8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 903 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΥΔΡΟΒΙΑΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΑΚΡΟΖΩΟΒΕΝΘΟΥΣ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ ΚΟΥΜΟΥΝΔΟΥΡΟΥ Κ.Μπόγδανος, Α.Διαπούλης & Α.Παυλίδου Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, Τ.Θ. 712, 19013 Ανάβυσσος Αττικής ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η λίμνη Κουμουνδούρου είναι μία παραλιακή μερομικτική λίμνη στη βoρειοανατολική ακτή του όρμου της Ελευσίνας. Έχει έκταση 143 στρεμμάτων και το βάθος της δεν υπερβαίνει τα 2.5 μέτρα. Υπάρχει μία συνεχής ανάβλυση γλυκού νερού από τον πυθμένα που τροφοδοτεί το θετικό υδατικό ισοζύγιο, δημιουργώντας μια συνεχή εκροή υδάτων προς τη θάλασσα μέσω μίας εξόδου κάτω από την εθνική οδό Αθηνών Κορίνθου. Η κύρια πηγή ρύπανσης είναι τα πετρελαιοειδή, τα οποία αναβλύζουν από τις πηγές του πυθμένα και προέρχονται από τη διαρροή των δεξαμενών πετρελαίου του παρακείμενου διυλιστηρίου που βρίσκεται επάνω στον αποξηραμένο χώρο της δεύτερης λίμνης που υπήρχε παλαιότερα. Παρατηρείται μια ισχυρή στρωμάτωση με το βαρύτερο αλμυρό νερό στον πυθμένα και το ελαφρύτερο γλυκό νερό και τα επιπλέοντα πετρελαιοειδή στην επιφάνεια με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ασφυκτικές συνθήκες στο βυθό. Το ίζημα είναι λεπτόκοκκο με σκούρα χροιά εξαιτίας των ανοξικών συνθηκών οι οποίες έχουν δημιουργήσει μία επίστρωση θειοβακτηριδίων και απελευθέρωση Η 2 S, NH 3 και CH 4. Οι βενθικές βιοκοινωνίες έχουν συρρικνωθεί εξαιτίας της έλλειψης Ο 2 παρ όλη την υπερεπάρκεια οργανικού υλικού που αποτελεί και τη βασικότερη τροφή των ιζηματοφάγων ειδών του ζωοβένθους. REMARKS ON THE DISTRIBUTION OF AQUATIC FLORA AND MACROZOOBENTHOS OF KOUMOUNDOUROU LAKE K.Bogdanos, A.Diapoulis & A.Pavlidou Hellenic Centre for Marine Research, P.O.Box 712, 19013 Anavissos, Greece ABSTRACT Koumoundourou lake is a coastal meromictic lake at the NE coast of Elefsis bay. It covers an area of 143.000m 2 and its depth does not exceed 2.5m. There is a continuous fresh water supply from bottom springs which cause an also continuous outfall of freshwater from the lake to the sea through a narrow exit under the national highway, connecting Athens and Korinthos. The contamination source is composed of petroleum pollutants which upwell from bottom fresh water springs. These pollutants derive from leaks of oil tanks into the soil located in the neighbouring oil refinery. The refinery was constructed on the drained area of a second lake which exicted some years ago. A strong stratification is formed with a trapped bottom saline water layer and an overlaying fresh water layer enriched with floating petroleum spills. This stratification combined with the petroleum pollution from the refinery is responsible for the suffocating conditions formed in the lakes bottom. The sediment at the bottom was fine and dark as expected due to the anoxic conditions which promoted the formation of a sulphurbacteria film and the release of H 2 S, NH 3, CH 4. The benthic communities were severely affected from the lack of oxygen although there is surplus of organic watter, the main food, of the predominating sediment feeders.
