ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο νησί της Ζακύνθου τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί το μοντέλο του μαζικού τουρισμού, ένα είδος τουρισμού που πιέζει τους φυσικούς πόρους του νησιού και έχει σοβαρές επιπτώσεις στο τουριστικό προϊόν της Ζακύνθου. Έτσι, κρίνεται απαραίτητο να μελετηθούν εναλλακτικοί τρόποι τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής μελέτης, ώστε να διασφαλιστεί η βιώσιμη ανάπτυξη του νησιού. Σύμφωνα με την ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη τουρισμού που μπορούν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών έχοντας ταυτόχρονα ηπιότερες επιπτώσεις στο νησί της Ζακύνθου. Ωστόσο, η παρούσα πτυχιακή εργασία, επικεντρώνει σε ένα μόνο είδος εναλλακτικού τουρισμού, τον αγροτουρισμό. Ο αγροτουρισμός είναι μια μορφή τουρισμού που ενισχύει την τοπική ανάπτυξη και έχει πολλαπλασιαστικά οικονομικά οφέλη στο σύνολο των μελών της τοπικής κοινωνίας. Στην πρώτη ενότητα αναπτύσσεται το θεωρητικό πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Στην συνέχεια, παρατίθεται μια σειρά από δευτερογενή στοιχεία που αφορούν στην υφιστάμενη κατάσταση στο νησί της Ζακύνθου. Ακολουθούν τα αποτελέσματα επιτόπιας έρευνας, με ερωτηματολόγιο, με δείγμα επαγγελματιών αγροτουριστικών επιχειρήσεων. Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται με την SWOT ανάλυση για το νησί της Ζακύνθου και την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων. Η δεύτερη ενότητα αφορά στη μελέτη της δυνατότητας δημιουργίας μιας αγροτουριστικής επιχείρησης στο νησί της Ζακύνθου. Για τη δημιουργία της επιχείρησης καταστρώνεται επιχειρηματικό σχέδιο λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των ευρημάτων και συμπερασμάτων του πρώτου μέρους της εργασίας. Το επιχειρηματικό αυτό σχέδιο μπορεί να είναι ωφέλιμο σε οποιονδήποτε επαγγελματία ενδιαφέρεται να ασχοληθεί με τον αγροτουρισμό στη Ζάκυνθο. Επιστημονική περιοχή: Αγροτική οικονομία Λέξεις Κλειδιά: Αγροτουρισμός, Δήμος Ζακύνθου, Αγροτουριστική Επιχείρηση, SWOT Ανάλυση 3
ABSTRACT Planning for the Development of tourism Resources in the island of Zakynthos with alternative methods of tourism - Study presentation for the creation of an Agritourism Enterprise In the last decades on the Greek island of Zakynthos the model of mass tourism has been developed; a type of tourism that is depleting the natural resources of the island and has serious negative effects on the tourism product of the island. Thus, it is necessary to consider alternative ways of tourism development on the study area in order to ensure a sustainable development in the island. According to Greek and foreign academic literature there are many different types of tourism that can attract the interest of visitors while having milder repercussions on the island of Zakynthos. However, this thesis focuses on only one type of alternative tourism, agritourism. Agritourism is a form of tourism that supports local development and has numerous economic benefits to all members of the local community. The first section of the thesis develops the theoretical framework of this study. Then, it gives a set of secondary data relating to the current situation on the island of Zakynthos. Further in this section the results of a field study will also be presented; those results were collected via a questionnaire, from a sample of professionals that are owners of eco tourist businesses in Zakynthos. The first part ends with a SWOT analysis for the island of Zakynthos and useful conclusions. The second section presents a study for creating an agritourism enterprise on the island of Zakynthos. In order to establish this, a business plan is created, taking into account the totality of the findings and conclusions of the first part of the work. This business plan can be beneficial to any professional interested to deal with rural tourism in Zakynthos. Scientific area: Agricaltural Economy Key words: Agritorism, Zakynthos community, agritourism enterprise, SWOT analysis 4
