ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ Βρυξέλλες, 21.1.2004 COM(2004) 24 τελικό ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Σχέδιο κοινής έκθεσης για την απασχόληση 2003/2004 EL EL
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 11 1. ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 12 1.1 Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΕ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ... 12 1.2 Η ΜΕΣΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΕΠΙΚΑΙΡΗ... 13 2. ΓΕΝΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΤΗΣ ΕΕ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ... 15 2.1 ΠΛΗΡΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ: Η ΕΕ ΙΑΤΡΕΧΕΙ ΤΟΝ ΚΙΝ ΥΝΟ ΝΑ ΜΗΝ ΕΠΙΤΥΧΕΙ ΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ... 15 2.2 ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΟ ΟΣ ΣΤΙΣ ΙΑΦΟΡΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ... 17 2.3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ ΚΑΙ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ: ΑΠΟ ΟΣΗ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗΣ ΕΜΦΑΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥΣ ΑΓΟΡΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 19 3. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΕΙ ΙΚΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΩΝ ΓΡΑΜΜΩΝ: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙ ΟΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ... 21 3.1 ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΕΡΓΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΕΡΓΟΥΣ... 21 3.2 ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΘΕΣΕΩΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ... 24 3.3 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 26 3.4 ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ... 29 3.5 ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ... 32 3.6 ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΥΟ ΦΥΛΩΝ... 35 3.7 ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΩΝ ΙΑΚΡΙΣΕΩΝ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΩΝ ΜΕΙΟΝΕΚΤΟΥΝΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 38 3.8 ΑΝΤΑΜΟΙΒΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΚΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ... 40 3.9 ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ Α ΗΛΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΕ ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ... 42 3.10 ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ... 44 4. ΟΡΘΗ ΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΩΝ ΓΡΑΜΜΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ... 45 2
5. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙ ΟΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ... 48 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΣ ΠΛΗΡΩΣ ΥΠΟΨΗ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΙ ΙΚΗΣ ΟΜΑ ΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ ΠΡΟΕ ΡΟΣ ΗΤΑΝ Ο WIM KOK... 80 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΒΑΣΙΚΟΙ ΕΙΚΤΕΣ ΚΑΙ ΕΙΚΤΕΣ ΠΛΑΙΣΙΟΥ... 83 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΠΡΟΟ ΟΣ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ... 105 3
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα κοινή έκθεση για την απασχόληση (ΚΕΑ) παρουσιάζει µια πρώτη επισκόπηση της προόδου την οποία επιτέλεσαν τα κράτη µέλη κατά την εφαρµογή της νέας στρατηγικής για την απασχόληση, η οποία συµφωνήθηκε για την περίοδο 2003-2006: µια στρατηγική που εδράζεται σε τρεις βασικούς στόχους: πλήρης απασχόληση, ποιότητα και παραγωγικότητα της εργασίας και ενισχυµένη κοινωνική συνοχή και ενσωµάτωση. Η έκθεση δηµοσιεύεται σε µια εποχή κατά την οποία οι στόχοι της στρατηγικής της Λισσαβώνας απειλούνται σοβαρά από την κατάσταση η οποία επικρατεί στην αγορά εργασίας. Η Ευρώπη εξακολούθησε να αισθάνεται τον αντίκτυπο της οικονοµικής επιβράδυνσης κατά το µεγαλύτερο διάστηµα του 2002 και του 2003. Η αύξηση της απασχόλησης παρουσίασε στασιµότητα από τις αρχές του 2003 και αναµένεται να παρουσιάσει µικρή µόνο άνοδο κατά την περίοδο 2004-2005. Η ανεργία αυξήθηκε σταδιακά στο 8,1% το 2003. Οι µεταρρυθµίσεις που πραγµατοποιήθηκαν κατά τα τελευταία έτη κατέστησαν την ευρωπαϊκή αγορά εργασίας ανθεκτικότερη και περισσότερο ικανή να προσαρµόζεται στους κραδασµούς, όµως αν δεν ανακάµψει η οικονοµία και δεν γίνουν περαιτέρω µεταρρυθµίσεις στην αγορά εργασίας, υπάρχει κίνδυνος στασιµότητας της απασχόλησης και, ενδεχοµένως, υψηλότερης ανεργίας και αεργίας. Η πρόοδος προς την κατεύθυνση του στόχου της Λισσαβώνας για ένα γενικό ποσοστό απασχόλησης της τάξης του 70% το 2010 έχει ανακοπεί. Είναι πλέον σαφές ότι, καθώς το ποσοστό απασχόλησης βρίσκεται σήµερα στο 64,3%, η ΕΕ δεν θα επιτύχει τον ενδιάµεσο στόχο ποσοστού απασχόλησης για το 2005 (67%). Το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών βελτιώθηκε το 2002 (55,6%) και εξακολουθεί να βρίσκεται σε καλό δρόµο για την επίτευξη του ενδιάµεσου στόχου που έχει τεθεί για το 2005 (57%). Η πρόοδος προς το στόχο που έχει τεθεί για το 2010 θα εξαρτηθεί σε καίριο βαθµό από τις βελτιώσεις που θα παρουσιάσει το ποσοστό απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας. Αν και το ποσοστό αυτό αυξήθηκε, υπερβαίνοντας οριακά το 40% το 2002, ωστόσο ο στόχος που τέθηκε για το 2010 (50 %) είναι ακόµη πολύ µακριά. Εν όψει της οικονοµικής επιβράδυνσης, το εαρινό Ευρωπαϊκό Συµβούλιο του 2003, ανταποκρινόµενο στην έντονη επιθυµία των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων για ενίσχυση του ρυθµού των διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων, κάλεσε την Επιτροπή να συγκροτήσει µια ευρωπαϊκή ειδική οµάδα (Taskforce) για την απασχόληση, υπό την προεδρία του πρώην πρωθυπουργού των Κάτω Χωρών Wim Kok, η οποία θα αναλάµβανε την υποχρέωση να υποβάλει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκθεση σχετικά µε τις πρακτικές µεταρρυθµίσεις που θα µπορούσαν να έχουν τον πλέον άµεσο αντίκτυπο στην εφαρµογή της στρατηγικής για την απασχόληση. Το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο των Βρυξελλών ( εκέµβριος 2003) κάλεσε την Επιτροπή και το Συµβούλιο να λάβουν υπόψη τους την έκθεση της εν λόγω ειδικής οµάδας κατά την εκπόνηση της κοινής έκθεσης για την απασχόληση. Η ειδική οµάδα για την απασχόληση εστίασε την προσοχή της στην ανάγκη να ενισχυθεί η αύξηση τόσο της απασχόλησης όσο και της παραγωγικότητας και προσδιόρισε τέσσερις βασικές προϋποθέσεις από τις οποίες εξαρτάται η επιτυχία: αύξηση της προσαρµοστικότητας των εργαζοµένων και των επιχειρήσεων προσέλκυση περισσότερων ατόµων στην αγορά εργασίας περισσότερες και αποτελεσµατικότερες επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναµικό εξασφάλιση της αποτελεσµατικής εφαρµογής των µεταρρυθµίσεων µέσω της καλύτερης διακυβέρνησης. Η ειδική οµάδα προσδιόρισε γενικές προτεραιότητες δράσης για όλα τα κράτη µέλη στα πλαίσια αυτά, ενώ συγχρόνως επισήµανε τις συγκεκριµένες µεταρρυθµίσεις 4
