Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Ενότητα 7: Πλωτίνος Κωνσταντίνος Μαντζανάρης Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Να κατανοηθεί η διάρθρωση του σύμπαντος. Να συσχετιστεί ο άνθρωπος με το Εν. Να οριστεί το κακό και ο αισθητός κόσμος. Να συσχετιστεί ο μυστικισμός με την ανύψωση του ανθρώπου. Να διακριθεί η ετερότητα από την ταυτότητα του όντος. 4
Περιεχόμενα ενότητας 1/2 Λέξεις κλειδιά. Περίγραμμα. Ο εαυτός. Το Τέλος. Η επιστροφή. 5
Περιεχόμενα ενότητας 2/2 Ο Θεός. Η Ψυχή. Ταυτότητα και ετερότητα. Προτεινόμενη Βιβλιογραφία. 6
Λέξεις κλειδιά 1/2 Νεοπλατωνισμός. Εν. Νους. Ψυχή. Πρώτη ύλη. 7
Λέξεις κλειδιά 2/2 Πλατωνόπολις. Μονή. Πρόοδος. Επιστροφή. Μορφή. 8
Περίγραμμα 1/7 Περιβάλλον. Ύστερη αρχαιότητα. Ρωμαϊκή αυτοκρατορία: εποχή αγωνίας, αστάθειας, αβεβαιότητας, απαισιοδοξίας. Προκαταλήψεις, μαγεία, θεουργία, αστρολογία. Κρίση, παρακμή, κοινωνικές αναταραχές, εναλλαγή αυτοκρατόρων. Σχολές: Ρώμη, Απάμεια Συρίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα. 9
Περίγραμμα 2/7 Ελληνική παιδεία. Νεοπλατωνισμός : ρεύμα, επανασύνδεση του ανθρώπου με τον Θεό με μυστικό τρόπο. Βίος, Έργο. 204-270 μ.χ. Χαρακτήρας: Πράος, προσιτός, ευαίσθητος, ντρεπόταν που βρισκόταν σε σώμα. Σπουδάζει στην Αλεξάνδρεια, συναντά τις ανατολικές φιλοσοφίες. Ρώμη : Πλατωνόπολις, πνευματικό κέντρο για να εφαρμοστεί η ιδανική πολιτεία. 10
Περίγραμμα 3/7 Διαδικασία: συζητήσεις μέσω ενός υπομνήματος του Πλάτωνα, σχολιασμός. Αναγωγικά από τον αισθητό κόσμο στον ανώτερο νοητό κόσμο. Κατά την ανάλυση του ανθρώπου θα μας αποκαλυφθεί ο τρόπος δημιουργίας του κόσμου. Μέχρι τα 50 έτη δεν έγραψε τίποτα. Έργο : Εννεάδες, πενήντα τέσσερεις πραγματείες (απαντά σε ερωτήματα που τίθενται από τους ακροατές). 11
Περίγραμμα 4/7 Διδασκαλία. Σύμπαν : Υποστάσεις, Εν, Νους, Ψυχή, Τριάδα. Κόσμος, Διάρθρωση: Ό,τι μεταβάλλεται στη φύση αφορά τη μορφή των πραγμάτων, αφού η πρώτη ύλη (μη ον μόνιμη στέρηση-, άμορφη ύπαρξη) μένει πάντα η ίδια. Τίποτα δεν έχει αυτάρκειαεπιζητούν διαρκώς την πλήρωση. Δημιουργία: Ό,τι πλεονάζει, απορρέει. Κατ αυτόν τον τρόπο και ο Νους προήλθε από το Εν και αποτελεί εικόνα του, εκχύλισμά του, έχοντας το σταθερό σημείο αναφοράς, συνεχώς συνυφασμένο με το Εν. Από την πλήρωση του Νου απορρέει η κοσμική Ψυχή (σχηματίζει την ασχημάτιστη μάζα σε αισθητά όντα (αισθητό σύμπαν της ύλης) μεταξύ αυτών και η ψυχή του ανθρώπου. Διδασκαλία. 12