Αφιερωμένη σε όσους με στήριξαν στα χρόνια των σπουδών μου Και ειδικότερα στον πατέρα μου, Διονύση 5
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα Μεταπτυχιακή Μελέτη δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη και Διαχείριση του Αγροτικού Χώρου», του τμήματος Αγροτικής Οικονομίας και Ανάπτυξης του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών και χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ). Για την δημιουργία της παρούσας Μεταπτυχιακής Μελέτης θα ήθελα θερμά να ευχαριστήσω για την υποστήριξη του κατά την διάρκεια εκπόνησης της, τον υπεύθυνο καθηγητή της Μεταπτυχιακής μου Αλέξανδρο Κουτσούρη, Αναπληρωτή Καθηγητή. Αξίζει να επισημάνω ότι η υπομονή, οι γνώσεις και οι παρατηρήσεις του ενίσχυσαν σε καθοριστικό βαθμό την προσπάθεια μου για την εκτέλεση και συγγραφή της παρούσας μεταπτυχιακής έρευνας. Ακολούθως, θα ήθελα να αναφέρω ότι η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία δεν θα μπορούσε να είχε ολοκληρωθεί χωρίς την υποστήριξη της οικογένειας μου και στενών φίλων. Συγκεκριμένα, Σοφία, Ρούλα, Σπύρο, Νίκο, Μαρία, Κατερίνα σας ευχαριστώ για την υπομονή και την αμέριστη υποστήριξη σας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες, αξίζουν στα μέλη των φορέων και οργανισμών που επισκέφτηκα για την συγκέντρωση καθοριστικής σημασίας πληροφοριών. Συγκεκριμένα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Κ.Κεφαληνό στην Νομαρχία Ζακύνθου, την Κ.Ξένου στην Σ.Α.Ζ, τον Κ.Τσιπήρα από το Επιμελητήριο Ζακύνθου, τον Κ.Θεριανό, υπεύθυνο του δικτύου Eco Zakynthos καθώς και την Κ. Χαντσούλη από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. Τέλος, δεν θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω το σύνολο των επαγγελματιών που συμμετείχαν στην έρευνα μου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η φιλοξενία τους, οι πληροφορίες και η συνεργασία τους ήταν καταλυτική για την πραγματοποίηση της έρευνας μου. 6
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 3 ABSTRACT 4 ΕΝΟΤΗΤΑ Α 1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 14 1.1 ΑΕΙΦΟΡΙΑ- ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 14 1.2 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 16 1.3 ΜΑΖΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 16 1.4 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ 20 1.5 ΑΕΙΦΟΡΟΣ-ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 22 1.6 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 23 1.7 ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 25 1.7.1 Προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του αγροτουρισμού 26 1.7.2 Πλεονεκτήματα του αγροτουρισμού 28 1.7.3 Στόχοι της αγροτουριστικής ανάπτυξης 29 1.7.4 Μορφές αγροτουρισμού 30 1.7.5 Το αγροτουριστικό Προϊόν 31 1. 8 Ε Ν Ι Σ Χ Υ Σ Η Τ Ο Υ Α Γ Ρ Ο Τ Ο Υ Ρ Ι Σ Μ Ο Υ 3 2 1.8.1 Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER 32 1.8.2 Τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού Χώρου(Ο.Π.Α.Α.Χ) 34 ΚΑΤΑΣΤΡΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 37 1.9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ 37 1.10 Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 39 1.11 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΔΟΜΗΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 40 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ: ΖΑΚΥΝΘΟΣ 43 2.1 ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 43 2.2 ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 45 2.2.1 Μορφή και ανάγλυφο του εδάφους 45 2.2.2 Βιότοποι 46 2.2.3 Κλιματολογικές συνθήκες 46 2.2.4 Έδαφος-Υδάτινοι Αποδέκτες Ακτές 47 2.2.5 Αρχαιολογικοί χώροι- Μουσεία 49 2.3 ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 49 2.3.1 Χρήσεις γης 49 2.3.2 Αστικός-Περιφερειακός εξοπλισμός 51 2.3.3 Κοινωνική υποδομή 53 2.4 ΚΟΙΚΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 54 2.4.1 Κατανομή του Πληθυσμού 54 2.4.2 Πληθυσμιακές εξελίξεις ανά φύλο, ηλικία και πληθυσμιακοί δείκτες 54 2.4.3 Εκπαιδευτικό Επίπεδο 56 2.5 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 57 2.5.1 Μέγεθος και Διάρθρωση γεωργικών εκμεταλλεύσεων 57 2.5.2 Γεωργία 58 2.5.3 Βιολογική καλλιέργεια 60 2.5.4 Κτηνοτροφία 62 2.5.5 Τοπικά προϊόντα 62 2.5.6 Τουρισμός 63 2.6 ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ-ΑΝΑΨΥΧΗ 67 8
