υπερβολική συγκέντρωση νερού σε ορισμένα σημεία, ως αποτέλεσμα ανομοιόμορφης άρδευσης, αρχίζει τοπικά η επιφανειακή απορροή (Εικόνα 3.6). Εικόνα 3.6 Επιφανειακό λίμνασμα κατά την άρδευση με καταιονισμό. Η ποιότητα του νερού άρδευσης και συγκεκριμένα η συγκέντρωσή του σε άλατα δηλαδή η ηλεκτρική του αγωγιμότητα, αλλά και το είδος των αλάτων δηλαδή το SAR, μπορεί να επηρεάσουν τα εδάφη και τα χαρακτηριστικά της άρδευσης με αποτέλεσμα να υπάρξουν φαινόμενα διάβρωσης. Η περιεκτικότητα σε νάτριο (Na) είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό, καθώς το νάτριο έχει την ιδιότητα όταν σωρεύεται στο έδαφος να προκαλεί διαμερισμό των εδαφικών συσσωματωμάτων και μείωση του ρυθμού διήθησης του νερού στο έδαφος. Αποτέλεσμα είναι η μείωση του χρόνου που απαιτείται για έναρξη της επιφανειακής απορροής και των φαινομένων διάβρωσης. Ένας επιπλέον λόγος που καθιστά αναγκαίο τον άρτιο τεχνικά και επιστημονικά σχεδιασμό των αρδευτικών δικτύων και συστημάτων όσο και τον προγραμματισμός των αρδεύσεων, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου συνυπάρχουν και άλλοι παράγοντες που ευνοούν τη διάβρωση, είναι η πιθανότητα για βροχόπτωση μετά από άρδευση. Λαμβάνοντας υπόψη ότι το υγρό 11

έδαφος έχει πολύ μικρή ικανότητα να απορροφήσει και άλλο νερό καθώς και το γεγονός ότι στις κλιματικές συνθήκες της Ελλάδας οι καλοκαιρινές βροχές έχουν συνήθως μεγάλη ένταση, είναι προφανής ο κίνδυνος απώλειας εδάφους. Ο λόγος αυτός καθιστά αναγκαίο κατά τον προγραμματισμό των αρδεύσεων να λαμβάνεται υπόψη και η πρόβλεψη καιρού. Οι τοπικές μέθοδοι άρδευσης δημιουργούν τα μικρότερα σχετικά προβλήματα διάβρωσης των αρδευόμενων εδαφών. Η άρδευση με σταγόνες, με τους πολύ αργούς ρυθμούς εφαρμογής του αρδευτικού νερού είναι η πιο κατάλληλη μέθοδος άρδευσης σε αγρούς όπου υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης διαβρωτικών φαινομένων. Η άρδευση με μικροκαταιονισμό δε δημιουργεί προβλήματα από την πρόσκρουση των σταγόνων καθώς αυτές είναι πολύ μικρού μεγέθους, όμως με τους μεγαλύτερους σχετικά ρυθμούς εφαρμογής του νερού, απαιτεί σωστό σχεδιασμό του αρδευτικού συστήματος, για να μη δημιουργούνται προβλήματα από την επιφανειακή απορροή. 3.5 Καλλιέργεια την κατάλληλη εποχή και σε κατάλληλη υγρασιακή κατάσταση του εδάφους Ακόμα και στη συμβατική γεωργία, όπου πραγματοποιούνται οι τυπικές κατεργασίες του εδάφους, είναι σημαντικό αυτές να γίνονται την εποχή που είναι απαραίτητες, να μην αφήνεται δηλαδή ο αγρός καλλιεργημένος και χωρίς φυτοκάλυψη για μεγάλα διαστήματα. Επιπλέον είναι κρίσιμο για τη διατήρηση της καλής κατάστασης του εδάφους η κατεργασία να γίνεται όταν το έδαφος είναι στην κατάλληλη υγρασιακή κατάσταση, που περιγράφεται ως "ρόγος" του εδάφους, στην οποία το έδαφος δεν είναι ξηρό ούτε όμως και πολύ υγρό. Σε διαφορετική περίπτωση (πολύ ξηρό ή πολύ υγρό έδαφος) καταστρέφεται η δομή του εδάφους, με αποτέλεσμα τη δημιουργία προβλημάτων στην καλλιέργεια αλλά και στο έδαφος. 