Περίγραμμα 5/7 Εν (μη ον (επειδή δεν χαρακτηρίζεται), αυτοδύναμο, αγαθό, θεός, ενιαίο, ασύλληπτο, άπειρο) ταυτίζεται με την έσχατη αιτία του κόσμου. Δεν βρίσκεται εν χώρω και εν χρόνω. Ανακαλύπτεται μέσα από τη σιωπή και τον στοχασμό. Νους, Πνεύμα : πρώτη έκλαμψη του Ενός, το Εν διασπάται σε ιδέες, αιώνια πνευματικά πρότυπα. Ψυχή : Η αιτία της Ψυχής είναι ο Νους. Η ψυχή έχει συνάφεια με τον κόσμο και, ως εκ τούτου, δύναται να μετατραπεί σε θνητή εξαιτίας της αλαζονείας της. Υλική πραγματικότητα : το κατώτερο επίπεδο της διάρθρωσης, εδώ υπάρχει ( επειδή απουσιάζει το φως) το κακό : απουσία μορφής, νοήματος, διότι απομακρύνει την ψυχή από τη νόηση του Ενός. Αισθητός κόσμος: διακρίνουμε λιγότερη νοητή καθαρότητα, υπάρχει εξαιτίας του νοητού κόσμου, άρα μη ον. Χρόνος: νοητή πραγματικότητα, αφού συνιστά τη ζωή της Ψυχής, έκφραση της νοητής ζωής της. 13
Περίγραμμα 6/7 Διδασκαλία. Άνθρωπος : σκοπός να επιστρέψει στον Εν, με φρόνηση, στοχασμό, παρρησία, μυστικό βίωμα. Διάρθρωση απορροής: μονή (κατάσταση συγκεντρωμένη στον εαυτό της), πρόοδος (εκδήλωση απορροής εξαιτίας του πλεονάσματος της πληρότητας), επιστροφή (προσπάθεια επανάκαμψης στην υπόσταση από την οποία προέκυψε- αδιάσπαστη αλυσίδα του κόσμου). 14
Περίγραμμα 7/7 Κόσμος: μια αδιάσπαστη αλυσίδα. Και ο άνθρωπος, άρα, μπορεί να επιστρέψει στο Εν, εφόσον υπερβεί το κατώτατο τμήμα της ψυχής του με έναν μυστικό τρόπο, ταυτίζεται εσωτερικά ο εαυτός με το Είναι, προκειμένου να ανακαλύψει την αλήθεια. Επιρροές. Τρόπος : έθεσε το περίγραμμα της σκέψης, προκειμένου να ανυψώσουμε το αισθητό θείο στο νοητό. Εβραϊκή σκέψη. Ισλαμισμό. Δυτική φιλοσοφία. 15
1. Ο εαυτός 1/2 Πλωτίνος, Ἐννεάδες, 5.3.4.10-13: κἀκείνῳ ἑαυτὸν νοεῖν αὖ οὐχ ὡς ἄνθρωπον ἔτι ἀλλὰ παντελῶς ἄλλον γενόμενον καὶ συναρπάσαντα ἑαυτὸν εἰς τὸ ἄνω μόνον ἐφέλκοντα τὸ τῆς ψυχῆς ἄμεινον. και μέσω εκείνου του νου νοεί και πάλι τον εαυτό του, όχι πια ως άνθρωπο, αλλά έχοντας γίνει εντελώς άλλος, οδηγώντας τον εαυτό του στον άνω κόσμο, έλκοντας μόνο το καλύτερο μέρος της ψυχής.... Ερωτήματα: 1. Ποιο είναι το πιο εξυψωμένο στην ψυχή; 2. Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής; 3. Ποια είναι η γνώση του εαυτού; 16
1. Ο εαυτός 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Ο Νους. 2. Η κατά τον Νου ζωή. 3. Η γνώση του εαυτού ως έλλογης ψυχής που εξαρτάται από τον Νου στο επίπεδο του λόγου ως σκέψη της ολότητας, αλλά και η γνώση του εαυτού γινόμενος ο ίδιος Νους κατακτώντας την εσωτερικότητα. 17