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2.7 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 67 2.8 ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 69 2.8.1 Προγράμματα Leader 69 2.8.2 Προγράμματα ΟΠΑΑΧ 73 2.8.3 Άλλες διαρθρωτικές παρεμβάσεις 74 3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 76 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 76 3.1 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 76 3.2 Η ΕΡΕΥΕΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ 77 3.3ΔΕΙΓΜΑ 78 3.4 Ο ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ 80 4o ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 81 4.1 ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 81 4.1.1 Ενότητα 1: δημογραφικά χαρακτηριστικά των επιχειρηματιών 81 4.1.2 Ενότητα 2: Οι επαγγελματίες αγροτουρισμού και οι επιχειρήσεις τους 82 4.1.3 Ενότητα 3: Απόψεις, κίνητρα και προτιμήσεις των επαγγελματιών 85 4.2 ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 97 4.2.1 Οι επαγγελματίες του αγροτουρισμού 97 4.2.2 Τα προγράμματα χρηματοδότησης 99 4.2.3 Οι αγροτουριστικές επιχειρήσεις 101 9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 4.2.4 Οι τοπικοί φορείς 101 4.2.5 Σύνοψη ενεργειών προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης του αγροτουρισμού 102 5ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ SWOT ΑΝΑΛΥΣΗ 104 5.1 SWOT 104 5.1.1 Πλεονεκτήματα (Δυνατά σημεία, Strengths), της νήσου Ζακύνθου 104 5.1.2 Αδυναμίες (Μειονεκτήματα, Weaknesses), της νήσου Ζακύνθου 106 5.1.3 Ευκαιρίες (Opportunities), για τη νήσο Ζάκυνθο 109 5.1.4 Απειλές (Threats), για την νήσο Ζάκυνθο 109 ΕΝΟΤΗΤΑ Β 6ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 111 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 112 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 113 ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 114 6.1 ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 115 6.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ 117 6.3 ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ 120 6.4 ΌΡΑΜΑ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ 122 6.5 ΑΓΟΡΑ ΣΤΟΧΟΣ-ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΕΣ 123 6.6 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΝΟΜΟ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ 125 10
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6.6.1 Συμπεράσματα και στρατηγικές αποφάσεις για την επιχείρηση 126 6.6.2 Αγροτουρισμός στην Ζάκυνθο και οι «Ανταγωνιστικές» Επιχειρήσεις 126 6.6.3 Αγροτουρισμός στον οικισμό της Αγίας Μαρίνας 128 6.7 SWOT ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ 128 6.7.1 Πλεονεκτήματα (Δυνατά σημεία, Strengths), της Επιχείρησης 128 6.7.2 Αδυναμίες (Μειονεκτήματα, Weaknesses), της Επιχείρησης 130 6.7.3 Ευκαιρίες (Opportunities), για την Επιχείρηση 131 6.7.4 Απειλές (Threats), για την Επιχείρηση 131 6.8 ΜΕΙΓΜΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ 131 6.8.1 Περιγραφή παρεχόμενων υπηρεσιών (PRODUCT) 132 6.8.2 Τιμολογιακή πολιτική (PRICE) 135 6.8.3 Προώθηση (PROMOTION) 137 6.8.4 Τοποθέτηση προϊόντος (PLACE) 140 6.8.5 Διανομή 140 6.9 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ-ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ-ΚΟΣΤΟΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ 141 6.9.1 Ανακατασκευή αρχοντικού, εσωτερική διακόσμηση και κόστος εξοπλισμού 142 6.9.2 Κατασκευή μύλου και ελαιοτριβείου 142 6.9.3 Ανάπλαση και διακόσμηση εξωτερικού χώρου 143 6.9.4 Κόστος υλοποίησης στρατηγικής 143 6.10 ΝΟΜΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ 145 11