3.6 Κατεργασία εδάφους κατά τις ισοϋψείς Σε αγρούς ακόμα και μικρές κλίσεις, συνιστάται η κατεργασία του εδάφους να γίνεται κατά τις ισοϋψείς και όχι κατά τη φορά της κλίσης. Η πρακτική αυτή εμποδίζει τόσο την αναπήδηση των εδαφικών τεμαχιδίων από την κρούση των σταγόνων βροχής, αλλά κυρίως μειώνει τη δημιουργία απορροής. Η απορροή μειώνεται με δύο μηχανισμούς: α) το καλλιεργημένο κατά τις ισοϋψείς έδαφος βοηθά στην κατείσδυση μεγαλύτερων ποσοτήτων νερού βροχής ή άρδευσης και β) ακόμη και όταν δημιουργείται απορροή βοηθάει στη μείωση της ταχύτητας του νερού. Σημειώνεται ωστόσο, ότι η κατεργασία του εδάφους κατά τις ισοϋψείς, είναι πρακτικά αδύνατη από ένα βαθμό κλίσης και άνω, λόγω του κινδύνου ανατροπής των γεωργικών μηχανημάτων. Στις περιπτώσεις αυτές είναι πολύ σημαντικό να υιοθετούνται είτε πρακτικές διαμόρφωσης του ανάγλυφου και καλλιέργειας σε αναβαθμίδες, είτε πρακτικές διατήρησης του εδάφους όπως αυτές της μειωμένης ή μηδενικής κατεργασίας και της διατήρησης κάποιου είδους κάλυψης του εδάφους, σε όλη τη διάρκεια του έτους. 12

4 Μεθοδολογία CORINE για εκτίμηση κινδύνου διάβρωσης Η μεθοδολογία CORINE είναι μία παραλλαγή της μεθόδου USLE (Universal Soil Loss Equation) και έχει βρει ευρεία εφαρμογή και στα ευρωπαϊκά εδάφη. Η εκτίμηση του κινδύνου διάβρωσης γίνεται σε δύο στάδια: Εκτιμάται ο δυνητικός κίνδυνος διάβρωσης (potential erosion risk), ο οποίος βασίζεται στην εκτίμηση δεικτών διαβρωσιμότητας του εδάφους, διαβρωτικότητας της βροχής και της κλίσης. Η εκτίμηση αυτή εκφράζει την επιδεκτικότητα του εδάφους να υποστεί διάβρωση, ανεξάρτητα από τη χρήση και τη μεταχείρισή του και εκφράζει την χειρότερη δυνατή περίπτωση (worst case scenario). Εκτιμάται ο πραγματικός κίνδυνος διάβρωσης, λαμβάνοντας υπόψη τις χρήσεις γης και τις πρακτικές διαχείρισης. Η ανάλυση διακρίνει τις περιοχές που είναι εγγενώς ευαίσθητες στη διάβρωση, αλλά που προστατεύονται από τη βλάστηση, ενώ δίνει έμφαση στις περιοχές που μπορεί να επηρεαστούν αρνητικά από τις αλλαγές χρήσης γης ή από την αλλαγή καλλιεργητικών πρακτικών (π.χ. αποψίλωση δάσους ή εντατικοποίηση της γεωργίας). Η μεθοδολογία περιλαμβάνει τον υπολογισμό τεσσάρων επιμέρους δεικτών, οι οποίοι τελικά συνδυάζονται για να εκτιμηθεί ο κίνδυνος διάβρωσης: διαβρωσιμότητα του εδάφους, του οποίου η εκτίμηση βασίζεται στη μηχανική σύσταση του εδάφους, στο βάθος του εδάφους και στην περιεκτικότητα σε λίθους, διαβρωτικότητα της βροχής, η οποία εκτιμάται από τους δείκτες Fournier και Bagnuls Gaoussen), τοπογραφία (κλίση) και φυτική κάλυψη. Το λογικό διάγραμμα της μεθοδολογίας παρουσιάζεται στο Σχήμα 4.1. 13

Εδαφική υφή 0. πέτρωμα 1. C, SC, ZC 2. SCL, CL, ZCL, LS, S 3. L, ZL, Z, SL Βάθος εδάφους 1. > 75 cm 2. 25 75 cm 3. < 25 cm Περιεκτικότητα λίθων 1. > 10% 2. <10% Δείκτης Fournier 1. < 60 2. 60 90 3. 91 120 4. 121 160 5. > 160 Bagnoulis Gaussen aridity index 1. 0 2. > 0 50 3. > 50 130 4. > 130 Διαβρωσιμότητα εδάφους 0. 0 1. > 0 3 2. > 3 6 3. > 6 Διαβρωτικότητα 1. < 4 2. 4 8 3. > 8 Κλίση 1. < 5% 2. 5 15% 3. > 15 30% 4. > 30% Κάλυψη εδάφους 1. Πλήρης κάλυψη 2. Μη πλήρης κάλυψη Δυνητικός κίνδυνος διάβρωσης 0. 0 1. > 0 5 2. > 5 11 3. > 11 Πραγματικός κίνδυνος διάβρωσης 0. Κανένας 1. Χαμηλός 2. Μέτριος 3. Υψηλός Σχήμα 4.1 Λογικό διάγραμμα μεθόδου CORINE για την εκτίμηση κινδύνου διάβρωσης. 14