2. Το Τέλος 1/2 Πορφύριος, Πλωτίνου βίος, 23.15-16: Τέλος γὰρ αὐτῷ καὶ σκοπὸς ἦν τὸ ἑνωθῆναι καὶ πελάσαι τῷ ἐπὶ πᾶσι θεῷ. το τέλος και ο στόχος ήταν, για τον Πλωτίνο, η ένωση με τον υπέρτατο Θεό και η προσέγγισή του. Ερωτήματα: 1. Ποιος είναι ο στόχος του ανθρώπου; 2. Πώς επιτυγχάνεται αυτός ο στόχος; 3. Με βάση τον στόχο πώς προβάλλεται ο τρόπος ζωής του ανθρώπου; 18
2. Το Τέλος 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Η ένωσή του με τον Θεό. 2. Με μυστικές εμπειρίες. 3. Ως αναμονή για την απρόβλεπτη ανάδυση των στιγμών της ένωσης. 19
3. Η επιστροφή 1/2 Πλωτίνος, Ἐννεάδες, 4.7.10.16-19: Φρόνησις γὰρ καὶ ἀρετὴ ἀληθὴς θεῖα ὄντα οὐκ ἂν ἐγγένοιτο φαύλῳ τινὶ καὶ θνητῷ πράγματι ἀλλ ἀνάγκη θεῖον τὸ τοιοῦτον εἶναι ἅτε θείων μετὸν αὐτῷ διὰ συγγένειαν καὶ τὸ ὁμοούσιον. Ερωτήματα: 1. Τι σημαίνει το ὁμοούσιον. 2. Τι σημαίνει ότι το Εν ξεδιπλώνεται πολλαπλασιαζόμενο στη μεριστή αισθητή πραγματικότητα; 3. Τι δείχνει ο πολλαπλασιασμός του Ενός; 20
3. Η επιστροφή 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Ότι το κάθε πλάσμα είναι ομοούσιο με την αρχική ουσία της πηγής. 2. Σημαίνει ότι η ουσία της πραγματικότητας είναι μία. 3. Ότι δεν υπάρχει ετερότητα. 21
4. Ο Θεός 1/2 Πλωτίνος, Ἐννεάδες, 2.9.15.39: ἄνευ δὲ ἀρετῆς ἀληθινῆς θεὸς λεγόμενος ὄνομά ἐστιν. Δίχως να ασκούμε πραγματικά την αρετή θεός είναι μόνο μια λέξη. Ερωτήματα: 1. Τι μας οδηγεί στον Εν; 2. Πώς ορίζεται η αρετή; 3. Τι αποτυπώνει η ανωτέρω πρόταση; 22
4. Ο Θεός 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Η αρετή. 2. Ως κάθαρση ψυχής, προκειμένου να μετέχουμε στη ζωή του Πνεύματος. 3. Τις σχέσεις ανάμεσα στον φιλοσοφικό λόγο και στην υπαρξιακή επιλογή. 23
5. Η Ψυχή 1/2 Πλωτίνος, Ἐννεάδες, 1.8.4.25-28: Ἡ μὲν οὖν τελεία καὶ πρὸς νοῦν νεύουσα ψυχὴ ἀεὶ καθαρὰ καὶ ὕλην ἀπέστραπται καὶ τὸ ἀόριστον ἅπαν καὶ τὸ ἄμετρον καὶ κακὸν οὔτε ὁρᾷ οὔτε πελάζει καθαρὰ οὖν μένει ὁρισθεῖσα νῷ παντελῶς. Ερωτήματα: 1. Που θέλει να φτάσει η ψυχή; 2. Από τι πρέπει να καθαρθεί; 3. Τι ονομάζεται κακό; 24
5. Η Ψυχή 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Στην φωτεινή πατρίδα της. Να γίνει ομοούσια με τον Θεό. 2. Από το άμετρον και αόριστον της ύλης. 3. Η έλλειψη του αγαθού. 25
6. Ταυτότητα και ετερότητα 1/2 Πλωτίνος, Ἐννεάδες, 6.9.8.33-36: Ἐκεῖνο μὲν οὖν μὴ ἔχον ἑτερότητα ἀεὶ πάρεστιν ἡμεῖς δ ὅταν μὴ ἔχωμεν κἀκεῖνο μὲν ἡμῶν οὐκ ἐφίεται ὥστε περὶ ἡμᾶς εἶναι ἡμεῖς δὲ ἐκείνου ὥστε ἡμεῖς περὶ ἐκεῖνο. Ερωτήματα: 1. Γιατί το Εν δεν τείνει σε εμάς; 2. Πώς νοείται η ετερότητα; 3. Γιατί εμείς ποθούμε το Εν; 26