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6.11 ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ 145 6.11.1 Τρόποι χρηματοδότησης 145 6.12 ΑΝΑΛΥΣΗ ΝΕΚΡΟΥ ΣΗΜΕΙΟΥ 147 6.13 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ 151 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 5 2 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 155 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 157 12
ΕΝΟΤΗΤΑ A
1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1 ΑΕΙΦΟΡΙΑ - ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Ο όρος «αειφορία» χρησιμοποιείται τα τελευταία 30-40 χρόνια, ωστόσο, οι ιδέες που συνοδεύουν την έννοια της αειφορίας χρονολογούνται από την εποχή ίδρυσης των πρώτων πόλεων (Swarbooke, 1999). Με τον όρο «αειφόρος», αναφερόμαστε γενικά στην ανάπτυξη που εξυπηρετεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. (United Nations, 1987; Swarbooke, 1999:3). Η αειφόρος ανάπτυξη είναι γενικά μια αμφιλεγόμενη έννοια, καθώς οι σχετικές με αυτή θεωρίες είναι κοινωνικά κατασκευασμένες, διαμορφώνονται δηλαδή από τις διαφορετικές απόψεις ανθρώπων και οργανισμών, που με την σειρά τους προσδιορίζουν τις πρακτικές δράσεις που προτείνονται ή/και υλοποιούνται. Η αειφόρος ανάπτυξη παρουσιάζεται συχνά ως η συνιστώσα/τομή τριών πυλώνων: του περιβάλλοντος, της κοινωνίας και της οικονομίας (ΣΧΗΜΑ 1). Σχήμα 1: Οι τρεις πυλώνες της Αειφορίας Βασικά στοιχεία που συνδέονται με την αειφόρο ανάπτυξη είναι: Η οικονομική ανάπτυξη - και ο ρόλος της στην προαγωγή της ανθρώπινης ευημερίας Η αύξηση του πληθυσμού Η ύπαρξη αποτελεσματικών ορίων στην ανάπτυξη για την προστασία του περιβάλλοντος 14
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η δυνατότητα αποκατάστασης των φυσικών πόρων μέσω της οικονομικής ανάπτυξης και της τεχνολογικής καινοτομίας Η ικανότητα των τεχνολογικών εφαρμογών να εξυπηρετούν την οικονομική ανάπτυξη χωρίς να προκαλούνται οι ανεπιθύμητες περιβαλλοντικές παρενέργειες Η αξία που αποδίδεται στο φυσικό κόσμο και τα δικαιώματα των μη ανθρώπινων ειδών. Ο βαθμός στον οποίο ένα σύστημα (οικοσύστημα) προστατεύεται ώστε να διατηρείται η λειτουργική ακεραιότητά του (Hunter, 1997). Η αειφόρος ανάπτυξη συχνά παρουσιάζεται ως η προσπάθεια ισόρροπης ανάπτυξης των τριών προαναφερθέντων πυλώνων και όχι της ανάπτυξης του ενός εις βάρος του άλλου. Ωστόσο, με δεδομένη τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα, το γεγονός δηλαδή ότι στη λήψη των αποφάσεων κυριαρχούν οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες και οι κυβερνήσεις, η προτεραιότητα δίνεται στην οικονομία, παραγκωνίζοντας την ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Έτσι, στις σύγχρονες κοινωνίες, η οικονομία συνήθως προέχει σε σύγκριση με τους δύο άλλους πυλώνες και ενώ σε αρκετές περιπτώσεις λαμβάνεται υπόψη και το περιβάλλον, η κοινωνία συνήθως αγνοείται (Giddings, Hopwood & O Brien, 2002:187-196). Όλα αυτά, έχουν ως επακόλουθο τη συνεχιζόμενη κατασπατάληση των φυσικών πόρων και τη δημιουργία μη αναστρέψιμων καταστροφών στο φυσικό περιβάλλον, καθιστώντας έτσι επιτακτικότερη την ανάγκη αναθεώρησης των σχετικών πολιτικών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, έχοντας στα επίσημα κείμενά της αναγνωρίσει την περιβαλλοντική διάσταση των σύγχρονων προβλημάτων, με το 5 ο Κοινοτικό Πρόγραμμα Δράσης για το περιβάλλον (1992-1999), εισήγαγε σε όλες τις κοινοτικές πολιτικές την περιβαλλοντική διάσταση, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στους τομείς εκείνους που επιβαρύνουν περισσότερο το περιβάλλον. Μέσα σε αυτούς τους τομείς, συμπεριλαμβάνονται και οι τομείς της γεωργίας και του τουρισμού. Ειδικότερα για τον τουρισμό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 19/10/2007 ανακοίνωσε την «Ατζέντα για έναν αειφόρο και ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό τουρισμό», η εφαρμογή της οποίας αποσκοπεί στη διατήρηση του περιβάλλοντος, φυσικού και πολιτιστικού, με την παράλληλη ικανοποίηση των τουριστών και την ανταγωνιστικότητα των τουριστικών προορισμών. 15