904 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η λίμνη Κουμουνδούρου είναι μια μικρή παράκτια λίμνη που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του κόλπου της Ελευσίνας. Χωρίζεται από τη θάλασσα από μια λωρίδα ξηράς πλάτους 25 μέτρων πάνω από την οποία διέρχεται η εθνική οδός που συνδέει την Αθήνα με την Κόρινθο. Η απόσταση από το κέντρο της πρωτεύουσας είναι 15 χιλιόμετρα. Κατά την αρχαιότητα υπήρχαν δύο λίμνες που εμπλουτίζονταν με πηγαία νερά. Η πρώτη λίμνη βρισκόταν προς την πλευρά της Ελευσίνας στη θέση που λειτουργεί σήμερα το διυλιστήριο και που ήταν αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα. Η δεύτερη λίμνη βρισκόταν εκεί που βρίσκεται η σημερινή λίμνη και ήταν αφιερωμένη στην Περσεφόνη. Οι δύο αυτές λίμνες συνδέονταν με τις τελετές των Ελευσίνιων μυστηρίων, τις θεωρούσαν ιερές και η αλιεία επιτρεπόταν μόνο στους ιερείς της περιοχής. Η λίμνη Κουμουνδούρου με μια ζώνη 50 μέτρων γύρω από αυτή ανακηρύχθηκε αρχαιολογικής σημασίας (ΦΕΚ 5/8.1.1974). Αυτός είναι και ο λόγος που δεν αποξηράνθηκε για την επέκταση των εκεί υπαρχουσών βιομηχανικών μονάδων σε αντίθεση με την άλλη λίμνη, που αποξηράνθηκε για την διευθέτηση των διυλιστηρίων του Ασπροπύργου. Η υψομετρική διαφορά της επιφάνειας της λίμνης από τη θάλασσα είναι μικρότερη από ένα μέτρο, ενώ ο πυθμένας στο βαθύτερο σημείο της είναι κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και ίσως επηρεάζεται άμεσα ή έμμεσα από αυτήν. Η επιφάνεια της λίμνης είναι περίπου 143.000 τετραγωνικά μέτρα, το μήκος των ακτών της περίπου 1300 μέτρα, ενώ το μέγιστο μήκος είναι 600 μέτρα και το μέγιστο πλάτος 400 μέτρα. Η λίμνη σχεδόν αποκλειστικά τροφοδοτείται με τα νερά των υπογείων αναβλύσεων καθώς και από τα νερά της βροχής που δέχεται η λίμνη, είτε απευθείας στην επιφάνεια της, είτε μέσω των κάθε είδους απορροών από τις φυσικές και ανθρωπογενείς δραστηριότητες που υπάρχουν στη λεκάνη απορροής της. Οι υπολίμνιες ανα- βλύσεις είναι αξιόλογες και δημιουργούν θετικό υδατικό ισοζύγιο στο λιμναίο σύστημα. Εξαιτίας των αναβλύσεων αυτών υπάρχει μια συνεχής εκροή υδάτων από τη λίμνη προς τη θάλασσα μέσω μιας εξόδου κάτω από την εθνική οδό. Η λίμνη στο μεγαλύτερο της τμήμα είναι αβαθής και δεν ξεπερνά το 1.5 μέτρα βάθος εκτος των σημείων που βρίσκονται οι υπολίμνιες πηγές όπου το βάθος φθάνει τα 2.5 μέτρα. Δυτικά της λίμνης και σε απόσταση ενός χιλιομέτρου υπάρχουν οι εγκαταστάσεις της εταιρείας Ελληνικά Διυλιστήρια Ασπροπύργου. Ανατολικά υπάρχει στρατιωτική μονάδα με αντικείμενο τον εφοδιασμο καυσίμων, ενω πλάι στη μονάδα υπάρχει άλσος με αρκετά πυκνή βλάστηση, η οποία αποτελείται από πεύκα, κυπαρίσσια, ευκαλύπτους, ακακίες και αλμυρίκια. Στους γύρω λόφους φύονται αγριλιές, αφάνες, θυμάρι, πουρνάρια, σκυλοκρεμμύδες κ.ά. Η λίμνη βρίσκεται σε άμεση επαφή με μικρή υγροτοπική έκταση αποτελούμενη από λασποτόπια (βορειοανατολική πλευρά). Προς αυτήν την πλευρά της λίμνης υπάρχουν ψηλές συστάδες από καλάμια (Phragmites australis), ενώ από την πλευρά της ξηρας υπάρχουν βούρλα και άλλα αλόφυτα. Στη λίμνη οι συστάδες των καλαμιώνων γειτνιάζουν με υπολίμνιες πηγές που τροφοδοτούν τη λίμνη με γλυκά νερά (Κουσουρής κ.