5 Η διάβρωση στη Λεκάνη του Ανθεμούντα 5.1 Γενικά Στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα δεν υπάρχουν μόνιμα εγκατεστημένες καλλιέργειες σε ημιορεινές περιοχές όπως για παράδειγμα αμπελώνες σε πρανή με αρκετά έντονη κλίση, που συναντούμε σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Οι καλλιεργούμενες περιοχές που υπόκεινται σε διάβρωση είναι κυρίως αγροί με ήπιες ή μέτριες κλίσεις όπου καλλιεργούνται κατά κύριο λόγο σιτηρά, ή αγροί με ήπιες κλίσεις οι οποίοι όμως βρίσκονται κατάντη περιοχών συγκέντρωσης απορροής. Πρόκειται για μία μακρόστενη λεκάνη με προσανατολισμό από ΑΝΑ προς ΔΒΔ και με υψόμετρα που ξεκινούν από το επίπεδο της θάλασσας στην έξοδο της λεκάνης και φθάνουν περί τα 900 μέτρα, καθώς προχωρούμε προς τα ανάντη της ροής του π. Ανθεμούντα, σε μία οριζόντια απόσταση της τάξης των 32Km. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην ισοδύναμη έλλειψη της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεμούντα, ο μικρός άξονας της λεκάνης ισούται με το μισό περίπου του μεγάλου άξονα (7238m έναντι 14129m), όπως φαίνεται στην Εικόνα 5.1. Η σημασία αυτής της μορφής του ανάγλυφου είναι ότι οι ορεινοί όγκοι που βρίσκονται ΒΒΔ και ΝΝΑ των καλλιεργούμενων εκτάσεων βρίσκονται πολύ κοντά σε αυτές, με σημαντικά πιο απότομες κλίσεις από ότι στον κατά μήκος άξονα της λεκάνης (διεύθυνση του π. Ανθεμούντα). Ως αποτέλεσμα αυτής της τοπογραφικής διαμόρφωσης είναι να δημιουργούνται απορροές που οδηγούνται στον π. Ανθεμούντα δια μέσου των πεδινών και χωρίς ή με πολύ ήπιες κλίσεις καλλιεργούμενων εκτάσεων, στις οποίες και δημιουργούν διαβρωτικά φαινόμενα. Για το λόγο αυτό κρίνεται σημαντική η λήψη μέτρων προστασίας από τη διάβρωση, τόσο των εκτάσεων που βρίσκονται στα πρανή των ορεινών όγκων που βρίσκονται εκατέρωθεν της πεδινής περιοχής, όσο και των πεδινών περιοχών που δέχονται τις απορροές τους. Η υιοθέτηση πρακτικών διατήρησης της ποιότητας του εδάφους είναι σημαντική για την προστασία των εδαφών από διάβρωση και για τη διατήρηση της γονιμότητάς τους. Η διάβρωση ιδιαίτερα των περιοχών με μέτριες έως ήπιες κλίσεις, ή των περιοχών με πολύ μικρές κλίσεις οι οποίες όμως δέχονται απορροές από τις γειτονικές υψηλότερες περιοχές, είναι φαινόμενο ισχυρά τοπικό. Είναι σύνηθες γειτονικοί αγροί να εμφανίζουν διαφορετικής έντασης διαβρωτικά φαινόμενα. Ο πιο σημαντικός παράγοντας που οδηγεί σε αυτή την εικόνα, είναι η κατάσταση του εδάφους σε σχέση με την φυτοκάλυψη κατά την εμφάνιση έντονων βροχοπτώσεων. Εκτός των κλιματικών συνθηκών που είναι σε γενικές γραμμές κοινές για όλη την περιοχή, η ένταση της διάβρωσης εξαρτάται από το μικροανάγλυφο, και τις πρακτικές διαχείρισης που εφαρμόζονται σε κάθε αγρό ξεχωριστά. Για το λόγο αυτό και τα μέτρα προστασίας από τη διάβρωση στις πεδινές και ημιορεινές καλλιεργούμενες περιοχές, πρέπει να ληφθούν κατά αγροτική εκμετάλλευση. 15