που πρέπει να γίνουν σε καθένα από τα 15 σηµερινά και τα 10 νέα κράτη µέλη. Η Επιτροπή και το Συµβούλιο συµφωνούν µε τις αξιολογήσεις και τα πολιτικά µηνύµατα της ειδικής οµάδας για την απασχόληση, τα οποία, εφόσον συνάδουν απολύτως µε τις κατευθυντήριες γραµµές της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την απασχόληση, έχουν ενσωµατωθεί σε πολύ µεγάλο βαθµό στην παρούσα κοινή έκθεση για την απασχόληση. Οι τρεις βασικοί στόχοι: Στην απάντησή τους ως προς το στόχο της πλήρους απασχόλησης, ορισµένα κράτη µέλη επέδειξαν ευρύτερη δέσµευση θέτοντας εθνικούς στόχους, είτε µε τη µορφή στόχων για τα ποσοστά απασχόλησης είτε µε τη µορφή στόχου για τη δηµιουργία θέσεων απασχόλησης. Ορισµένοι από τους στόχους αυτούς είναι πιο φιλόδοξοι απ ό,τι στο παρελθόν. Ο καθορισµός στόχων πρέπει να υποστηρίζεται από αυστηρή εφαρµογή των µεταρρυθµίσεων. Τα εθνικά σχέδια δράσης (ΕΣ ) καταδεικνύουν ότι ο ρυθµός των µεταρρυθµίσεων στην αγορά εργασίας συνεχίστηκε σε µερικές, µάλιστα, περιπτώσεις επιταχύνθηκε -, ιδίως όσον αφορά τις µεταρρυθµίσεις που αποσκοπούν στην αύξηση της συµµετοχής στην αγορά εργασίας και της προσφοράς εργατικού δυναµικού. Ωστόσο, οι µεταρρυθµίσεις που αποσκοπούν στη διαµόρφωση ενός περιβάλλοντος ευνοϊκότερου για τη δηµιουργία θέσεων εργασίας είναι πιο αποσπασµατικές. Κατά την τελευταία δεκαετία σηµειώθηκε επίσης στην ΕΕ µια ανησυχητική υποχώρηση του ρυθµού αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας. Αντίθετα, οι Ηνωµένες Πολιτείες κατόρθωσαν να συνδυάσουν πολύ υψηλές επιδόσεις στον τοµέα της απασχόλησης µε επιτάχυνση της παραγωγικότητας της εργασίας. Στα περισσότερα ΕΣ η παραγωγικότητα θεωρείται αυτοτελής και αυθύπαρκτος στόχος η σχέση της µε την βελτίωση της ποιότητας της εργασίας δεν αναλύεται εξίσου διεξοδικά. Ωστόσο, οι πρόσφατες επιδόσεις όσον αφορά την ποιότητα στην εργασία είναι ενθαρρυντικές 1. Αν και υπάρχουν περιθώρια βελτιώσεων, είναι ορατή η πρόοδος στους τοµείς της εκπαίδευσης και των δεξιοτήτων, της γεφύρωσης των διαφορών µεταξύ των δύο φύλων (µε εξαίρεση τις διαφορές αµοιβών) και της ασφάλειας κατά την εργασία. Τα ΕΣ καταδεικνύουν ότι η απασχόληση διαδραµατίζει ρόλο ζωτικής σηµασίας για την προώθηση της κοινωνικής συνοχής και ενσωµάτωσης. Ορισµένα κράτη µέλη υιοθετούν µια προσέγγιση που αποσκοπεί στην αύξηση της ελκυστικότητας της εργασίας, προωθώντας γενικευµένες µεταρρυθµίσεις στους τοµείς της κοινωνικής ασφάλισης και της φορολογίας. Άλλα εστιάζουν τη δραστηριότητά τους σε εξειδικευµένα µέτρα για ειδικές οµάδες. Πολλά κράτη µέλη τονίζουν τη σηµασία που έχει η υιοθέτηση µιας πολυδιάστατης προσέγγισης που υπερακοντίζει τις πολιτικές οι οποίες περιορίζονται στο επίπεδο της αγοράς εργασίας, µε στόχο την αντιµετώπιση των περιφερειακών και κοινωνικών ανισοτήτων. Οι ειδικές κατευθυντήριες γραµµές: Πρόληψη και ενεργοποίηση Για να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες του εργατικού δυναµικού, είναι απαραίτητη η εφαρµογή προληπτικών και ενεργητικών πολιτικών στο επίπεδο της αγοράς εργασίας. Η εφαρµογή πολιτικών αυτού του είδους έχει ακόµη πιο καίρια σηµασία σε περιόδους οικονοµικής επιβράδυνσης. Όπως προβλέπει η ενισχυµένη προσέγγιση η οποία συνιστάται στις νέες 1 "Η βελτίωση της ποιότητας στην εργασία: επισκόπηση της πρόσφατης προόδου", ανακοίνωση της Επιτροπής, COM(2003) 728. 5
κατευθυντήριες γραµµές, είναι ορατή η πρόοδος που έχει επιτευχθεί όσον αφορά την εξασφάλιση, για όλους τους ανέργους και µάλιστα από τα πρώτα στάδια της ανεργίας, της παροχής εξατοµικευµένων υπηρεσιών αναζήτησης εργασίας και καθοδήγησης, καθώς και της παροχής, σε κάθε άνεργο, της εξατοµικευµένης δυνατότητας να κάνει ένα νέο ξεκίνηµα πριν από τη συµπλήρωση έξι ή δώδεκα µηνών, αντιστοίχως, για τους νέους και τους ενηλίκους. Ωστόσο, πολύ λιγότερη προσοχή αποδίδεται στη συµµετοχή των αέργων (και ιδίως των γυναικών). Τα κράτη µέλη έχουν δεσµευτεί να εκσυγχρονίσουν τις δηµόσιες υπηρεσίες απασχόλησης, ενώ ορισµένα κινούνται προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης συνεργασίας µε τον ιδιωτικό τοµέα. Τα κράτη µέλη τα οποία παρέχουν στοιχεία σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα των µέτρων ενεργοποίησης αποτελούν µειοψηφία. Πρέπει να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες για την παροχή συγκρίσιµων δεικτών για την ενεργοποίηση και την πρόληψη, ούτως ώστε να καταστεί δυνατή η αξιολόγηση της επιτελούµενης προόδου. Επιχειρηµατικότητα Πρέπει να γίνουν περισσότερα πράγµατα για να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες δηµιουργίας θέσεων απασχόλησης στην ΕΕ µέσω της βελτίωσης του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος και της προώθησης της ικανότητας των επιχειρήσεων να καινοτοµούν. Τα περισσότερα κράτη µέλη στοχεύουν στη διευκόλυνση της δηµιουργίας νέων επιχειρήσεων (start-ups), στη µείωση των διοικητικών επιβαρύνσεων και στην επέκταση των υπηρεσιών παροχής υποστήριξης στις επιχειρήσεις. Αρκετά έχουν δηµιουργήσει ειδικές οµάδες εργασίας για την απλούστευση και τη βελτίωση των κανονιστικών ρυθµίσεων, περιλαµβανοµένου του πτωχευτικού δικαίου. Αυξηµένη προσοχή αποδίδεται στην πρόσβαση των νεοσύστατων και των υφισταµένων ΜΜΕ σε πόρους χρηµατοδότησης, αλλά το ζήτηµα αυτό εξακολουθεί να αποτελεί σηµαντικό πρόβληµα. Για να καταστήσουν την επιχειρηµατικότητα επιλογή σταδιοδροµίας για όλους, πολλά κράτη µέλη έχουν εντάξει το µάθηµα της διοίκησης επιχειρήσεων σε όλα τα εκπαιδευτικά τους επίπεδα, ενώ ορισµένα προβλέπουν στοχοθετηµένες δράσεις που απευθύνονται σε υποεκπροσωπούµενες οµάδες. Πρόκληση εξακολουθεί να αποτελεί η τόνωση της καινοτοµίας και της Ε&Α, καθώς και η αποτελεσµατικότερη διάδοση των αποτελεσµάτων της σε όλη την οικονοµία. Αντιµετώπιση της αλλαγής και προώθηση της προσαρµοστικότητας Τα κράτη µέλη, οι κοινωνικοί εταίροι, οι επιχειρήσεις και οι εργαζόµενοι πρέπει να αυξήσουν την ικανότητά τους να προβλέπουν, να δροµολογούν και να αφοµοιώνουν τις αλλαγές. Πέρα από τη δράση που απαιτείται στα πλαίσια άλλων ειδικών κατευθυντήριων γραµµών, αναγνωρίζεται σε ολοένα και µεγαλύτερο βαθµό η ανάγκη επίτευξης ικανοποιητικότερης ισορροπίας µεταξύ της ευελιξίας και της ασφάλειας στην αγορά εργασίας. Για να αντιµετωπιστούν οι ανάγκες τόσο των εργοδοτών όσο και των εργαζοµένων και για να αποτραπεί η δηµιουργία µιας αγοράς εργασίας δύο ταχυτήτων, πρέπει να υπάρχουν ελκυστικές συµβατικές ρυθµίσεις. Υπάρχουν στοιχεία που αποκαλύπτουν µια τάση για αύξηση της ευελιξίας µέσω αλλαγών στα ωράρια εργασίας και στο εργασιακό περιβάλλον. Σε ορισµένα κράτη µέλη η έµφαση έχει µετατεθεί προς την κατεύθυνση της ενσωµάτωσης κανόνων ευελιξίας στις τυποποιηµένες συµβάσεις, της βελτίωσης των εργασιακών συνθηκών και της µείωσης του αριθµού των εργατικών ατυχηµάτων και των επαγγελµατικών ασθενειών. Οι ενέργειες που αποσκοπούν στην προώθηση της γεωγραφικής κινητικότητας παραµένουν ανεπαρκείς, ενώ τείνουν να εστιάζονται στη µείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Εξάλλου, ανεπαρκής είναι η προσοχή που αποδίδεται στη διαχείριση των αναδιαρθρώσεων. 6
Ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναµικού Η Ευρώπη χρειάζεται περισσότερες και αποτελεσµατικότερες επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναµικό. Η ΕΕ πρέπει να καταβάλει πολύ περισσότερες προσπάθειες, αν θέλει να έχει πιθανότητες να πετύχει για το 2010 τους στόχους σύµφωνα µε τους οποίους το 85% των νέων ηλικίας 22 ετών πρέπει να έχουν ολοκληρώσει την ανώτερη δευτεροβάθµια εκπαίδευση και το 12,5% των ενηλίκων να συµµετέχουν σε δράσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης. Ορισµένα κράτη µέλη καταβάλλουν προσπάθειες για τη µεταρρύθµιση των συστηµάτων διά βίου µάθησης, προκειµένου να δηµιουργήσουν συστήµατα καθοδηγούµενα από τη ζήτηση και να προσαρµόσουν καλύτερα τις προσφερόµενες ευκαιρίες στις ατοµικές ανάγκες. Λίγα είναι τα κράτη µέλη τα οποία δείχνουν ότι κινούνται αποφασιστικά προς την κατεύθυνση της αύξησης και της ενίσχυσης της αποτελεσµατικότητας των επενδύσεων στο ανθρώπινο δυναµικό. Οι στρατηγικές για την αύξηση των ιδιωτικών επενδύσεων (από µεµονωµένα άτοµα ή επιχειρήσεις) παραµένουν αποσπασµατικές. Οι µεταρρυθµίσεις που αποσκοπούν στην ενθάρρυνση των µεµονωµένων ατόµων να επενδύουν επικεντρώνονται στη χρήση χρηµατοοικονοµικών κινήτρων. Πολλές πρωτοβουλίες αφορούν την αναγνώριση και πιστοποίηση ανεπίσηµων ή εντοπισµένων στο χώρο εργασίας µορφών µάθησης, µε στόχο την αναγνώριση των υφισταµένων δεξιοτήτων. Οι κοινωνικοί εταίροι συµµετέχουν περισσότερο στο σχεδιασµό και την παροχή των µαθηµάτων κατάρτισης, µε αύξηση της χρήσης των συλλογικών συµβάσεων. Ο επιµερισµός του κόστους και των ευθυνών πρέπει να βελτιωθεί και να γίνει διαφανέστερος. Αύξηση της προσφοράς εργατικού δυναµικού και προώθηση της παράτασης του επαγγελµατικού βίου Για να αυξηθεί η απασχόληση και να ενισχυθεί η οικονοµική ανάπτυξη µεσοπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα, είναι απολύτως απαραίτητη η αύξηση της προσφοράς εργατικού δυναµικού. Η επίτευξη του στόχου του 70% για το ποσοστό απασχόλησης εξαρτάται σε αποφασιστικό βαθµό από τη σηµαντική αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας και από την αύξηση της µέσης ηλικίας εξόδου από την αγορά εργασίας. Ολοένα και περισσότερα κράτη µέλη εφαρµόζουν εθνικές στρατηγικές για την παράταση του επαγγελµατικού βίου, υλοποιώντας µια δέσµη µέτρων που επικεντρώνονται σε µεταρρυθµίσεις των συστηµάτων παροχών, βελτιώνοντας την εργασιακή ικανότητα µέσω της ενίσχυσης των δυνατοτήτων πρόσβασης στην κατάρτιση και αναβαθµίζοντας τις εργασιακές συνθήκες. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στη µεταρρύθµιση των συνταξιοδοτικών συστηµάτων, πράγµα που περιλαµβάνει την αύξηση της συνήθους ηλικίας συνταξιοδότησης και την αποθάρρυνση της πρόωρης συνταξιοδότησης. Ωστόσο, η κακή διαχείριση των διαδικασιών οικονοµικής αναδιάρθρωσης, τα συστήµατα εθελοντικής πρόωρης συνταξιοδότησης και τα αντικίνητρα που υπάρχουν στα εκ του νόµου συνταξιοδοτικά συστήµατα δεν επιτρέπουν τη σηµαντική αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας. Είναι ζήτηµα ζωτικής σηµασίας να αναπτύξουν τα κράτη µέλη σφαιρικές στρατηγικές για την αύξηση της συµµετοχής του εργατικού δυναµικού. Η αύξηση της συµµετοχής των γυναικών αποτελεί κρίσιµη συνιστώσα της πρόκλησης την οποία αντιπροσωπεύει η γήρανση του πληθυσµού, ενώ τα κράτη µέλη δεν µπορούν να στηριχθούν, για την επίτευξη των στόχων, µόνο στον αντίκτυπο που θα έχει η εφαρµογή µέτρων απευθυνόµενων σε ειδικές οµάδες. Η µετανάστευση θεωρείται σηµαντική πηγή πρόσθετου εργατικού δυναµικού για επαγγέλµατα ή τοµείς στους οποίους υπάρχουν δυσκολίες εξεύρεσης εργαζοµένων. 7
Ισότητα των δύο φύλων Η αξιοποίηση των δυνατοτήτων που παρέχει η συµµετοχή των γυναικών είναι ζήτηµα που αφορά τόσο την ισότητα των δύο φύλων όσο και την οικονοµική αποτελεσµατικότητα. Πολλά κράτη µέλη επιδιώκουν να αυξήσουν τη συµµετοχή των γυναικών και να µειώσουν τις διαφορές απασχόλησης και ανεργίας, κυρίως µέσω πολιτικών που αποσκοπούν στον ισορροπηµένο συνδυασµό της επαγγελµατικής µε την ιδιωτική ζωή. Ωστόσο, οι παράγοντες στους οποίους οφείλονται οι διαφορές απασχόλησης, ανεργίας και αµοιβών (π.χ., ο διαχωρισµός των δύο φύλων, η φορολογία και οι µισθοί) δεν αντιµετωπίζονται σωστά. Πολλά κράτη µέλη παρουσιάζουν µια δέσµη µέτρων τα οποία αναµένεται να έχουν θετικό αντίκτυπο ως προς τη µείωση των διαφορών αµοιβών µεταξύ των δύο φύλων, αλλά οι περισσότερες δράσεις είναι αποσπασµατικές, ιδίως στις χώρες στις οποίες υπάρχουν οι µεγαλύτερες διαφορές. Πολλές πρωτοβουλίες παραµένουν εθελοντικές, χωρίς αξιολόγηση αντικτύπου. Η φροντίδα των παιδιών παρουσιάζεται ως προτεραιότητα στα περισσότερα κράτη µέλη, αλλά η προσέγγιση ποικίλλει συχνά ως προς την εστίαση και τη φιλοδοξία της, ενώ ανεπαρκής είναι η έµφαση που αποδίδεται στην ποιότητα και την προσιτότητά της από απόψεως κόστους. Η ενσωµάτωση της διάστασης του φύλου εξακολουθεί να είναι µη συστηµατική, ενώ δεν γίνονται αξιολογήσεις του αντικτύπου που έχουν τα υπάρχοντα συστήµατα και οι νέες προτάσεις πολιτικής στα δύο φύλα. Η ένταξη των µειονεκτούντων Η αποτελεσµατικότερη ένταξη των ατόµων που αντιµετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στην αγορά εργασίας αποτελεί βασικό στοιχείο για την αύξηση της προσφοράς εργατικού δυναµικού και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Τα περισσότερα κράτη µέλη παρουσιάζουν πολιτικές για τη µείωση του αριθµού των νέων που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο και για τη βελτίωση της θέσης που έχουν στην αγορά εργασίας τα άτοµα µε αναπηρία, οι µετανάστες και οι εθνικές µειονότητες. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν σηµαντικά κενά, ενώ οι προσπάθειες που καταβάλλονται στον τοµέα αυτόν πρέπει να ενταθούν και να επεκταθούν ώστε να καλύψουν και άλλα άτοµα που µειονεκτούν, όπως τους εργαζόµενους χαµηλής ειδίκευσης, τα άτοµα που λαµβάνουν κοινωνικές παροχές και τους µόνους γονείς. Οι εργοδότες πρέπει να εµπλακούν πιο ενεργά στην προσπάθεια επίτευξης του στόχου της αυξηµένης συµµετοχής των µειονεκτούντων ατόµων. Αύξηση της ελκυστικότητας της εργασίας Για να αυξηθεί η συµµετοχή του εργατικού δυναµικού και για να προωθηθεί η δηµιουργία αγορών εργασίας χωρίς αποκλεισµούς, είναι απαραίτητο να µειωθούν οι εναποµένουσες «παγίδες» που ευνοούν την ανεργία, την αεργία και την φτώχια. Ολοένα και περισσότερα κράτη µέλη αναλαµβάνουν µεταρρυθµίσεις προκειµένου να καταστήσουν ελκυστικότερη την εργασία, ενεργώντας συγχρόνως στο επίπεδο της φορολογίας και των παροχών. Οι µεταρρυθµίσεις επικεντρώνονται ως επί το πλείστον στη µείωση των φόρων και στην πρόβλεψη πρόσθετων παροχών εργασίας, που έχουν ήδη θεσπιστεί ή προγραµµατίζονται από ολοένα και µεγαλύτερο αριθµό κρατών µελών. Ορισµένα κράτη µέλη έχουν κάνει πιο αυστηρούς τους όρους που απαιτούνται για τη χορήγηση των παροχών ή τη διάρκειά τους, αλλά οι µεταρρυθµίσεις των συστηµάτων παροχών δεν είναι επαρκώς σφαιρικές. Αρκετά κράτη µέλη πρέπει ακόµη να αντιµετωπίσουν τα αντικίνητρα που υπάρχουν για την ανάληψη χαµηλά αµειβόµενων θέσεων απασχόλησης, ιδίως αντιµετωπίζοντας την κατάσταση των αέργων και εξετάζοντας τα µη χρηµατοοικονοµικά κίνητρα που συνδέονται µε την ανάληψη µιας θέσης εργασίας, περιλαµβανοµένων των πτυχών που αφορούν την ποιότητα της εργασίας. Χρειάζονται περαιτέρω µεταρρυθµίσεις των συστηµάτων παροχών, καθώς και των 8
φορολογικών και συνταξιοδοτικών συστηµάτων, προκειµένου να ενθαρρύνονται οι εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας να παραµένουν για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα στην εργασία, ιδίως στις χώρες µε χαµηλά επίπεδα απασχόλησης για τους εργαζοµένους µεγαλύτερης ηλικίας. Τα κράτη µέλη πρέπει να συνεχίσουν τις προσπάθειες µείωσης των µη µισθολογικών δαπανών εργασίας, ιδίως για τα άτοµα χαµηλής ειδίκευσης και τους χαµηλόµισθους. Μετατροπή της αδήλωτης εργασίας Η αδήλωτη εργασία δηµιουργεί αθέµιτο ανταγωνισµό µεταξύ των επιχειρήσεων και δεν επιτρέπει τη βιώσιµη ενσωµάτωση των εν λόγω εργαζοµένων στην αγορά εργασίας. Τα ΕΣ επιβεβαιώνουν την αυξηµένη δέσµευση των κρατών µελών να αντιµετωπίσουν το ζήτηµα της αδήλωτης εργασίας µέσω µιας πιο ολοκληρωµένης προσέγγισης, συνδυάζοντας την απλούστευση του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος µε µεταρρυθµίσεις των φορολογικών συστηµάτων και των συστηµάτων παροχών, µε την ενίσχυση της εφαρµογής των σχετικών νοµοθετικών διατάξεων και µε την επιβολή κυρώσεων. Πρέπει να γίνουν περισσότερες προσπάθειες για να κατανοηθεί η φύση και η έκταση του προβλήµατος. Τα κράτη µέλη αναφέρουν ότι έλαβαν ορισµένα µέτρα για την απλούστευση των διοικητικών διαδικασιών και των διαδικασιών καταχώρισης των νέων προσλήψεων και των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης, καθώς και για τη βελτίωση του συντονισµού µεταξύ των σχετικών αρχών. Επιπροσθέτως, για την αύξηση της ελκυστικότητας της εργασίας, ορισµένα κράτη µέλη αναφέρουν ότι έλαβαν φορολογικά µέτρα για την αποτροπή της αδήλωτης εργασίας και τη δίκαιη ανταµοιβή των εργαζοµένων. Πολλά κράτη µέλη λαµβάνουν µέτρα που απευθύνονται στους αλλοδαπούς εργαζοµένους ή τους λαθροµετανάστες, όπως η καλύτερη ενηµέρωσή τους για τα εργασιακά τους δικαιώµατα και ο αυστηρότερος έλεγχος των εργασιακών συνθηκών. Αντιµετώπιση των περιφερειακών ανισοτήτων Οι ανισότητες µεταξύ των περιφερειών ως προς την απασχόληση και την ανεργία εξακολουθούν να είναι σηµαντικές και θα αυξηθούν µε τη διεύρυνση. Οι σχετικές έρευνες επιβεβαιώνουν την ύπαρξη στενής σχέσης µεταξύ των επενδύσεων στο ανθρώπινο δυναµικό και των οικονοµικών επιδόσεων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, πράγµα που καθιστά τις επενδύσεις σηµαντικό εργαλείο για την πολιτική περιφερειακής συνοχής. Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταµείου είναι καίριος από την άποψη αυτή. Καλή διακυβέρνηση και συνεργασία για την εφαρµογή των κατευθυντήριων γραµµών Η επιτυχία της πολιτικής στον τοµέα της απασχόλησης εξαρτάται από την ποιότητα της εφαρµογής της. Τα ΕΣ του 2003 είναι, σε γενικές γραµµές, αξιόλογα βασικά έγγραφα, σπάνια όµως αποτελούν το κεντρικό όργανο για τη συζήτηση και τον καθορισµό των εθνικών προτεραιοτήτων στον τοµέα της απασχόλησης. Πρέπει, ιδίως, να αποκτήσει µεγαλύτερη σηµασία η συµµετοχή των κοινοβουλευτικών σωµάτων. Οι κοινωνικοί εταίροι, καθώς και οι αρχές περιφερειακής και τοπικής αυτοδιοίκησης, θεωρούνται σηµαντικοί εταίροι για τις εθνικές κυβερνήσεις, αλλά η συµµετοχή τους στα ΕΣ θα µπορούσε να βελτιωθεί. Τα κράτη µέλη προσπαθούν σε ολοένα και µεγαλύτερο βαθµό να σκιαγραφήσουν τις δηµοσιονοµικές τους προτεραιότητες στα ΕΣ, αλλά οι σχετικές πληροφορίες παραµένουν ανοµοιογενείς. Οι πληροφορίες σχετικά µε την εφαρµογή των ΕΣ και τις υπηρεσίες υλοποίησης των σχετικών µέτρων επικεντρώνονται στο ρόλο των δηµόσιων υπηρεσιών απασχόλησης ( ΥΑ), ενώ µικρή είναι η έµφαση που αποδίδεται σε άλλες υπηρεσίες, όπως η εκπαίδευση και η κατάρτιση, καθώς και οι κοινωνικές υπηρεσίες. 9
Είναι απαραίτητο να βελτιωθεί η διαχείριση των πολιτικών απασχόλησης τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ΕΕ. Σε εθνικό επίπεδο, η προσπάθεια αυτή συνεπάγεται την ανάπτυξη συνεργασιών για την προώθηση των µεταρρυθµίσεων, τη χάραξη φιλόδοξων πολιτικών απασχόλησης, µε στόχους που να αντανακλούν εκείνους οι οποίοι καθορίζονται σε επίπεδο ΕΕ, και την αποτελεσµατικότερη χρήση των ΕΣ ως εγγράφων κεντρικού σχεδιασµού και παρακολούθησης, στα οποία συγκεντρώνονται τα διάφορα στοιχεία της µεταρρυθµιστικής διαδικασίας. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η επίτευξη αυτού του στόχου συνεπάγεται την ενίσχυση του ρόλου των συστάσεων που διατυπώνει η ΕΕ για κάθε χώρα, την πιο στοχοθετηµένη χρήση των πόρων της ΕΕ για την υλοποίηση των στόχων της Λισσαβώνας, την ενθάρρυνση της ανάληψης µιας ισχυρής δέσµευσης από τους ευρωπαίους κοινωνικούς εταίρους και την ενίσχυση της διάδοσης των σχετικών γνώσεων και της συστηµατικής και πιο ανοικτής αµοιβαίας ενηµέρωσης µέσω της ανταλλαγής εµπειριών. 10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα κοινή έκθεση για την απασχόληση (ΚΕΑ) παρουσιάζεται µια πρώτη επισκόπηση της κατάστασης στον τοµέα αυτόν και µια εκτίµηση της προόδου που σηµειώθηκε στα κράτη µέλη κατά την εφαρµογή της νέας δέσµης κατευθυντήριων γραµµών για την απασχόληση που συµφωνήθηκαν για την περίοδο 2003-2006 µε τρεις βασικούς στόχους: πλήρης απασχόληση, ποιότητα και παραγωγικότητα της εργασίας και ενισχυµένη κοινωνική συνοχή και ενσωµάτωση. Η κοινή έκθεση περιέχει, αφενός, ανάλυση της προόδου σε ολόκληρη την ΕΕ µε βάση τους κυριότερους από κοινού συµφωνηθέντες στόχους και κατευθυντήριες γραµµές και, αφετέρου, µια σύντοµη επισκόπηση για κάθε χώρα. Οι βασικοί δείκτες και οι δείκτες πλαισίου που συµφωνήθηκαν από την επιτροπή απασχόλησης υποστηρίζουν την εν λόγω ανάλυση και παρέχονται στα παραρτήµατα. Στον Τίτλο VIII της συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας καθορίζονται οι αρχές και οι διαδικασίες για την ανάπτυξη µιας συντονισµένης στρατηγικής για την απασχόληση. Ειδικότερα, στο άρθρο 128 περιγράφονται αναλυτικά τα βήµατα που οδηγούν στη χάραξη µιας στρατηγικής αυτού του είδους, µεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται, σε ετήσια βάση, οι κατευθυντήριες γραµµές για την πολιτική απασχόλησης των κρατών µελών. Κάθε κράτος µέλος υποβάλλει στο Συµβούλιο και στην Επιτροπή ετήσιο εθνικό σχέδιο δράσης σχετικά µε τα κυριότερα µέτρα που έλαβε για την εφαρµογή της πολιτικής για την απασχόληση σύµφωνα µε τις κατευθυντήριες γραµµές. Η εξέταση των εθνικών σχεδίων δράσης οδηγεί στην υποβολή στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο µιας κοινής έκθεσης του Συµβουλίου και της Επιτροπής σχετικά µε την κατάσταση της απασχόλησης στην ΕΕ και την εφαρµογή των κατευθυντήριων γραµµών για την απασχόληση. Με βάση την έκθεση αυτή, το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο εγκρίνει κάθε χρόνο συµπεράσµατα, τα οποία, µε τη σειρά τους, ενδέχεται να οδηγήσουν σε αναδιατύπωση των κατευθυντήριων γραµµών. Επιπροσθέτως, κατόπιν σχετικής εισηγήσεως της Επιτροπής, το Συµβούλιο απευθύνει κατάλληλες συστάσεις προς τα κράτη µέλη. Η ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση (ΕΣΑ), η οποία διαµορφώθηκε σύµφωνα µε το προαναφερόµενο θεσµικό πλαίσιο, αποτελεί σηµαντική συµβολή στην ευρύτερη πολιτική ατζέντα της ΕΕ, η οποία καθορίστηκε στη σύνοδο κορυφής της Λισσαβώνας και στα επόµενα Ευρωπαϊκά Συµβούλια. Στο πλαίσιο του εξορθολογισµού του κύκλου συντονισµού της πολιτικής, ο οποίος αποφασίστηκε το 2002, τα κυριότερα στοιχεία που συµβάλλουν στην ατζέντα της Λισσαβώνας, η παρούσα κοινή έκθεση για την απασχόληση, η έκθεση εφαρµογής των βασικών κατευθυντήριων γραµµών οικονοµικής πολιτικής και η έκθεση εφαρµογής της στρατηγικής για την εσωτερική αγορά, παρουσιάζονται ως µέρος του "πακέτου εφαρµογής", που αποσκοπεί στο συγχρονισµό και την ενίσχυση του συντονισµού και της συνοχής των πολιτικών. Αν και η κυριότερη πηγή της παρούσας έκθεσης είναι τα εθνικά σχέδια δράσης που υπέβαλε κάθε κράτος µέλος το φθινόπωρο του 2003, σηµαντική συµβολή στην εφετινή ΚΕΑ παρέχει η έκθεση την οποία υπέβαλε η ειδική οµάδα για την απασχόληση που συγκροτήθηκε αιτήσει του εαρινού Ευρωπαϊκού Συµβουλίου του 2003, υπό την προεδρία του κ. Wim Kok, πρώην πρωθυπουργού των Κάτω Χωρών, ο οποίος παρουσίασε την έκθεσή του στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 26.11.2003 2. Στη βάση αυτή, το τελευταίο κεφάλαιο της παρούσας κοινής έκθεσης για την απασχόληση συνοψίζει κάποια βασικά "µηνύµατα" για το εαρινό Ευρωπαϊκό Συµβούλιο του 2004. 2 "Θέσεις εργασίας, θέσεις εργασίας, θέσεις εργασίας η αύξηση της απασχόλησης στην Ευρώπη", έκθεση της ειδικής οµάδας για την απασχόληση, υπό την προεδρία του κ. Wim Kok. 11
1. ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η παρούσα κοινή έκθεση για την απασχόληση δηµοσιεύεται σε µια εποχή συγκρατηµένης αισιοδοξίας για την ανάκαµψη των αγορών εργασίας της ΕΕ. Οι πολιτικές απασχόλησης και οι διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις που αναλήφθηκαν τα τελευταία χρόνια ενίσχυσαν την αγορά εργασίας της Ευρώπης και αύξησαν την ικανότητά της να προσαρµόζεται στους κλονισµούς, όπως καταδεικνύεται από τη σχετική ανθεκτικότητα της απασχόλησης κατά τη διάρκεια της πρόσφατης περιόδου. Βρισκόµαστε τώρα σε καλύτερη θέση για να εξασφαλίσουµε την επάνοδο της ανάπτυξης και της υψηλής απασχόλησης, αν και πρέπει να γνωρίζουµε ότι η διατήρηση κάποιου υπεράριθµου προσωπικού κατά την προηγηθείσα περίοδο (δηλαδή ο σχηµατισµός αποθεµάτων προσφοράς εργασίας) και οι ετεροχρονισµένες συνέπειες του οικονοµικού κύκλου στην απασχόληση θα καθυστερήσουν την αύξηση της απασχόλησης. Η νέα ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση (ΕΣΑ) παρέχει µια ολοκληρωµένη και συνεκτική απάντηση για την αντιµετώπιση των προκλήσεων που απασχολούν την ΕΕ στον τοµέα της απασχόλησης. Η παρούσα έκθεση εξετάζει τις δεσµεύσεις που έχουν αναληφθεί από τα κράτη µέλη βάσει των νέων ευρωπαϊκών κατευθυντήριων γραµµών για την απασχόληση και επισηµαίνει τους τοµείς στους οποίους είναι περισσότερο πιεστική η ανάγκη επίτευξης προόδου. Η άµεση ανάληψη δράσης θα συµβάλει στην υποστήριξη της ανάκαµψης της οικονοµίας και της απασχόλησης. 1.1 Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΕ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ Μετά από µια αρχική ισχυρή ανθεκτικότητα την οποία επέδειξε η αγορά εργασίας της ΕΕ, ο αντίκτυπος της οικονοµικής επιβράδυνσης έχει αρχίσει να γίνεται αισθητός εντονότερα. Οι εξελίξεις που σηµειώθηκαν στην αγορά εργασίας από την έναρξη της πρόσφατης οικονοµικής επιβράδυνσης δείχνουν ότι η απασχόληση στην ΕΕ αντιστέκεται τώρα καλύτερα απ' ό,τι στο παρελθόν στην αδυναµία την οποία παρουσιάζει η οικονοµική δραστηριότητα. Πράγµατι, η αντίδραση της απασχόλησης στην πρόσφατη επιβράδυνση είναι µέχρι τώρα πολύ µετριότερη απ' ό,τι στην προηγούµενη επιβράδυνση της δεκαετίας του '90, πράγµα που υποδηλώνει ότι η διαδικασία δηµιουργίας και απώλειας θέσεων εργασίας είναι διαφορετική από αυτήν των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του '90, µε µικρότερη πτώση της απασχόλησης µέχρι τώρα στη γεωργία και τη βιοµηχανία, ενώ ο τοµέας των υπηρεσιών έχει δηµιουργήσει πολύ περισσότερες θέσεις εργασίας. Η τρέχουσα ανθεκτικότητα αποτελεί ουσιαστικά συνέπεια των αλλαγών που έγιναν στην ευρωπαϊκή αγορά εργασίας κατά τη διάρκεια του δεύτερου µισού της δεκαετίας του '90, αλλαγών που επηρέασαν τους µηχανισµούς οι οποίοι συνδέουν την απασχόληση και τη συµµετοχή µε τον οικονοµικό κύκλο. Συνολικά, τα συνδυασµένα αποτελέσµατα της αυξηµένης συµµετοχής των γυναικών και των νέων, το αυξανόµενο επίπεδο δεξιοτήτων του εργασιακά ενεργού πληθυσµού (δηλαδή των ατόµων που βρίσκονται σε ηλικία κατάλληλη για εργασία) και η µεγαλύτερη διαθεσιµότητα νέων ειδών συµβάσεων διευκόλυναν την ανάπτυξη ενός µοντέλου ανάπτυξης εντάσεως απασχόλησης, το οποίο υποστηρίχθηκε επίσης από την εφαρµογή µιας «φιλικότερης» για την απασχόληση µισθολογικής πολιτικής από τους κοινωνικούς εταίρους και από τη µείωση των µη µισθολογικών δαπανών εργασίας. Η Ευρώπη συνέχισε να αισθάνεται τον αντίκτυπο της οικονοµικής επιβράδυνσης καθ' όλη τη διάρκεια του µεγαλύτερου µέρους του 2002 και του 2003, µε την αύξηση του ΑΕγχΠ να είναι χαµηλότερη από το 1%. Μετά από αρκετά έτη υψηλών ποσοστών δηµιουργίας θέσεων εργασίας, η αύξηση της απασχόλησης παρουσίασε στασιµότητα από τις αρχές του 2003. Η πτωτική τάση της ανεργίας αντιστράφηκε από τα µέσα του 2001 και τα επίπεδα ανεργίας 12
αυξήθηκαν βαθµιαία από το χαµηλότερο ποσοστό 7,3% του 2001 σε 8% το 2003. Η απασχόληση αναµένεται να αυξηθεί µε αργούς ρυθµούς κατά τη διάρκεια της περιόδου 2004-2005. Για το 2004 υπάρχει ο κίνδυνος να συνεχιστεί η στασιµότητα στην απασχόληση και, ενδεχοµένως, να αυξηθεί η ανεργία, εκτός αν η οικονοµία ανακάµψει σηµαντικά και γίνουν περαιτέρω µεταρρυθµίσεις στην αγορά εργασίας. Αν η ανάκαµψη είναι µέτρια, η αύξηση της απασχόλησης ενδέχεται να είναι περιορισµένη, δεδοµένου ότι εύλογα µπορεί να υποθέσει κανείς ότι κατά την πρόσφατη επιβράδυνση οι επιχειρήσεις «συσσώρευσαν» υπεράριθµο εργατικό δυναµικό. Η αύξηση της προσφοράς θέσεων εργασίας έχει ουσιώδη σηµασία για την επίτευξη των στόχων της Λισσαβώνας, αλλά καθώς η αύξηση του εργατικού δυναµικού αναµένεται να υπερβεί την αύξηση της απασχόλησης, η ανεργία ενδέχεται να συνεχίσει να αυξάνεται στο εγγύς µέλλον. 1.2 Η ΜΕΣΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΕΠΙΚΑΙΡΗ Οι επιδόσεις στον τοµέα της απασχόλησης αποτελούν βασική συνιστώσα του στόχου που καθορίστηκε το 2000 στη Λισσαβώνα, να γίνει η ΕΕ η ανταγωνιστικότερη και δυναµικότερη οικονοµία της γνώσης παγκοσµίως, ικανή να δηµιουργεί βιώσιµη οικονοµική ανάπτυξη µε περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και µεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. Οι εν λόγω επιδόσεις συνδέονται στενά µε σηµαντικές µεταρρυθµίσεις στους τοµείς των συντάξεων, της εκπαίδευσης, της έρευνας και της κοινωνικής ενσωµάτωσης, καθώς και στις αγορές προϊόντων, υπηρεσιών και εργασίας. Η νέα ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση (ΕΣΑ) σχεδιάστηκε για να υποστηρίξει τους στόχους της Λισσαβώνας. Οι νέες κατευθυντήριες γραµµές καθορίζουν τρεις βασικούς και συµπληρωµατικούς στόχους: πλήρης απασχόληση ποιότητα και παραγωγικότητα της εργασίας κοινωνική ενσωµάτωση και συνοχή. Προσδιορίστηκαν δέκα ειδικοί τοµείς δράσης για την υποστήριξη αυτών των στόχων. Εξάλλου, οι κατευθυντήριες γραµµές προβλέπουν επίσης την ανάληψη δράσης για τη βελτίωση της διαχείρισης των πολιτικών απασχόλησης. Με δεδοµένη την οικονοµική επιβράδυνση, την παρατεταµένη αβεβαιότητα ως προς το χρονικό ορίζοντα και την κλίµακα της ανάκαµψης και την έντονη επιθυµία των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων να διατηρηθεί και να ενταθεί η ορµή για την πραγµατοποίηση διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων, το εαρινό Ευρωπαϊκό Συµβούλιο του 2003 κάλεσε την Επιτροπή να συγκροτήσει µια ευρωπαϊκή ειδική οµάδα (Taskforce) για την απασχόληση, υπό την προεδρία του κ. Wim Kok, πρώην πρωθυπουργού των Κάτω Χωρών, προκειµένου να συµβάλει στον προσδιορισµό των πρακτικών µεταρρυθµίσεων που µπορούν να ασκήσουν την αµεσότερη και ταχύτερη επίδραση στην εφαρµογή της αναθεωρηµένης στρατηγικής για την απασχόληση από τα κράτη µέλη. Αναγνωρίζοντας τις διαρθρωτικές βελτιώσεις που πραγµατοποιήθηκαν σε διάφορα κράτη µέλη και την άνοδο της απασχόλησης από τα µέσα της δεκαετίας του '90 έως το 2002 στην ΕΕ, η ειδική οµάδα προειδοποιεί ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση διατρέχει τον κίνδυνο να µην επιτύχει το φιλόδοξο στόχο που έθεσε στη Λισσαβώνα το 2000. Αν τα κράτη µέλη δεν εντείνουν τις προσπάθειές τους, φαίνεται ολοένα και περισσότερο απίθανη η επίτευξη του κυρίαρχου στόχου για το 2010, καθώς και των στόχων στον τοµέα της απασχόλησης. Στην προσπάθειά της να αντιµετωπίσει την επιβράδυνση, η Ευρώπη δεν πρέπει να αγνοήσει τις ευρύτερες, πιο µακροπρόθεσµες προκλήσεις που αντιµετωπίζει. Η παγκοσµιοποίηση και η οικονοµική ολοκλήρωση επηρεάζουν ολοένα και περισσότερο τον τρόπο µε τον οποίο ζουν 13
και εργάζονται οι Ευρωπαίοι και απαιτούν µια γρήγορη απάντηση στην αλλαγή και σωστή διαχείρισή της. Η γρήγορη γήρανση του πληθυσµού θέτει σε αµφισβήτηση την ικανότητα της Ευρώπης να παραµείνει ανταγωνιστική και να επιτύχει υψηλότερη απασχόληση και οικονοµική ανάπτυξη στο µέλλον. Αντί για την εµπλοκή σε µια διαδικασία περαιτέρω αλλαγών των κατευθυντήριων γραµµών της ΕΕ, η ειδική οµάδα θεωρεί ότι η έµφαση σε επίπεδο ΕΕ πρέπει τώρα να δοθεί στη στενότερη παρακολούθηση των µεταρρυθµίσεων που αναλαµβάνονται από τα κράτη µέλη. Η παρούσα έκθεση εξετάζει τις απαντήσεις που δόθηκαν από τα κράτη µέλη στην πλήρη δέσµη των κατευθυντήριων γραµµών για την απασχόληση, λαµβάνοντας υπόψη τις προτάσεις που περιλαµβάνονται στην έκθεση της ειδικής οµάδας για την απασχόληση. Η ειδική οµάδα για την απασχόληση προτρέπει τα κράτη µέλη να ενεργήσουν αποφασιστικά τώρα, ώστε να αυξηθεί η εµπιστοσύνη και να υποστηριχθεί η οικονοµική ανάπτυξη. Πέρα από την ανάγκη να δηµιουργηθούν περισσότερες θέσεις εργασίας βραχυπρόθεσµα, υπογραµµίζει ότι ο στόχος των πολιτικών απασχόλησης πρέπει να είναι η βελτίωση των επιπέδων τόσο της απασχόλησης όσο και της παραγωγικότητας που αποτελούν βασικούς παράγοντες για την αξιοποίηση του δυναµικού οικονοµικής ανάπτυξης της Ευρώπης και ζωτικά στοιχεία της στρατηγικής της Λισσαβώνας. Η ειδική οµάδα για την απασχόληση επισήµανε τέσσερις βασικές προϋποθέσεις για την τόνωση της απασχόλησης και της παραγωγικότητας: αύξηση της προσαρµοστικότητας των εργαζοµένων και των επιχειρήσεων, προσέλκυση περισσότερων ατόµων στην αγορά εργασίας, περισσότερες και αποτελεσµατικότερες επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναµικό, εξασφάλιση της αποτελεσµατικής εφαρµογής των µεταρρυθµίσεων µέσω της καλύτερης διακυβέρνησης. Η ειδική οµάδα για την απασχόληση προσδιόρισε προτεραιότητες δράσης που αφορούν γενικά όλα τα κράτη µέλη στο πλαίσιο καθενός από τους παραπάνω τοµείς. Προβαίνει επίσης σε συγκεκριµένες υποδείξεις για τις µεταρρυθµίσεις που απαιτούνται σε καθένα από τα δεκαπέντε σηµερινά και τα δέκα νέα κράτη µέλη. Η νέα στρατηγική έχει επίσης ως σκοπό να υποστηρίξει την απασχόληση και τις µεταρρυθµίσεις της αγοράς εργασίας στα δέκα νέα κράτη µέλη τα οποία αναµένεται να προσχωρήσουν στην ΕΕ το 2004. Τα νέα κράτη µέλη, που πρέπει να προβούν σε σηµαντικές µεταρρυθµίσεις σε πολιτικό, οικονοµικό και θεσµικό επίπεδο, άρχισαν να πραγµατοποιούν σηµαντικές µεταρρυθµίσεις της αγοράς εργασίας κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας για να προσαρµοστούν στην οικονοµία της αγοράς και να προετοιµαστούν για την ένταξή τους στην ΕΕ. Μέσω της στενής συνεργασίας τους µε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, κατάρτισαν κοινές αξιολογήσεις για τις προκλήσεις που αντιµετωπίζουν στους τοµείς της απασχόλησης και της αγοράς εργασίας και ανέπτυξαν µια τακτική διαδικασία υποβολής σχετικών εκθέσεων 3. Θα συµµετάσχουν πλήρως στη συντονισµένη ευρωπαϊκή στρατηγική απασχόλησης από την 1η Μαΐου του 2004. 3 "Πρόοδος της εφαρµογής των εγγράφων κοινής αξιολόγησης για τις πολιτικές για την απασχόληση στις προσχωρούσες χώρες", COM(2003) 663. 14
2. ΓΕΝΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΤΗΣ ΕΕ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ Τα εθνικά σχέδια δράσης του 2003, που καταρτίστηκαν ως απάντηση στις νέες κατευθυντήριες γραµµές, παρουσιάζουν µια πολιτική προσέγγιση για την απασχόληση που είναι συνολικά µάλλον ισορροπηµένη ως προς τους τρεις βασικούς στόχους της ΕΣΑ. Ωστόσο, σε ορισµένες περιπτώσεις, η ποιότητα-παραγωγικότητα και/ή οι στόχοι που αφορούν την κοινωνική ενσωµάτωση δεν έχουν ισότιµη θέση σε σχέση µε το στόχο της πλήρους απασχόλησης 4. Κατωτέρω εξετάζεται η πρόοδος που επιτελέστηκε ως προς αυτούς τους στόχους. 2.1 ΠΛΗΡΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ: Η ΕΕ ΙΑΤΡΕΧΕΙ ΤΟΝ ΚΙΝ ΥΝΟ ΝΑ ΜΗΝ ΕΠΙΤΥΧΕΙ ΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ Η πρόοδος προς την κατεύθυνση του στόχου της Λισσαβώνας για ένα γενικό ποσοστό απασχόλησης της τάξης του 70% για την ΕΕ έχει ανακοπεί. Εξάλλου, είναι πλέον σαφές ότι η ΕΕ δεν θα επιτύχει τον ενδιάµεσο στόχο ποσοστού απασχόλησης για το 2005 (67%, όπως συµφωνήθηκε στη Στοκχόλµη). Το γενικό ποσοστό απασχόλησης παρέµεινε το 2003 στο επίπεδο που επιτεύχθηκε το 2002 (64,3%). Ακόµη και αν υπάρξει οικονοµική ανάκαµψη, το ποσοστό απασχόλησης µπορεί να φθάσει µόνο σε ποσοστό 65% το 2005. Σηµειώθηκε κάποια µείωση του χάσµατος σε µερικά κράτη µέλη στα οποία υπήρχαν πολύ χαµηλά ποσοστά απασχόλησης (Ελλάδα, Ισπανία και Ιταλία), όπου η αύξηση απασχόλησης συνεχίστηκε το 2002 και το 2003. Ωστόσο, µόνο τέσσερα κράτη µέλη πέτυχαν το στόχο του 70% ( ανία, Κάτω Χώρες, Σουηδία και ΗΒ), ενώ η Φινλανδία, η Πορτογαλία και η Αυστρία είναι κοντά. Η παρατεταµένη επιβράδυνση είχε ως αποτέλεσµα την ανύπαρκτη ή πολύ µέτρια αύξηση της απασχόλησης επί τρία έτη (2002-2004) και καµία ή µικρή βελτίωση του ποσοστού απασχόλησης κατά την εν λόγω περίοδο. Εποµένως, όπως προκύπτει από τη γραφική παράσταση κατωτέρω, η ΕΕ δεν θα επιτύχει τους ενδιάµεσους στόχους απασχόλησης του 2005 και, κατά συνέπεια, θα απαιτηθεί µια ουσιαστική επιτάχυνση της αύξησης της απασχόλησης κατά τα προσεχή έτη. Για να επιτύχει το στόχο της Λισσαβώνας (70%), η απασχόληση θα πρέπει να αυξάνεται κατά µέσον όρο από το 2004 έως το 2010 κατά 1,6% πράγµα που δεν συνάδει µε την τάση που προκύπτει από τις σηµερινές επιδόσεις, αλλά δεν είναι ανέφικτο, αν συγκριθεί µε τις επιδόσεις της περιόδου 1997-2000. Αυτό θα συνεπαγόταν αύξηση της απασχόλησης κατά περίπου 15 εκατοµµύρια θέσεις εργασίας για την ΕΕ-15. Ο αριθµός αυτός θα έπρεπε να προσεγγίσει τα 22 εκατοµµύρια θέσεις εργασίας, αν ο στόχος αφορούσε την ΕΕ-25. 4 Η ποιότητα δεν εξετάζεται ρητά στα εθνικά σχέδια δράσης 2003 της Γερµανίας (µόνο ως "συνοδευτικά µέτρα"), της Ιταλίας, των Κάτω Χωρών και του Ηνωµένου Βασιλείου. Η κοινωνική ενσωµάτωση δεν εξετάζεται ρητά στα εθνικά σχέδια δράσης της Γερµανίας, της Αυστρίας και της Ιταλίας. Ωστόσο, αυτό δεν προδικάζει το ουσιαστικό περιεχόµενο των εν λόγω εθνικών σχεδίων δράσης ως προς τους στόχους αυτούς. 15
70 69 68 Γράφηµα 1: Ο ΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΣΤΟΧΟΥ ΤΗΣ ΛΙΣΣΑΒΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ: 1997-2010 Ενδιάµεσος στόχος 2005: 67% Τάση έως το 1997 67 66 65 64 63 Πορεία που απαιτείται για την επίτευξη του στόχου της Λισσαβώνας για το 2010 62 61 60 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 59 Χωρίς να λαµβάνονται υπόψη οι κυκλικές εξελίξεις για την περίοδο 2003-2005: Μέσο ποσοστό αύξησης 1,6% από το 2006 έως το 2010 Ιστορικά στοιχεία Πηγή: Υπηρεσίες της Επιτροπής. Ευρωπαϊκή έρευνα εργατικού δυναµικού έως το 2003. Για το 2003-2005 το ποσοστό απασχόλησης επικαιροποιείται χρησιµοποιώντας την πρόβλεψη της Γενικής ιεύθυνσης ECFIN για την απασχόληση και τις προβολές πληθυσµού της EUROSTAT. Από το 2005 το ποσοστό απασχόλησης παρεκτείνεται µε βάση την παραδοχή ότι θα υπάρχει µια σταθερή ετήσια αύξηση. Η συνολική εικόνα κρύβει τις αποκλίνουσες τάσεις που παρατηρούνται στα ποσοστά απασχόλησης κατά φύλο. Το ποσοστό απασχόλησης για τις γυναίκες συνέχισε να βελτιώνεται το 2002 και, όντας στα επίπεδα του 55,6%, παραµένει σε καλό δρόµο προς τον ενδιάµεσο στόχο του 57% για το 2005. Μάλιστα σε επτά κράτη µέλη ( ανία, Κάτω Χώρες, Αυστρία, Πορτογαλία, Φινλανδία, Σουηδία και ΗΒ) υπερβαίνει το στόχο της ΕΕ (60%) που τέθηκε για το 2010. Είναι σαφές ότι καθοριστική σηµασία για τη διαµόρφωση του µέσου όρου της ΕΕ έχουν τα χαµηλά ποσοστά απασχόλησης των γυναικών σε µόνο τέσσερα κράτη µέλη (Βέλγιο, Ελλάδα, Ισπανία και Ιταλία). Για να φθάσει στο στόχο του 60%, η µέση ετήσια αύξηση του ποσοστού γυναικείας απασχόλησης που καταγράφεται από το 1997 πρέπει να διατηρηθεί κατά τη διάρκεια των επόµενων επτά ετών. Αυτό δεν µπορεί να γίνει µόνο µε βάση την οικονοµική ανάπτυξη πρέπει, συγχρόνως, να διατηρηθεί και ο ρυθµός των µεταρρυθµίσεων. Η πρόοδος προς το στόχο της Λισσαβώνας θα εξαρτηθεί σε καίριο βαθµό από την τάση που θα παρουσιάσει η απασχόληση των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας. Αν και τα ποσοστά απασχόλησης για τους εργαζοµένους µεγαλύτερης ηλικίας αυξήθηκαν πιο αισθητά, φτάνοντας σε ποσοστό που µόλις υπερβαίνει το 40% το 2002, ωστόσο ο στόχος του 50% είναι ακόµη πολύ µακριά. Ο στόχος του 50% έχει επιτευχθεί µόνο από τέσσερα κράτη µέλη ( ανία, Πορτογαλία, Σουηδία και ΗΒ), ενώ είναι εφικτός και σε άλλα δύο (Φινλανδία και Ιρλανδία). Η πρόοδος προς το στόχο αυτό θα εξαρτηθεί ουσιαστικά από τα υπόλοιπα κράτη µέλη (ιδίως από το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία, το Λουξεµβούργο και την Αυστρία), όπου το ποσοστό απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας είναι χαµηλότερο από 33%. Εποµένως, πρέπει να αναληφθεί επειγόντως δράση για να αυξηθεί ο αριθµός των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας που συνεχίζουν να εργάζονται, αλλά και για να εξασφαλιστεί ότι οι αυριανοί εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας δηλαδή τα άτοµα της ηλικιακής οµάδας των 40 έως 50 ετών θα µπορούν να παραµείνουν στην αγορά εργασίας για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα. Για να επιτευχθεί ο κοινοτικός στόχος του 50%, θα πρέπει να εργάζονται το 2010 στην ΕΕ-15 7 εκατοµµύρια περισσότερα άτοµα της ηλικιακής οµάδας των 55 έως 64 ετών. 16