ά., 1994). Στο μεγαλύτερο τμήμα του πυθμένα της λίμνης υπάρχει μεγάλη συσσώρευση οργανικού και άλλου υλικού σε αποσύνθεση ή ημιαποσύνθεση. Στις περιοχές αυτές ο πυθμένας καλύπτεται από βιοκοινωνίες θειοβακτηρίων σε μορφή κρούστας καθώς και από άλλους σαπροβιωτικούς οργανισμούς. Τα σχηματιζόμενα στην περιοχή τοξικά για την υδρόβια ζωή αέρια απελευθερώνονται και έρχονται στην επιφάνεια με τη μορφή φυσσαλίδων και με έντονα δυσάρεστη οσμή υδροθείου (Bogdanos et al., 2004). Κατά περιόδους στην επιφάνεια της λίμνης η παρουσία πετρελαιοειδών είναι χαρακτηριστική με εντονότερη την παρουσία στη βορειοανατο-
8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 905 λική πλευρά της λίμνης, όπου και καταστρέφουν την ελοφυτική βλάστηση της ακτής. 2.ΥΛΙΚα ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Πραγματοποιήθηκε μια δειγματοληψία με τη βοήθεια πλωτού μέσου σε 6 διαφορετικούς σταθμούς στη λίμνη, όπως φαίνεται στο Σχήμα 1. Οι σταθμοί δειγματοληψίας κάλυπταν όλες τις ιδιαιτερότητες της λίμνης τόσο από πλευράς μορφολογίας όσο και από πλευράς ρύπανσης από διάφορες πηγές. Οι δειγματοληψίες βένθους στη λίμνη πραγματοποιήθηκαν με δειγματολήπτη τύπου Ponar (0.045m 2 ). Tα δείγματα στη συνέχεια κοσκινίστηκαν με μεταλλικό κόσκινο ανοίγματος 1mm. Η μονιμοποίηση των δειγμάτων έγινε με τις ισχύουσες μεθόδους. Στο εργαστήριο ξεχωρίστηκαν τα ζώα τα μεγαλύτερα του 1mm και προσδιορίσθηκαν σε επίπεδο είδους με τη βοήθεια στερεοσκοπίου τύπου Wild και μικροσκοπίου τύπου Nikon. Ο προσδιορισμός των ειδών ζωοβένθους και υδρόβιας χλωρίδας έγινε με τις ισχύουσες κλείδες προσδιορισμού. 3.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 3.1. Yδρόβια Χλωρίδα Στη λίμνη και κύρια στη βορειοανατολική πλευρά αυτής, βρέθηκαν αλόφυτα (Arthrocnemum, cakile), βούρλα (Juncus sp 1, Juncus sp 2 ) και άλλα φυτά υγρόφυτων περιοχών. Μεγάλο μέρος των παρόχθιων περιοχών της λίμνης καλύπτεται από το νεροκάλαμο (Phragmites australis) το οποίο επεκτείνεται και μέσα στη λίμνη. Μέσα στη λίμνη και κοντά στις ακτές αισθητή είναι η παρουσία του χαροφύτου Chara hispida. Επίσης μεγάλη ανάπτυξη έχει και η Ruppia cirrhosa, η οποία απαντάται τόσο κοντά στις ακτές όσο και στους σταθμούς στο κέντρο της λίμνης. Στους βλαστούς του υδρόβιου αυτού φυτού διαβιούν σε αφθονία πληθυσμοί του γαστερόποδου Hydrobia ulvae. Σημειώνεται οτι κατά τη δειγματοληψία, που πραγματοποιήθηκε στη λίμνη Κουμουνδούρου, δεν προσδιορίσθηκαν μακροφύκη με πιθανότερη αιτία το ανοξικό λασπώδες υπόστρωμα που χαρακτηρίζεται από μεγάλη ανάπτυξη κρούστας θειοβακτηρίων (Διαπούλης κ.ά, 2004). Σχήμα 1. Η λίμνη Κουμουνδούρου με τους σταθμούς δειγματοληψίας