Εικόνα 5.1 Υδρολογική λεκάνη Αθνεμούντα. Με κόκκινο παρουσιάζεται η ισοδύναμη έλλειψη της υδρολογικής λεκάνης, με πράσινο χρώμα η περιοχή μελέτης. 5.2 Κατάσταση διάβρωσης από εδαφολογική μελέτη Κατά την διεξαγωγή της εδαφολογικής μελέτης παρατηρήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις σημάδια διαβρωτικών φαινομένων, κυρίως έναρξη ή προχωρημένη αυλακωτή διάβρωση, συνηθέστερα σε αγρούς αφημένους χωρίς καλλιέργεια ή σε αγρούς που είχαν υποστεί κατεργασία εδάφους σε αναμονή σποράς, αλλά και σε σπαρμένους αγρούς (με χειμερινά σιτηρά) κατά τους πρώτους χειμερινούς μήνες όταν η βλάστηση δεν είναι ακόμα ικανή να προφυλάξει το έδαφος (Εικόνα 5.2). Σημάδια διαβρωτικών φαινομένων εντοπίστηκαν ακόμη και σε αγρούς με μικρή κλίση που βρίσκονται στο πεδινό τμήμα της λεκάνης και οφείλονται στις απορροές που δέχονται από τα γειτονικά πρανή των λόφων ή ορέων και στις καλλιεργητικές πρακτικές που ακολουθούνται. Εικόνα 5.2 Διάβρωση σε πρόσφατα σπαρμένο με σιτηρά αγρό, στην περιοχή της Γαλάτιστας (Ιανουάριος, 2012). Η απεικόνιση αυτής της κατάστασης με βάση την κλάση διάβρωσης της εδαφολογικής μονάδας, παρουσιάζεται στην Εικόνα 5.3 (και σε μεγάλη φόρμα στο Παράρτημα, Χάρτης απεικόνισης κλάσεων διάβρωσης με βάση τον εδαφολογικό χαρακτηρισμό). 16

Εικόνα 5.3 Απεικόνιση των κλάσεων διάβρωσης στην περιοχή μελέτης με βάση τον εδαφολογικό χαρακτηρισμό. Οι αγροί στους οποίους καλλιεργούνται λαχανοκομικά, σπάνια εμφανίζουν σημάδια διάβρωσης, καθώς αυτές οι καλλιέργειες βρίσκονται κυρίως στα πεδινά και εύφορα τμήματα της λεκάνης. Σημειώνεται ωστόσο, ότι πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στους αγρούς με μικρές κλίσεις στην πεδινή ή ημιορεινή περιοχή που καλλιεργούνται με λαχανοκομικά, όπου εξαιτίας των συχνών κατεργασιών που δέχονται, χάνονται (σβήνονται) τα σημάδια διάβρωσης προτού γίνουν έντονα. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να υποτιμηθεί η ένταση των διαβρωτικών φαινομένων και να γίνει αντιληπτή καθυστερημένα από την μείωση της γονιμότητας των εδαφών. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη λεκάνη του Ανθεμούντα καλλιεργούνται με σιτηρά σημαντικές εκτάσεις οι οποίες έχουν εκχερσωθεί. Οι εκτάσεις αυτές είτε βρίσκονται κυρίως σε μικρά υψίπεδα και έχουν ήπιες κλίσεις, είτε βρίσκονται στα πρανή των ορεινών όγκων εκατέρωθεν της λεκάνης απορροής του ποταμού και έχουν αρκετά έντονες κλίσεις. Αυτές οι περιοχές είναι κατά κανόνα ιδιαίτερα εκτεθειμένες σε διαβρωτικές διεργασίες εξαιτίας της τοπογραφίας, της διατάραξης της ισορροπίας στο ανάγλυφο, της καταστροφής της φυσικής και μόνιμης φυτοκάλυψης, της διατάραξης της συνεκτικότητας του συμπλέγματος έδαφοςπετρώματα φυτά και των καλλιεργητικών πρακτικών που ακολουθούνται. Με βάση το χαρακτηρισμό των εδαφολογικών μονάδων, η κατανομή εκτάσεων ανά κλάση διάβρωσης και ανά Δημοτική Ενότητα παρουσιάζεται στον Πίνακα 5.1. 17