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.2 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Η έντονη επαγγελματική και κοινωνική κινητικότητα που συνοδεύει τη μεταπολεμική περίοδο, οδήγησε σε αύξηση του εισοδήματος και του ελεύθερου χρόνου των μεσαίων κοινωνικών τάξεων. Έτσι, λόγω των νέων κοινωνικών και καταναλωτικών προτύπων που διαμορφώθηκαν, αναπτύχθηκε πρόσφορο έδαφος για την άνθηση του τομέα του τουρισμού, καθώς ικανοποιούσε τις ανάγκες που δημιούργησαν αυτά τα νέα πρότυπα (Τσάρτας, 1996: 36). Με την πάροδο του χρόνου, δόθηκαν πολλοί και ποικίλοι ορισμοί για τον τουρισμό εξαιτίας του σύνθετου χαρακτήρα του φαινομένου, με αποτέλεσμα, ο καθένας να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο χαρακτηριστικό εκείνο που θεωρεί ότι είναι το πιο σημαντικό (Smith, 1988: 179-180). Γενικά, ο πιο κοινά αποδεκτός ορισμός είναι αυτός του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, ο οποίος ορίζει τον τουρισμό ως «τις δραστηριότητες των ατόμων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε τόπους έξω από το σύνηθες περιβάλλον τους, για διάστημα όχι μεγαλύτερο από ένα συνεχόμενο έτος, για ψυχαγωγία, επαγγελματικούς και άλλους λόγους.» (UNWTO, 1995: 1). Σύμφωνα με τον ίδιο οργανισμό, τουρίστας θεωρείται κάθε άτομο που διαμένει σε μια χώρα και ταξιδεύει στα όρια της χώρας για περίοδο μεγαλύτερη της μιας ημέρας ή της μιας νύχτας και ο σκοπός του ταξιδιού δεν περιλαμβάνει κάποια δραστηριότητα με αμοιβή (Smith, 1988: 180). O τουρισμός αποτελεί παγκοσμίως σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης, ενώ για ορισμένες χώρες είναι κλάδος ζωτικής οικονομικής σημασίας. Πιο συγκεκριμένα, στην Διακήρυξη της Μανίλα για τον Παγκόσμιο Τουρισμό του 1980 (World Tourism Conference:1), ο τουρισμός χαρακτηρίστηκε ως «μια δραστηριότητα απαραίτητη για τη ζωή των εθνών, λόγω της άμεσης επιρροής του στους τομείς της κοινωνίας, του πολιτισμού, της εκπαίδευσης και της οικονομίας των χωρών, καθώς και στις διεθνείς σχέσεις τους». 1.3 ΜΑΖΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το φαινόμενο του τουρισμού πήρε τεράστιες διαστάσεις τις τελευταίες δεκαετίας και συνεχίζει την ανοδική του κίνηση. Οι οικονομικές απολαβές που προέρχονται από τον τουρισμό είναι σημαντικές και σε πολλές 16
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ περιπτώσεις αποτελούν την κύρια πηγή εισοδήματος για την οικονομία μιας χώρας. Έτσι, οι προσδοκίες για ακόμα μεγαλύτερα έσοδα από την τουριστική δραστηριότητα, οδήγησε στην δημιουργία του λεγόμενου «μαζικού τουρισμού», ο οποίος φαίνεται να αποδίδει οικονομικά, περισσότερο από κάθε άλλη μορφή τουρισμού (Akis, 2011: 289-290). Ο μαζικός τουρισμός μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή τουρισμού, όπου ο τουρίστας απολαμβάνει παθητικά τις παροχές που του προσφέρονται, με επίκεντρο τον ήλιο, τη θάλασσα και τις υπηρεσίες των ξενοδοχείων ή άλλων εγκαταστάσεων. (Αποστολόπουλος, Θεοδωρόπουλος & Τσακατούρα, 2001) Η ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού βοήθησε, μεταξύ άλλων, στην ανάδειξη μειονεκτικών περιοχών, οι οποίες κατάφεραν να γίνουν ανταγωνιστικές όσον αφορά στην τουριστική τους δραστηριότητα. Για πολλά χρόνια υπήρχε η πεποίθηση ότι ο τουρισμός είναι μόνο επωφελής για μια περιοχή. Ωστόσο, η μαζική μορφή του, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, εκτός από τα πλεονεκτήματα, ανέδειξε και σημαντικά μειονεκτήματα καθώς, εξαιτίας της αλόγιστης κατανάλωσης των παρεχόμενων υπηρεσιών, επηρεάζει τόσο τον οικονομικό, όσο και τον κοινωνικό και τον περιβαλλοντικό τομέα (Λαγός, 2005). Έτσι, ιδιαίτερα όσον αφορά στη χώρα μας, οι επιδράσεις του τουρισμού, έχουν ως εξής. Κοινωνικός τομέας Αναμφίβολα, ο μαζικός τουρισμός επηρεάζει θετικά, από κοινωνική σκοπιά, ένα προορισμό. Στην περίπτωση της Ελλάδας, βοήθησε στην αναβίωση και διατήρηση παραμεθόριων περιοχών, καθώς δημιουργήθηκαν νέες θέσεις εργασίας και έτσι, επιβραδύνθηκε η μετανάστευση. Ταυτόχρονα, βελτιώθηκε η καταναλωτική δύναμη των κατοίκων, επιτρέποντάς τους να απολαμβάνουν νέα αγαθά και υπηρεσίες, όπως