906 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Σταθμοί Δειγματοληψίας Είδη 1 2 3 4 5 6 ΟΛΙΓΟΧΑΙΤΑ (Tubifex tubifex) 263 132 0 230 0 0 ΠΟΛΥΧΑΙΤΑ (Nereis caudata) 0 0 0 99 0 0 Nereis diversicolor 1447 1612 888 329 1118 1382 ΜΑΛΑΚΙΑ Γαστερόποδα (Hydrobia 0 ulvae) 0 66 33 0 0 ΚΑΡΚΙΝΟΕΙΔΗ Ανισόποδα 0 0 0 70 0 0 Leptocellia savignii Πίνακας 1. Κατανομή του ζωοβένθους (άτομα / m 2 ) στους σταθμούς δειγματοληψίας στη λίμνη Κουμουνδούρου. 3.2. Μακροζωοβένθος Η επιφάνεια του ιζήματος καλύπτεται από αναερόβια θειοβακτήρια εξαιτίας της έλλειψης οξυγόνου. Κατά καιρούς και ειδικότερα κάτω από έντονα καιρικά φαινόμενα (δυνατοί άνεμοι, βροχοπτώσεις κ.ά.) αναδεύεται το ίζημα και αποδεσμεύει τοξικά αέρια (υδρόθειο, μεθάνιο, αμμωνία) προκαλώντας μαζικούς θανάτους ζωντανών οργανισμών. Εξαιτίας των ακραίων περιβαλλοντικών συνθηκών που επικρατούν στο βυθό, μόνο 6 είδη μακροασπονδύλων επιβιώνουν. Κυρίαρχο είδος είναι ο πολύχαιτος Nereis diversicolor λόγω των μικρών απαιτήσεων του σε οξυγόνο και του τρόπου διατροφής του. Ο συγκεκριμένος πολύχαιτος είναι παμφάγος, διατρεφόμενος από το πλούσιο σε νεκρή οργανική ύλη ίζημα. Σχήμα 2. Ποσοτική κατανομή του ζωοβένθους στους σταθμούς δειγματοληψίας της λίμνης Κουμουνδούρου. Αριθμός Ατόμων ανά τ.μ. 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 ΟΛΙΓΟΧΑΙΤOI ΠΟΛΥΧΑΙΤOI 1 (N. caudata) ΠΟΛΥΧΑΙΤΟΙ 2 (N. diversicolor) ΜΑΛΑΚΙΑ ΚΑ ΡΚΙΝΟΕΙΔΗ 200 0 1 2 3 4 Σταθμοί Δειγματοληψίας 5 6 ΚΑ ΡΚΙΝΟΕΙΔΗ ΜΑΛΑΚΙΑ ΠΟΛΥΧΑΙΤΟΙ 2 (N. diversicolor) ΠΟΛΥΧΑΙΤOI 1 (N. caudata) ΟΛΙΓΟΧΑΙΤOI
8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 907 Τα ίδια χαρακτηριστικά έχει και το άλλο είδος πολυχαίτου ο Nereis caudata που εμφανίζεται μόνο στο σταθμό 4 που βρίσκεται κοντά στην έξοδο της λίμνης προς τη θάλασσα και σε πολύ μικρότερο αριθμό ατόμων ανά m 2. Οι μεγάλες διαφορές στην παρουσία των δύο αυτών ειδών του ίδιου γένους οφείλονται πιθανόν στη μεγαλύτερη ανθεκτικότητα του N. diversicolor σε μεγάλες διακυμάνσεις της αλατότητας και έλλειψης οξυγόνου. Με αρκετά μεγάλη παρουσία ακολουθούν το γαστερόποδο Hydrobia ulvae το οποίο ζεί και διατρέφεται από τις αποικίες διατόμων που καλύπτουν τους βλαστούς και τα φύλλα της Ruppia cirrhosa και ο ολιγόχαιτος σκώληκας Tubifex tubifex. Η παρουσία του ανισόποδου Leptocellia savignii στο σταθμό 4 θεωρείται μάλλον συμπτωματική, εξάλλου ο σταθμός 4 γειτνιάζει με τη θάλασσα. Όλα τα δείγματα περιείχαν μεγάλους αριθμούς νεκρών κελυφών του διθύρου Cerastoderma edulis, γεγονός που αποδεικνύει μία άλλοτε υγιή βιοκοινωνία που επικρατούσε στη λίμνη, πριν την εγκατάσταση των διυλιστηρίων και ποικίλων βιομηχανικών μονάδων στη γύρω περιοχή τις δεκαετίες του 1950 και 1960. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βogdanos K., A. Diapoulis & I. Zaharias, 2003. Effects of petroleum pollutants on bottom communities of a shallow coastal lake. 12 th Sympos. MESAEP, Antalya, Turkey. Διαπούλης Α., Κ. Μπόγδανος, Γ. Ασημακοπούλου και Κ. Χαραλάμπους, 2004. Παρακολούθηση της ποιότητας των υπογείων νερών της λίμνης Κουμουνδούρου και του παρακείμενου θαλάσσιου χώρου. Ι.Βιολογικές παράμετροι. Τεχνική έκθεση, ΕΛΚΕΘΕ Κουσουρής Θ., Διαπούλης Α., Μπερταχάς Η., Παπαγεωργίου Ε., Μπόγδανος Κ., Κλαουδάτος Σ., Κονίδης Α. και Κ.Γκρίτζαλης, 1994. Περιβαλλοντική αναβάθμιση της λίμνης Κουμουνδούρου. Τεχνική έκθεση, ΕΚΘΕ.