Πίνακας 5.1 Κατανομή εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης των Δημοτικών Ενοτήτων της περιοχής μελέτης με βάση την κλάση διάβρωσης της εδαφολογικής μονάδας. Κλάση διάβρωσης Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Βασιλικών Σύνολα στρέμματα % στρέμματα % στρέμματα % 0 5924 47.4 28108 61.0 34032 58.1 1 2708 21.7 9922 21.5 12630 21.6 2 2710 21.7 4781 10.4 7491 12.8 3 1154 9.2 3293 7.1 4447 7.6 12496 100.0 46104 100.0 58600 100.0 5.3 Κίνδυνος διάβρωσης από μεθοδολογία CORINE Η μεθοδολογία CORINE για την εκτίμηση του κινδύνου διάβρωσης των καλλιεργούμενων εδαφών, λαμβάνει υπόψη τέσσερις ομάδες παραγόντων: α) αυτούς που επηρεάζουν την εδαφική διαβρωσιμότητα, β) αυτούς που καθορίζουν τη διαβρωτικότητα των βροχοπτώσεων, γ) την τοπογραφία και δ) τη φυτοκάλυψη ή άλλες πρακτικές διαχείρισης που προφυλάσσουν το έδαφος από διάβρωση. Οι τρεις πρώτες ομάδες παραγόντων, οδηγούν στην εκτίμηση του δυνητικού κινδύνου διάβρωσης. Ο παράγοντας της φυτοκάλυψης είναι αυτός που οδηγεί στην εκτίμηση του πραγματικού κινδύνου. Είναι από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για το πέρασμα από τον κίνδυνο διάβρωσης σε πραγματική απώλεια εδάφους, ενώ είναι και αυτός που ελέγχεται από τον άνθρωπο. Στο έργο αυτό για την εκτίμηση του κινδύνου διάβρωσης στα καλλιεργούμενα εδάφη της λεκάνης του Ανθεμούντα με τη μεθοδολογία του CORINE (USLE) εκτιμήθηκε μόνο ο δυνητικός κίνδυνος διάβρωσης, καθώς δεν υπήρχε διαθέσιμη λεπτομερής καταγραφή των καλλιεργειών στην περιοχή μελέτης. 5.3.1 Εδαφική διαβρωσιμότητα Η κλάση εδαφικής σύστασης, δηλαδή η κατάταξη που γίνεται στα εδάφη με βάση τη μηχανική τους σύσταση για την περιοχή μελέτης έδωσε τα εξής αποτελέσματα: Διαβρωσιμότητα με βάση τη μηχανική σύσταση Κλάση Περιγραφή Ποσοστό περιοχής μελέτης 1 μικρή διαβρωσιμότητα 10% 2 μέση διαβρωσιμότητα 56% 3 υψηλή διαβρωσιμότητα 34% Οι άλλοι δύο παράγοντες που διαμορφώνουν τη διαβρωσιμότητα του εδάφους, δηλαδή το βάθος του εδάφους και το λιθώδες θωρήθηκαν ομοιόμορφα για όλη την περιοχή μελέτης: 18

Κατηγορίες βάθους και λιθώδους εδάφους Παράγοντας Περιγραφή Κλάση Βάθος εδάφους Λιθώδες μικρή διαβρωσιμότητα όχι πλήρης προστασία 1 2 Η κατάταξη των εδαφών της περιοχή μελέτης με βάση το δείκτη διαβρωσιμότητας του εδάφους, ως συνδυασμός της μηχανικής σύστασης, του βάθους εδάφους και του λιθώδους για την περιοχή μελέτης, έδωσε τα εξής αποτελέσματα: Δείκτης εδαφικής διαβρωσιμότητας Κλάση Περιγραφή Ποσοστό περιοχής μελέτης 1 χαμηλός 10% 2 μέσος 90% 5.3.2 Διαβρωτικότητα βροχοπτώσεων Η διαβρωτική ικανότητα της βροχής εκτιμάται από τον δείκτη Fournier, ο οποίος εκφράζει τη μεταβλητότητα των βροχοπτώσεων και το δείκτη ξηρασίας Bagnouls Gaussen. Με βάση τα κλιματικά στοιχεία της περιοχής μελέτης και οι δύο δείκτες έχουν σταθερή τιμή σε όλη την περιοχή μελέτης. Ο (τροποποιημένος) δείκτης Fournier παίρνει την τιμή 2, που αντιστοιχεί σε χαμηλή μεταβλητότητα των βροχοπτώσεων, ενώ ο δείκτης Bagnouls Gaussen, παίρνει την τιμή 3, που αντιστοιχεί σε ξηρό κλίμα. Η διαβρωτική ικανότητα της βροχής στην περιοχή μελέτης, η οποία προκύπτει ως το γινόμενο των δύο επιμέρους κλιματικών δεικτών, παίρνει την τιμή 6, η οποία βρίσκεται στο μέσο της κλίμακας της μέσης κλάσης διαβρωτικότητας των βροχών. Διαβρωτική ικανότητα βροχών Δείκτης Περιγραφή Κλάση Fournier χαμηλή μεταβλητότητα βροχοπτώσεων Bagnouls Gaussen ξηρό κλίμα 3 Δείκτης διαβρωτικής ικανότητας βροχών μέση διαβρωτικότητα βροχοπτώσεων 2 6 19