ανώτερη μόρφωση, καλύτερες κατοικίες, ταξίδια στο εξωτερικό, κλπ. (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:30). Επιπλέον, η μεγάλη έλευση των τουριστών οδηγεί και σε βελτίωση των υποδομών, όπως μέσα μαζικής μεταφοράς, δρόμοι, παροχές υγείας (Akis, 2011). Ωστόσο, οι αλλαγές που επιφέρει ο τουρισμός στην κοινωνική δομή είναι εμφανείς, καθώς οι κάτοικοι και ιδιαίτερα οι νέοι, εγκαταλείπουν τις παραδοσιακές δεξιοτεχνίες και τις αγροτικές δουλειές για να ασχοληθούν στα τουριστικά επαγγέλματα, καθώς τα τελευταία θεωρούνται πιο επικερδή (Haralambopoulos & Pizam, 1996:505; Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:32). Παράλληλα, έχει φανεί πως ο μαζικός τουρισμός αλλοιώνει τη γλώσσα των κατοίκων, καθώς οι τελευταίοι τείνουν να εγκαταλείπουν τις 17
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ τοπικές διαλέκτους (Haralambopoulos & Pizam, 1996:508), ενώ κλονίζονται και οι κοινωνικές σχέσεις και πολύ συχνά και οι ενδο-οικογενιακές σχέσεις και ισορροπίες (Haralambopoulos & Pizam, 1996:505; Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:33; Akis, 2011:295). Mια σημαντική παράμετρος της κοινωνικής δομής που επηρεάζεται αρνητικά από το μαζικό τουρισμό, είναι ο πολιτισμός και η παράδοση. Ο τοπικός πολιτισμός γίνεται «εμπόρευμα» τουριστικών πακέτων για να προσελκύονται οι τουρίστες (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:33; Akis, 2011:295), ενώ παράλληλα, εγκαταλείπονται οι παραδοσιακές συνήθειες από τους κατοίκους οι οποίοι υιοθετούν νέες, ξενόφερτες συνήθειες (Akis, 2011:295). Βέβαια, αξίζει να αναφερθεί, πως ο τουρισμός βοήθησε σε κάποιες περιπτώσεις τον τοπικό πολιτισμό, καθώς αναπαλαιώθηκαν ή διατηρήθηκαν πολλά μνημεία που αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες (UNESCO, 1976:91). Ένα άλλο κοινωνικό φαινόμενο που παρατηρείται σε περιοχές μαζικού τουρισμού, είναι η αυξημένη εγκληματικότητα. Αν και η συσχέτιση είναι δύσκολο να αποδειχτεί, τα περιστατικά και οι έρευνες καταδεικνύουν πως στις τουριστικές περιοχές σημειώνεται αύξηση της εγκληματικότητας (Haralambopoulos & Pizam, 1996: 506-507). Οικονομικός τομέας Όπως είναι αναμενόμενο, ο μαζικός τουρισμός έχοντας καταρχήν ορατά θετικά οικονομικά αποτελέσματα, επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το σύνολο της οικονομίας μιας περιοχής, ή γενικότερα μιας χώρας καθώς, μεταξύ άλλων, δημιουργείται σημαντική φορολογική ύλη για το κράτος (Κοκκώσης & Τσάρτας 2001:31). Ο τουρισμός δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας, γεγονός που σε συνδυασμό με την εισαγωγή συναλλάγματος, αυξάνει το εισόδημα και βελτιώνει το ισοζύγιο πληρωμών, τόσο σε τοπική όσο και σε εθνική κλίμακα (Haralambopoulos & Pizam, 1996: 506-507; Κοκκώσης & Τσάρτας 2001:30-31). Από την άλλη μεριά, όμως, ο μαζικός τουρισμός έχει και αρνητικές επιπτώσεις. Αρχικά, οδήγησε σε αύξηση της τιμής των ακινήτων και των οικοπέδων. Αν και η αύξηση της αξίας της γης θεωρείται επιθυμητή, ωστόσο, σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθωρισμού επηρεάζει αρνητικά τον τοπικό πληθυσμό (UNESCO, 1976:81; Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:31). Επιπλέον, η (τοπική ή και η εθνική) οικονομία μπορεί σταδιακά να εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό, γεγονός που μπορεί να καταστεί επικίνδυνο στην περίπτωση περιοχών που βαθμιαία εξαρτώνται αποκλειστικά από τον τουρισμό. Ακόμη, υπάρχουν διαρροές των τουριστικών εισοδημάτων, 18