Τα κράτη µέλη δροµολόγησαν σειρά µεταρρυθµίσεων που αποσκοπούν στην αύξηση της συµµετοχής και της προσφοράς εργατικού δυναµικού, εφαρµόζοντας, π.χ., πολιτικές για την αύξηση της ελκυστικότητας της εργασίας, καθώς και ενεργητικές πολιτικές στους τοµείς της αγοράς εργασίας, της εκπαίδευσης και της κατάρτισης και της κινητικότητας. Ωστόσο, οι µεταρρυθµίσεις που αποσκοπούν στη διαµόρφωση ενός περιβάλλοντος ευνοϊκότερου για τη δηµιουργία θέσεων εργασίας είναι λιγότερο σφαιρικές. Οι προσεγγίσεις εστιάζονται µερικές φορές στη δηµιουργία θέσεων εργασίας µέσω της µείωσης των δαπανών εργασίας (Βέλγιο, Γαλλία), της άρσης των κανονιστικών ρυθµίσεων (Γερµανία, Γαλλία, Ιταλία), της ενθάρρυνσης της ανάπτυξης και της καινοτοµίας των ΜΜΕ (Ελλάδα, Ιρλανδία, Κάτω Χώρες, Αυστρία, Φινλανδία, Σουηδία, ΗΒ) και της περιφερειακής ανάπτυξης (Πορτογαλία, Ιρλανδία) ή στηρίζονται απλώς στην αλληλεπίδραση µεταξύ της οικονοµικής ανάπτυξης και της ευκαµψίας των αγορών εργασίας ( ανία, Ισπανία, Ιταλία). Οι ευκαιρίες που παρέχει η οικονοµία της γνώσης για τη δηµιουργία θέσεων εργασίας δεν κατέχουν εξέχουσα θέση στη δέσµη πολιτικών µέτρων. Στην απάντησή τους στις κατευθυντήριες γραµµές απασχόλησης του 2003, τα κράτη µέλη επέδειξαν ευρύτερη δέσµευση θέτοντας εθνικούς στόχους είτε υπό τη µορφή στόχων για συγκεκριµένα ποσοστά απασχόλησης είτε υπό τη µορφή στόχου για την δηµιουργία συγκεκριµένου αριθµού θέσεων εργασίας κατά τη διάρκεια της κυβερνητικής θητείας (βλέπε πίνακα στο παράρτηµα 2). Ορισµένα από αυτά (και ιδίως το Βέλγιο, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Αυστρία και η Φινλανδία) δείχνουν περισσότερες φιλοδοξίες απ ό,τι στο παρελθόν. Ωστόσο, ο καθορισµός στόχων πρέπει να υποστηριχθεί από την αυστηρή εφαρµογή των µεταρρυθµίσεων. 2.2 ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΟ ΟΣ ΣΤΙΣ ΙΑΦΟΡΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ Στην έκθεση που συνέταξε η Επιτροπή κατόπιν σχετικού αιτήµατος του εαρινού Ευρωπαϊκού Συµβουλίου των Βρυξελλών υπογραµµίστηκαν οι θετικές αλληλεπιδράσεις µεταξύ της ποιότητας της εργασίας, της παραγωγικότητας, της απασχόλησης και της κοινωνικής ενσωµάτωσης 5. Η έκθεση αυτή προβαίνει σε πλήρη επισκόπηση της προόδου που επιτελέστηκε για τη βελτίωση της ποιότητας της εργασίας, µε βάση την πολυδιάστατη προσέγγιση που καθορίστηκε στις κατευθυντήριες γραµµές απασχόλησης. Η µείωση του ρυθµού αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας κατά την τελευταία δεκαετία είναι ιδιαίτερα ανησυχητική για την ΕΕ. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας επιβραδύνθηκε ακόµη περισσότερο κατά τα πρόσφατα έτη, σε αντίθεση µε την αύξηση της απασχόλησης. Σε σύγκριση µε το πρώτο µισό της δεκαετίας του 90, κατά την περίοδο 1996-2002 αυξήθηκε σηµαντικά η συµβολή της αύξησης της απασχόλησης στην αύξηση του ΑΕγχΠ. Συγκριτικά αναφέρεται ότι, έως την πρόσφατη επιβράδυνση, οι Ηνωµένες Πολιτείες µπόρεσαν να συνδυάσουν υψηλές επιδόσεις στον τοµέα της απασχόλησης µε επιτάχυνση της παραγωγικότητας της εργασίας, µε αποτέλεσµα το ΑΕγχΠ να αυξηθεί κατά µία ποσοστιαία µονάδα περισσότερο στις ΗΠΑ απ ό,τι στην ΕΕ κατά την περίοδο 1996-2002. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι επιδόσεις ορισµένων από τα µικρότερα κράτη µέλη της ΕΕ ήταν πολύ υψηλότερες από το µέσο όρο της ΕΕ και µάλιστα καλύτερες και από τις αντίστοιχες επιδόσεις των ΗΠΑ. 5 Βλέπε την ανακοίνωση COM(2003) 728 της 16.11.2003 "Βελτίωση της ποιότητας στην εργασία - Μια πρόσφατη επισκόπηση της επιτελεσθείσας προόδου". 17
Σε βραχυπρόθεσµο επίπεδο, η πραγµατική αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας ενδέχεται να αποκλίνει από την κατεύθυνση που θα έπρεπε να ακολουθηθεί σε πιο µακροπρόθεσµη προοπτική, ιδίως σε µια περίοδο οικονοµικής επιβράδυνσης, κατά την οποία η χαµηλότερη αύξηση της παραγωγικότητας ενδέχεται να οφείλεται εν µέρει στην προσαρµογή των ωρών εργασίας παρά του αριθµού των ατόµων. Επίσης, παρά το γεγονός ότι οι µεταρρυθµίσεις στην αγορά εργασίας που ενθαρρύνουν την εφαρµογή ενός µοντέλου ανάπτυξης που χαρακτηρίζεται από µεγαλύτερη ένταση εργατικού δυναµικού ενδέχεται να οδηγήσουν σε πραγµατική αύξηση της παραγωγικότητας µικρότερη από αυτήν που θα µπορούσε να επιτευχθεί σε πιο µακροπρόθεσµη βάση, ωστόσο η κατάσταση αυτή δεν πρέπει να θεωρηθεί ως αρνητική συνέπεια. Ένα υψηλότερο ποσοστό απασχόλησης συνεπάγεται αναµφίβολα αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ χωρίς αρνητικές επιπτώσεις για τη µακροπρόθεσµη αύξηση της παραγωγικότητας του υπάρχοντος εργατικού δυναµικού. Κατά συνέπεια, καθώς οι πρόσφατες τάσεις δεν είναι καθόλου ενθαρρυντικές, είναι ανάγκη να τονωθεί η αύξηση της απασχόλησης και, συγχρόνως, να ενταθούν οι προσπάθειες για τη βελτίωση της µακροπρόθεσµης αύξησης της παραγωγικότητας. Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι ότι η ΕΕ πρέπει να διαθέτει ένα καλά εκπαιδευµένο και ευπροσάρµοστο εργατικό δυναµικό και να επενδύει περισσότερο - και µε µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα - στο ανθρώπινο δυναµικό της, στα πλαίσια µια υγιούς δηµοσιονοµικής πολιτικής. Η ΕΕ πρέπει επίσης να επιταχύνει τη διάδοση των ΤΠΕ, ιδίως στον τοµέα των υπηρεσιών, και να αυξήσει τις επενδύσεις στους τοµείς της Ε&Α και των υποδοµών, να βελτιώσει την επιχειρηµατική κουλτούρα και να επιταχύνει τις µεταρρυθµίσεις των αγορών προϊόντων και υπηρεσιών. Καθώς ορισµένοι από τους τοµείς που δηµιούργησαν µεγάλο αριθµό θέσεων απασχόλησης επέδειξαν µάλλον αποθαρρυντικές επιδόσεις όσον αφορά την αύξηση της παραγωγικότητας, επιβάλλεται να καταβληθούν προσπάθειες για τη βελτίωση της ποιότητας της εργασίας, συµπεριλαµβανοµένης της αναβάθµισης των δεξιοτήτων και της καλύτερης οργάνωσης της εργασίας στους τοµείς αυτούς, ούτως ώστε να αντιµετωπιστεί µε επιτυχία η πρόκληση της παραγωγικότητας 6. Τα περισσότερα ΕΣ θεωρούν την παραγωγικότητα ως αυτοτελή και αυθύπαρκτο στόχο, ανεξάρτητα από τη σχέση της µε την ποιότητα. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι οι περισσότερες χώρες που παρουσιάζουν υψηλό ποσοστό απασχόλησης (Ηνωµένο Βασίλειο, Κάτω Χώρες, Σουηδία και Φινλανδία) θεωρούν τις αυξήσεις της παραγωγικότητας ως µέσο για να αντισταθµίσουν την αναµενόµενη µεσοπρόθεσµα ανεπάρκεια εργατικού δυναµικού. Εποµένως, στα περισσότερα κράτη µέλη υπάρχουν πολύ µεγάλα περιθώρια για την εφαρµογή µιας περισσότερο σφαιρικής προσέγγισης, που θα αναγνωρίζει τις θετικές αλληλεπιδράσεις µεταξύ της ποιότητας της εργασίας, της παραγωγικότητας και της αύξησης της απασχόλησης και της κοινωνικής ενσωµάτωσης. Οι πρόσφατες τάσεις και επιδόσεις σχετικά µε τις διάφορες διαστάσεις της ποιότητας είναι ενθαρρυντικές από µερικές απόψεις. Έχουν γίνει στην ΕΕ σηµαντικές βελτιώσεις στους τοµείς της εκπαίδευσης και των δεξιοτήτων, της µείωσης των διαφορών µεταξύ των δύο φύλων (µε εξαίρεση τις µισθολογικές διαφορές) και της ασφάλειας στο χώρο εργασίας. Ωστόσο, υπάρχουν περιθώρια για σηµαντικές βελτιώσεις σε κάθε διάσταση της ποιότητας. Το ποσοστό απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας, αν και αυξάνει µε βραδύ ρυθµό, εξακολουθεί να απέχει πολύ από το στόχο της Στοκχόλµης (50%). Οι νέοι αντιµετωπίζουν ολοένα και περισσότερες δυσκολίες σε πολλά κράτη µέλη στην προσπάθειά τους να βρουν 6 Για λεπτοµερέστερη ανάλυση σχετικά µε τις τάσεις και τις επιδόσεις όσον αφορά την παραγωγικότητα, βλέπε κεφάλαιο 2 της έκθεσης «Employment in Europe 2003» (Η απασχόληση στην Ευρώπη κατά το 2003) και την ετήσια οικονοµική έκθεση για το 2003. 18