5.3.3 Επίδραση τοπογραφίας κλίσεις εδάφους Οι κλίση του εδάφους αποτελεί ένα πολύ κρίσιμο παράγοντα που σχετίζεται με τη διάβρωση. Η κλίσεις των εδαφών επηρεάζουν τη διάβρωση κατά την κρούση των σταγόνων βροχής, το ποσοστό του νερού που διηθείται, καθώς και τη διαβρωτική ικανότητα του νερού απορροής. Σημαντικό ρόλο παίζει η κλίση κάθε αγρού, το μήκος της κλίσης, καθώς και οι ανάντη του αγρού κλίσεις. Στην περιοχή μελέτης οι κλίσεις των καλλιεργούμενων εκτάσεων κατανέμονται ως εξής: Δείκτης κλίσης εδάφους Κλίση (%) Ποσοστό επιφάνειας της περιοχής μελέτης (%) 1 < 5 83 2 5 15 17 3 10 30 1 4 > 30 0 5.3.4 Δυνητικός κίνδυνος διάβρωσης Ο δυνητικός κίνδυνος διάβρωσης, που ισοδυναμεί με τον μέγιστο κίνδυνο που προκύπτει από τη διαβρωσιμότητα του εδάφους, τη διαβρωτική ικανότητα της βροχής και την τοπογραφία, για την περιοχή μελέτης, όπως φαίνεται και στην Εικόνα 5.4, είναι: Δυνητικός κίνδυνος Διάβρωσης Κλάση Εύρος Περιγραφή Ποσοστό στην περιοχή μελέτης (%) 0 0 κανένας 0 1 > 0 έως 5 χαμηλός 0 2 > 5 έως 11 μέτριος 7 3 > 11 υψηλός 93 20

Εικόνα 5.4 Δυνητικός κίνδυνος εδαφικής διάβρωσης στην περιοχή μελέτης. 5.4 Αξιολόγηση Προβλήματα Με βάση τα αποτελέσματα της εδαφολογικής μελέτης και την κατάταξη σε κλάσεις διάβρωσης του εδαφολογικού χαρακτηρισμού, επιβεβαιώνεται ότι ο κίνδυνος διάβρωσης είναι σημαντικότερος στα πρανή των ορεινών όγκων που βρίσκονται εκατέρωθεν της κοιλάδας του π. Ανθεμούντα, αλλά και στους αγρούς με πιο ήπιες κλίσεις που βρίσκονται στη διαδρομή της απορροής. Πρέπει να σημειωθεί ότι μεμονωμένες ενδείξεις διάβρωσης παρατηρήθηκαν κατά τη διενέργεια της εδαφολογικής μελέτης, διάσπαρτες σε όλη σχεδόν την έκταση της καλλιεργούμενης περιοχής. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο έντονο ανάγλυφο της περιοχής αλλά και στις πρακτικές διαχείρισης κάθε αγρού. Στην περιοχή μελέτης, όπως φαίνεται στην Εικόνα 8.5, ακόμη και στην πεδινή εσωτερική περιοχή της λεκάνης του Ανθεμούντα, όπου κυριαρχούν οι πολύ ήπιες κλίσεις, υπάρχουν διάσπαρτες περιορισμένες εκτάσεις με εντονότερη κλίση (ανοικτό πράσινο και κίτρινο χρώμα στην Εικόνα 5.5). Η μορφολογία αυτή σε συνδυασμό με ανεπαρκείς (πολύ συχνά ανύπαρκτες) πρακτικές προστασίας του εδάφους οδηγούν σε τοπικά διαβρωτικά φαινόμενα σε όλη σχεδόν την έκταση της καλλιεργούμενης περιοχής της λεκάνης. 21

Εικόνα 5.5 Κατανομή κλίσεων (%) στην περιοχή μελέτης (κόκκινη γραμμή). Πρακτικά και με δεδομένο τον τρόπο οργάνωσης της γεωργίας στη χώρα μας, είναι αδύνατο να εφαρμοστεί μία εκτεταμένη και γενική πολιτική προστασίας των καλλιεργούμενων εδαφών από τη διάβρωση. Προτείνεται η έκδοση οδηγίας, όπου θα περιλαμβάνονται τεχνικά στοιχεία του φαινομένου της διάβρωσης των καλλιεργούμενων εδαφών καθώς και οι διάφορες τεχνικές που εφαρμόζονται κατά περίπτωση