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ καθώς μεγάλο ποσοστό των χρημάτων που δαπανώνται από τους τουρίστες αφορά σε εισαγόμενα προϊόντα ή σε ξένες αεροπορικές εταιρίες, κλπ. Ένα άλλο ζήτημα που εγείρεται με την αύξηση του μαζικού τουρισμού, είναι οι εποχικές διακυμάνσεις που δημιουργούνται σε πολλούς τομείς της οικονομίας, καθώς και οι περιφερειακές ανισότητες. Πιο συγκεκριμένα, στη χώρα μας, είναι συχνό φαινόμενο οι επιχειρήσεις να υπερ-λειτουργούν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και να παραμένουν κλειστές κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Παράλληλα, η συγκέντρωση των τουριστών σε συγκεκριμένες περιοχές, πέρα από τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα, δημιουργεί και οικονομικές ανισότητες στην κατανομή του εθνικού εισοδήματος ανά περιφέρεια, ενώ οδηγεί και σε αύξηση του πληθωρισμού, με ιδιαίτερα αρνητικές συνέπειες γι αυτούς που δεν επωφελούνται άμεσα από τον τουρισμό (Παππά, 2009). Περιβαλλοντικός Τομέας Η τουριστική δραστηριότητα, αναμφίβολα, επηρεάζει το φυσικό περιβάλλον, κυρίως αρνητικά και μάλιστα πιο συχνά τις «οικολογικά» ευαίσθητες περιοχές, όπως τις παραθαλάσσιες ή τις ορεινές (Κοκκώσης & Τσάρτας 2001:33; Akis, 2011). Το περιβάλλον πλήττεται από τον τουρισμό, κυρίως λόγω της αλόγιστης ανάπτυξης έργων υποδομής και της εκμετάλλευσης της γης για τις ανάγκες του τουρισμού, με αποτέλεσμα να αλλοιώνονται τα φυσικά τοπία και να καταστέλλεται η ανάπτυξη του γεωργικού τομέα. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις, η τουριστική ανάπτυξη οδηγεί σε καταστροφή ή υποβάθμιση βιοτόπων, στην απώλεια βιοποικιλότητας, σε ρύπανση επιφανειακών και υπόγειων υδάτων, αλλά και σε ηχορύπανση (Μπαντούβα, 2008). Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ότι ο τουρισμός, σε κάποιες περιπτώσεις, λειτούργησε θετικά, καθώς οδήγησε σε παρεμβάσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία, υπαίθριους χώρους ή οικοσυστήματα, συμβάλλοντας στη συντήρησή τους (Παππά, 2009). Όπως λοιπόν διαπιστώνεται, ο μαζικός τουρισμός επηρεάζει, σε μεγάλο βαθμό, και αρνητικά τη ζωή των κατοίκων της τουριστικής περιοχής, αλλά και γενικά της χώρας. Οι επιπτώσεις αυτές δημιούργησαν αμφισβήτηση και διφορούμενες απόψεις σχετικά με την αξία του μαζικού τουρισμού και οδήγησαν στην αναζήτηση νέων γραμμών στο πεδίο του τουρισμού. Αν και ο νέες, εναλλακτικές μορφές τουρισμού έχουν αρχίσει να γίνονται δημοφιλείς, είναι προφανές πως ο μαζικός τουρισμός δεν θα εγκαταλειφθεί, καθώς προτιμάται από τους τουρίστες, ενώ προσδίδει 19
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ και σημαντικά κέρδη στο κράτος. Ωστόσο, η ανάδειξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού είναι επιτακτική, ώστε να περιοριστούν οι αρνητικές επιπτώσεις του μαζικού τουρισμού (Akis, 2011:290). 1.4 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με τον WTO, η φέρουσα ικανότητα είναι το σύνολο των ανθρώπων που μπορεί να δεχτεί ταυτοχρόνως μια τουριστική περιοχή, χωρίς αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και στην οικονομική και κοινωνική ζωή των κατοίκων και διασφαλίζοντας ταυτόχρονα ένα ικανοποιητικό επίπεδο ποιότητας των διακοπών που προσφέρεται στους επισκέπτες (UNEP, MAP, PAP, 1997). Η τουριστική φέρουσα ικανότητα μπορεί να ερμηνευτεί με δύο τρόπους. Πρώτον, μπορεί να αναφέρεται στην ικανότητα του προορισμού-περιοχής να «απορροφά» τον τουρισμό πριν εμφανιστούν οι επιπτώσεις της τουριστικής δραστηριότητας στην περιοχή. Με άλλα λόγια, η φέρουσα ικανότητα σε αυτή την περίπτωση είναι ο επιθυμητός αριθμός τουριστικής συγκέντρωσης σε μια περιοχή (όχι ο αριθμός τουριστών που μπορεί να προσελκύσει η περιοχή), χωρίς αυτή η συγκέντρωση να αποφέρει αρνητικές συνέπειες στην συγκεκριμένη περιοχή (O Reilly, 1986:254-255). Στη δεύτερη εκδοχή της, η φέρουσα ικανότητα αποτελεί τον αριθμό των τουριστών άνω του οποίου ο τουρισμός στην περιοχή θα αρχίσει να φθίνει, διότι η φέρουσα ικανότητα του τόπου όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους τουρίστες, έχει ξεπεραστεί και γι αυτό ο συγκεκριμένος προορισμός δεν είναι πλέον ελκυστικός. Αυτή η θεωρία, ωστόσο, επιδέχεται κριτικής, καθώς όσο ένας προορισμός γίνεται πιο εμπορικός, χάνει μαζί με την αυθεντικότητα και τη φυσική ομορφιά του και τους «αλλοκεντρικούς» (περιπετειώδεις και περίεργους) τουρίστες αλλά, από την άλλη, προσελκύει πιο πολλούς «ψυχοκεντρικούς» (που δεν αναζητούν την περιπέτεια) και «μετριοκεντρικούς» επισκέπτες (O Reilly, 1986:254-255). Και οι δύο εκδοχές έχουν ως κοινό τόπο την προσπάθεια προσδιορισμού του μέγιστου αριθμού ανθρώπων που μπορούν να επισκεφτούν ένα αξιοθέατο, είτε είναι παραλία, είτε είναι μια πόλη, χωρίς να εμφανιστούν αρνητικές επιπτώσεις, τόσο στο περιβάλλον, φυσικό, κοινωνικό ή οικονομικό, όσο και στο ίδιο το «προϊόν» (O Reilly, 1986:254-255). 20