θέσεις εργασίας που να τους προσφέρουν λογικές προοπτικές σταδιοδροµίας. Οι πολίτες που δεν είναι υπήκοοι κρατών µελών της ΕΕ είναι σε σαφώς µειονεκτική θέση από απόψεως απασχόλησης και ανεργίας, ενώ η ενσωµάτωση των ατόµων µε αναπηρία στην αγορά εργασίας παραµένει προβληµατική, ιδίως για τα άτοµα µε σοβαρή αναπηρία. Όσον αφορά την ισότητα των δύο φύλων, η έλλειψη επαρκών υποδοµών για τη φροντίδα των παιδιών και τη µέριµνα των άλλων εξαρτηµένων ατόµων εµποδίζει την αύξηση της συµµετοχής των γυναικών. Οι µισθολογικές διαφορές µεταξύ των δύο φύλων παρουσιάζουν µικρές µόνο τάσεις µείωσης, ενώ τα τοµεακά και επαγγελµατικά στεγανά παραµένουν. Τέλος, πράγµα όµως εξίσου σηµαντικό, η τάση την οποία παρουσιάζει η αύξηση της παραγωγικότητας είναι, όπως προαναφέρθηκε, απογοητευτική. Πολύ λίγα είναι τα κράτη µέλη που προσπαθούν να αντιµετωπίσουν κάθε επιµέρους διάσταση της ποιότητας στα πλαίσια µιας σφαιρικής προσέγγισης. Αντίθετα, κάθε κράτος µέλος έχει την τάση να προσδιορίζει ως προτεραιότητες για ανάληψη δράσης τις δικές του συγκεκριµένες κρίσιµες διαστάσεις. Π.χ., η ισορροπία µεταξύ ευελιξίας και ασφάλειας, καθώς και η ισότητα των δύο φύλων, επισηµαίνονται ως θέµατα καίριας σηµασίας στην Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα και την Πορτογαλία. Ιδιαίτερη έµφαση αποδίδουν στην κατάρτιση η Πορτογαλία και η Ισπανία, καθώς και τα κράτη µέλη µε υψηλή παραγωγικότητα ( ανία, Γαλλία, Φινλανδία, Σουηδία). Η υγεία και η ασφάλεια θεωρούνται σηµαντικές προτεραιότητες σε πολλές χώρες. Μάλιστα πέντε από αυτές ( ανία, Ελλάδα, Γαλλία, Πορτογαλία και Ηνωµένο Βασίλειο) έχουν θέσει στόχους για τη µείωση των ατυχηµάτων. Εξάλλου, ο χρόνος εργασίας, ο οποίος µόνο έµµεσα καλύπτεται από τις δέκα διαστάσεις, αναφέρεται επίσης ως σηµαντικό θέµα από το Βέλγιο, το Λουξεµβούργο και τη Φινλανδία. 2.3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ ΚΑΙ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ: ΑΠΟ ΟΣΗ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗΣ ΕΜΦΑΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥΣ ΑΓΟΡΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Πέραν από τους καταγεγραµµένους ανέργους, το 2002, το 4,5% του πληθυσµού της ΕΕ που βρισκόταν σε ηλικία εργασίας (µικρή αύξηση σε σύγκριση µε το 2001) δεν εργαζόταν, αλλά επιθυµούσε να εργαστεί. Οι πρόσφατες αυξήσεις της ανεργίας είναι ανησυχητικές, διότι ενδέχεται να προοιωνίζονται αύξηση της µακροχρόνιας ανεργίας, πράγµα που αποτελεί σηµαντικό κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισµού και το οποίο θα καθιστούσε όλο και πιο δύσκολη την πρόσβαση των µειονεκτούντων ατόµων στην αγορά εργασίας. Στο πλαίσιο αυτό, η ήδη επισφαλής κατάσταση την οποία αντιµετωπίζουν στην αγορά εργασίας τα άτοµα µε αναπηρία, οι µετανάστες και οι εθνικές µειονότητες, οι µόνοι γονείς, οι νέοι που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο και οι εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας θα µπορούσε να επιδεινωθεί ακόµη περισσότερο (βλέπε κατευθυντήρια γραµµή 7). Μετά την παρουσίαση των εθνικών σχεδίων δράσης για την ενσωµάτωση 7, η οποία περιγράφει τις προσεγγίσεις που ακολουθούνται σε κάθε κράτος µέλος για την καταπολέµηση της φτώχιας και του κοινωνικού αποκλεισµού σε διάφορους τοµείς πολιτικής, τα σχέδια δράσης των κρατών µελών για την απασχόληση προσπαθούν να προσδιορίσουν µε µεγαλύτερη λεπτοµέρεια τη συµβολή των πολιτικών απασχόλησης στην κοινωνική ενσωµάτωση. Ωστόσο, υπάρχουν ακόµη σηµαντικά περιθώρια βελτιώσεων όσον αφορά την έκταση στην οποία η πλειονότητα των κρατών µελών αντιµετώπισε τους στόχους που προβλέπονται στην τρίτη βασική κατευθυντήρια γραµµή για την κοινωνική ενσωµάτωση. Το κοινό στοιχείο στα σχέδια απασχόλησης είναι το γεγονός ότι, κατά την αντίληψή τους, η συµµετοχή στην απασχόληση διαδραµατίζει πολύ σηµαντικό ρόλο για την προώθηση της 7 Κοινή έκθεση για την ενσωµάτωση, 2003. 19
κοινωνικής ενσωµάτωσης. Ωστόσο, υπάρχουν διαφορές ως προς την έµφαση που αποδίδεται στο ζήτηµα του εάν και κατά πόσον η πολιτική που ακολουθείται στον τοµέα της αγοράς εργασίας µπορεί να θεωρηθεί αρκούντως επαρκής για την αντιµετώπιση του προβλήµατος του κοινωνικού αποκλεισµού. Ορισµένα κράτη µέλη (Κάτω Χώρες, Φινλανδία) εστιάζουν τις προσπάθειές τους στην εξάλειψη των εµποδίων τα οποία παρακωλύουν τη συµµετοχή στην απασχόληση. Η προσέγγιση αυτή, η οποία συνίσταται στην ενίσχυση της οικονοµικής ελκυστικότητας της εργασίας, ευνοεί συστηµατικά τις µεταρρυθµίσεις των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης και φορολογίας (φορολογικές απαλλαγές για το άτοµα χαµηλού εισοδήµατος, εξάλειψη των αντικινήτρων για την εργασία, σε συνδυασµό µε υποστηρικτικά µέτρα, όπως η φροντίδα των παιδιών). Άλλα κράτη µέλη (Γαλλία, Πορτογαλία, Σουηδία, Αυστρία, Ελλάδα), αν και αναγνωρίζουν το βασικό ρόλο τον οποίο διαδραµατίζει η πολιτική απασχόλησης για την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού, αποδίδουν µεγαλύτερη έµφαση στη δυσχερή κατάσταση συγκεκριµένων οµάδων και ευνοούν κυρίως τη λήψη εξατοµικευµένων µέτρων που λαµβάνουν υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες των σχετικών ατόµων. Τα κράτη µέλη 8 αναγνωρίζουν επίσης ρητά τα όρια των πολιτικών απασχόλησης και τονίζουν την ανάγκη για αύξηση των συνεργειών µε τις πολιτικές που εφαρµόζονται σε άλλους τοµείς, όπως η εκπαίδευση, η υγειονοµική περίθαλψη ή η στέγαση, στα πλαίσια µιας πραγµατικά πολυδιάστατης προσέγγισης. Τα κράτη µέλη κλήθηκαν από το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο της Βαρκελώνης να θέσουν εθνικούς στόχους για τη µείωση της φτώχιας έως το 2010. Τα περισσότερα χρησιµοποίησαν την ευκαιρία που προσέφεραν τα ΕΣ για την ενσωµάτωση και τα ΕΣ για την απασχόληση προκειµένου να θέσουν στόχους αυτού του είδους. Ως παράδειγµα µπορούν να αναφερθούν η Ελλάδα (η οποία έθεσε ως στόχο να µειώσει έως το 2010 το ποσοστό των ατόµων που διατρέχουν τον κίνδυνο να περιέλθουν σε κατάσταση φτώχιας, φθάνοντάς το σε ποσοστό που να αντιστοιχεί µε το µέσο όρο της ΕΕ-15), οι Κάτω Χώρες (που έθεσαν ως στόχο να αυξήσουν το ποσοστό απασχόλησης για τις εθνικές µειονότητες σε 54% έως το 2005), η Σουηδία (η οποία έθεσε ως στόχο να µειώσει κατά 50%, κατά την περίοδο 1999-2004, τον αριθµό των ατόµων που χρειάζονται κοινωνική υποστήριξη) και η Γαλλία (που έθεσε ως στόχο να αυξήσει, κατά την περίοδο 2003-2005, µεταξύ των ατόµων που λαµβάνουν το ελάχιστο επίδοµα κοινωνικής αλληλεγγύης, τον αριθµό εκείνων οι οποίοι εξέρχονται από την κατάσταση της ανεργίας). Το Ηνωµένο Βασίλειο έχει θέσει ως στόχο να ανεβάσει στο 70% το ποσοστό των µόνων γονέων που εργάζονται, να µειώσει το ποσοστό των παιδιών που ζουν σε νοικοκυριά ανέργων γονέων και να αυξήσει το ποσοστό απασχόλησης των µειονεκτουσών περιφερειών και οµάδων. Η έµφαση που αποδίδεται στις περιφερειακές ανισότητες είναι λιγότερο σηµαντική (µε εξαίρεση την Πορτογαλία, την Ελλάδα, το Βέλγιο και το Ηνωµένο Βασίλειο), παρά το γεγονός ότι οι περιφερειακές διαφορές όσον αφορά τις επιδόσεις των αγορών εργασίας παραµένουν σηµαντικές. Οι ανισότητες µεταξύ των επιµέρους περιφερειών όσον αφορά τη συµµετοχή στην αγορά εργασίας, ιδίως ως προς την απασχόληση, και τα υψηλά επίπεδα ανισοτήτων µεταξύ των διαφόρων κοινωνικών οµάδων οδηγούν σε θυλάκους φτώχιας και κοινωνικού αποκλεισµού, ακόµη και στις πλουσιότερες περιφέρειες της ΕΕ. Η αντιµετώπιση αυτών των ανισορροπιών επιβάλλει ένα ισορροπηµένο µίγµα παραγωγικών επενδύσεων, επενδύσεων στο ανθρώπινο δυναµικό και µεταρρυθµίσεων στην αγορά εργασίας, όπως µια µισθολογική πολιτική που να λαµβάνει υπόψη της τις περιφερειακές και τοπικές συνθήκες. 8 Π.χ., η ανία χρησιµοποιεί την έννοια της "αρνητικής κοινωνικής κληρονοµιάς", ενώ η Ελλάδα αναγνωρίζει παράγοντες όπως η σύνθεση της οικογένειας και η εκπαίδευση. 20