για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Ο κάθε παραγωγός από μόνος του ή με βοήθεια ειδικών θα πρέπει να αναγνωρίσει το πρόβλημα και την ένταση των φαινομένων και θα είναι υπεύθυνος για την επιλογή και εφαρμογή των κατάλληλων πρακτικών διαχείρισης για την προστασία του εδάφους. Είναι απαραίτητο να υπάρχει φορέας με επαρκή τεχνογνωσία που θα υποστηρίζει τους παραγωγούς σε όλες τις φάσεις αυτής της διαδικασίας. Η υιοθέτηση πρακτικών προστασίας της ποιότητας του εδάφους μπορεί να αποτελέσει μία διέξοδο για την παραγωγή επώνυμων, ποιοτικών προϊόντων τα οποία θα έχουν αυξημένη εμπορευσιμότητα. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει συλλογική οργανωμένη δράση των παραγωγών της περιοχής, αυστηρή τήρηση των πρωτοκόλλων που θα υιοθετηθούν, προσπάθεια για τυποποίηση προϊόντων με ονομασία προέλευσης και πιστοποιητικά φιλικής προς το περιβάλλον παραγωγής κλπ. Η διαδικασία της γεωργικής παραγωγής στηρίζεται στο νερό και το έδαφος. Όσον αφορά στα νερά, υπάρχει δυνατότητα υπαγωγής των ατομικών γεωτρήσεων σε κοινό δίκτυο και κεντρικός έλεγχος της χρήσης τους (όπως έχει γίνει σε άλλες περιοχές). Όσον αφορά στα εδάφη όμως, η ευθύνη της διαχείρισής τους είναι και θα παραμείνει ατομική ευθύνη του κάθε παραγωγού. Για το λόγο αυτό πρωταρχική σημασία έχει η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση του τοπικού πληθυσμού και όχι μόνο των παραγωγών για τη διαφύλαξη των εδαφών. Όπως έχει άλλωστε ειπωθεί τη γη δεν την κληροδοτούμε στα παιδιά μας, τη δανειζόμαστε από αυτά. 22

5.5 Συπεράσματα συζήτηση Η ορθολογική εκμετάλλευση με ταυτόχρονη διατήρηση του εδάφους είναι μια από τις σημαντικές προκλήσεις της περιβαλλοντικής πολιτικής στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα. Πρόκειται για ένα ζήτημα που συνδέεται με τη γεωργία, την πολιτική γης, τις περιβαλλοντικές πολιτικές και την τοπική ανάπτυξη. Η γη, το έδαφος, αποτελεί το ενδιαίτημα ή το υπόβαθρο ανάπτυξης ζωντανών οργανισμών, συμπεριλαμβανομένων των φυτικών ειδών (καλλιέργειες, φυσική βλάστηση, δάση) και παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε οικολογικές λειτουργίες ζωτικές για τη διατήρηση της ζωής στον πλανήτη. Αποτελεί το συστατικό πάνω στο οποίο αναπτύσσεται το μεγαλύτερο μέρος της τροφής για κάθε ανώτερο ζωντανό οργανισμό στον πλανήτη, είναι το υπόβαθρο για πλήθος δραστηριοτήτων του ανθρώπου, ενώ είναι και από τα κύρια συστατικά του τοπίου που μας περιβάλλει. Οι λόγοι που οδηγούν στην υποβάθμιση των εδαφών, κάποιοι από τους οποίους είναι ιδιαίτερα οξυμένοι στην Ελλάδα και γενικότερα στον Ευρωπαϊκό νότο είναι οι εξής: κλίμα (υψηλές θερμοκρασίες, έντονες βροχοπτώσεις, έντονη ηλιοφάνεια) μακρές περίοδοι ξηρασίας ρηχά εδάφη, με μεγάλα ποσοστά λίθων και χαμηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία το έντονο ανάγλυφο και η καλλιέργεια σε εδάφη με έστω και μέτριες κλίσεις εντατική καλλιέργεια των εδαφών επί σειρά ετών, συχνά μονοκαλλιέργεια υπερβολική κατεργασία των εδαφών ακατάλληλες πρακτικές για τη διατήρηση της ποιότητας του εδάφους ισοπέδωση των