6. Ταυτότητα και ετερότητα 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Διότι είναι πάντοτε παρόν, ενώ οι εμείς είμαστε παρόντες, όταν χάσουμε την ετερότητα. 2. Ως μεριζόμενη ύλη στην οποία διαχέεται η μία ουσία. Δηλαδή, υπάρχει μόνο η ταυτότητα ουσίας, αυτή της Μονάδας. Κάθε ετερότητα χάνει την παρουσία της. Ακόμα και η ένωση με το Εν είναι μια επιστροφή σε αυτό. 3. Διότι θέλουμε να κινούμαστε προς το φως του θείου όντος. 27
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 1/4 Πλωτίνος, Plotini Opera, Henry, Paul, 1906- ed., Schwyzer, Hans-Rudolf, 1908- joint ed., Series Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis Oxonii : E. Typographeo Clarendoniano, 1977-1982. Πορφύριος, Πλωτίνου βίος, Plotini opera, vol. 1, Brill, Leiden 1951. Αποστόλου Ε., Ο Πλωτίνος και οι γνωστικοί: μια φιλοσοφική διαμάχη στον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας, Διδακτορική διατριβή. χ.χ. 28
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 2/4 Βελισσαρόπουλος Δ., Πλωτίνος : Βίος και εννεάδων περίπλους, Το Αστυ, Αθήνα, 2000. Γρατσιάτος Γ., Ο Πλωτίνος /, [χ.τ. : χ.ε., 1900?]. Θεοδωρακόπουλος, Ιωάννης, Πλάτων-Πλωτίνος-Ωριγένης, χ.έ, Αθήναι, 1959. Μάνος Α., Η οντολογία του πάθους στο έργο του Πλωτίνου : το πρόβλημα του κακού, (Δ. Δ.), Θεσσαλονίκη 1990. Ρούσσος Ε., Ο Ηράκλειτος στις Εννεάδες του Πλωτίνου, (Δ.Δ.), Αθήνα, 1968. Φουντουλάκης Γ., Φύση και Σιωπή στον Πλωτίνο, Επτάλοφος, Αθήνα, 2010. Hadot P., Πλωτίνος ή η απλότητα του βλέμματος, μτφρ. Δελλή Ε., Αρμός, Αθήνα, 2007. 29
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 3/4 Hadot P., Πλωτίνος ή η απλότητα του βλέμματος, μτφρ. Δελλή Ε., Αρμός, Αθήνα, 2007. Baladi N., La pensée de Plotin, Presses universitaires de France, Paris, 1970. Brehier E., The philosophy of Plotinus, University of Chicago Press, Chicago, 1958. Deck J. N., Nature, contemplation, and the one : a study in the philosophy of Plotinus, University of Toronto Press, Toronto, 1967. 30
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 4/4 Gandillac Maurice de, La Sagesse de Plotin, J. Vrin, Paris, 1966. Graeser A., Plotinus and the Stoics. A preliminary study, Brill, Leiden, 1972. McInerny R., A history of Western philosophy, Regnery, Chicago, 1963. Miles M., Plotinus on body and beauty : society, philosophy, and religion in third-century Rome, Malden, Mass., Blackwell, 1999. Rist J., Plotinus : the road to reality, Cambridge University Press, Cambridge, 1977. 31
Τέλος Ενότητας