εδαφών Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με την έκδοση "Adapting to climate change: Towards a European framework for action" (EC, 2009a), αναγνωρίζει το ρόλο που μπορεί να παίξει το έδαφος και η ορθή του διαχείριση, ως ένας σημαντικός κοινωνικός και οικονομικός πόρος σε περιόδους που θα επικρατούν ακραίες κλιματικές συνθήκες. Με κατάλληλη διαχείριση το έδαφος μπορεί να λειτουργήσει ως μία δεξαμενή διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) και νερού, ώστε να μειωθούν οι επιπτώσεις από τη συγκέντρωση CO 2 στην ατμόσφαιρα, να μειωθεί η ένταση της διάβρωσης, να μειωθεί ο κίνδυνος πλημμυρών και να συμβάλει στην αύξηση του αποθηκευμένου νερού μετριάζοντας τις επιπτώσεις της ξηρασίας και μειώνοντας τον κίνδυνο ερημοποίησης. Παρόλο που η υιοθέτηση πρακτικών διαχείρισης του εδάφους, ώστε αυτό να λειτουργήσει ως ένας παράγοντας μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα, έχει το γενικό πλεονέκτημα ότι είναι ένας μηχανισμός άμεσα διαθέσιμος, ενώ οι πρακτικές που πρέπει να εφαρμοστούν είναι χαμηλού κόστους και καλά τεκμηριωμένες (EC, 2009c). 23

Βιβλιογραφία Carter, D., 1993. Furrow irrigation erosion lowers soil productivity, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, Issue 6, 119:964 975. Dumanski, J., R. Peiretti, J. Benetis, D. McGarry, and C. Pieri. 2006. The paradigm of conservation tillage. Proc. World Assoc. Soil and Water Conserv., P1: 58 64. EC, 2009a. White Paper: Adapting to climate change: Towards a European framework for action. COM(2009) 147, 1.4.2009. European Commission, Brussels. EC, 2009c. The role of European agriculture in climate change mitigation. Commission Staff Working Document, SEC(2009) 1093, 23.7.2009. European Commission, Brussels. FAO, 2007. Food Balance Sheets. FAOSTAT. Food and Agriculture Organisation of the United Nations, Rome. Gebhardt, M., Daniel, T., Schweizer, E., and Allmaras, R., 1985. "Conservation tillage", Science, 230: 625 630. Huber, S.; Prokop, G.; Arrouays, D.; Banko, G.; Bispo, A.; Jones, R.J.A.; Kibblewhite, M.G.; Lexer, W.; Möller, A.; Rickson, R.J.; Shishkov, T.; Stephens, M.; Toth, G.; Van den Akker, J.J.H.; Varallyay, G.; Verheijen, F.G.A.; Jones, A.R. (eds.), 2008. Environmental Assessment of Soil for Monitoring: Volume I Indicators and Criteria. EUR 23490 EN/1. Office for the Official Publication of the European Communities, Luxembourg, 339 pp. Khamidov, M., Nazaraliev, D., and Hamidov, A., 2009. Soil protection and anti erosion techniques for cotton irrigation, International Journal of Geology, Issue 1, 3:17 19. SoCo, 2009. Αειφόρος γεωργία και διατήρηση της ποιότητας των εδαφών Γεωργία διατήρησης της ποιότητας των εδαφών, Ευρωπαϊκές Κοινότητες, Ενημερωτικό Δελτίο Αρ. 5. 24

Παράρτημα 1. Χάρτης κλάσεων διάβρωσης, όπως προκύπτουν από τη διαδικασία του εδαφολογικού χάρτη Τμήμα Α' 2. Χάρτης κλάσεων διάβρωσης, όπως προκύπτουν από τη διαδικασία του εδαφολογικού χάρτη Τμήμα Β' 3. Χάρτης κλάσεων διάβρωσης όπως προκύπτει από τη μεθοδολογία εκτίμησης κινδύνου διάβρωσης του CORINE 25