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Μια άλλη προσέγγιση είναι αυτή που συνδέει τη φέρουσα ικανότητα με τον κύκλο ζωής του τουρισμού. Η πιο απλή προσέγγιση της ιδέας του κύκλου ζωής του τουρισμού είναι αυτή του Christaller σύμφωνα με τον οποίο οι τουριστικοί προορισμοί ακολουθούν μια σχετικά σταθερή διαδικασία εξέλιξης, που περιλαμβάνει την ανακάλυψη, την ανάπτυξη και τελικά την πτώση τους (Martin & Uysal, 1990: 328-330). Μια πιο περίπλοκη προσέγγιση είναι αυτή του Butler (1980) σύμφωνα με τον οποίο οι τουριστικές περιοχές ακολουθούν έξι στάδια εξέλιξης: το στάδιο της εξερεύνησης, το στάδιο της συμμετοχής, το στάδιο της ανάπτυξης, το στάδιο της εδραίωσης, το στάδιο της στασιμότητας και, τέλος, το στάδιο της παρακμής. Ο κύκλος ζωής του Butler είναι ευρέως αποδεκτός στη διεθνή βιβλιογραφία, ωστόσο, έχουν έκτοτε αναπτυχθεί και άλλα, παρόμοια μοντέλα. Η τουριστική φέρουσα ικανότητα και η έννοια του κύκλου ζωής του τουρισμού είναι δύο ιδέες που όταν εξετάζονται παράλληλα δημιουργούν ένα πιο βιώσιμο πλαίσιο για τη διαχείριση του τουρισμού. (Martin & Uysal, 1990: 328-330) Η αξία του υπολογισμού της φέρουσας ικανότητας είναι, ούτως ή άλλως, ευρέως αναγνωρισμένη, ωστόσο οι δυσκολίες που παρουσιάζονται τόσο στη μέτρησή της όσο και στον καθορισμό των κατώτατων ορίων αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για την εφαρμογή της. (O Reilly, 1986:254-255; Martin & Uysal, 1990: 328-330; Σπιλάνης & Βαγιάνη, 2002). Μερικοί από τους παράγοντες που περιορίζουν την εφαρμογή της είναι ( O Reilly, 1986:254-255): Τα επιτρεπτά όρια της συγκέντρωσης ανθρώπων σε ένα μέρος διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Συγκεκριμένες μορφές ανάπτυξης και υποδομών καθιστούν εφικτή τη μεγαλύτερη συγκέντρωση ανθρώπων. Η φυσική φέρουσα ικανότητα μπορεί να επηρεαστεί από λανθασμένες τεχνικές διαχείρισης. Η φέρουσα ικανότητα και ο βιώσιμος τουρισμός είναι δύο έννοιες που συχνά συγχέονται, καθώς και οι δύο περιλαμβάνουν την κοινωνική - οικονομική - περιβαλλοντική διάσταση. Ωστόσο, η φέρουσα ικανότητα θέτει τα ανώτατα όρια τουριστικής ανάπτυξης σε μια περιοχή, ενώ στο βιώσιμο τουρισμό λαμβάνεται υπόψη η βελτίωση της τουριστικής απόδοσης, σε συνδυασμό με τη βελτίωση των περιβαλλοντικών, κοινωνικών και οικονομικών επιδόσεων. 21
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.5 ΑΕΙΦΟΡΟΣ-ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Οι επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού συνοδεύτηκε από ανεπιθύμητες επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κουλτούρα και την κοινωνική δομή των τουριστικών περιοχών, οι οποίες οδήγησαν στην επανεξέταση των σχετικών πολιτικών σε διεθνές, εθνικό αλλά και τοπικό επίπεδο. Όπως φαίνεται, έχει γίνει πλέον αντιληπτό πως για να περιοριστούν οι αρνητικές συνέπειες της τουριστικής δραστηριότητας, ο τουρισμός πρέπει να πάρει μια πιο βιώσιμη μορφή (loannides, 1995; Angelkova, Koteski, Jakovlev & Mitrevska, 2012). Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, υπάρχει μια προοδευτική αύξηση στις θεσμικές πρωτοβουλίες και πολιτικές που προωθούν το βιώσιμο τουρισμό, και οι οποίες έχουν διαμορφώσει τις τρέχουσες αντιλήψεις για το τί είναι ο βιώσιμος τουρισμός. Η αναφορές στο θέμα του βιώσιμου τουρισμού στην έκθεση Brundtland (Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, 1987) και στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (CNUMAD) στο Ρίο ντε Τζανέιρο το 1992, οδήγησαν στο να γίνει η αειφορία σταθερό χαρακτηριστικό της τουριστικής πολιτικής σε όλα τα επίπεδα. (Torres-Delgado & Palomeque, 2012). Έτσι, η ιδέα του βιώσιμου τουρισμού έχει σταδιακά γίνει αποδεκτή, όχι μόνο για περιβαλλοντικούς λόγους, αλλά και ως τρόπος διατήρησης της ισορροπίας μεταξύ της κοινωνίας και του περιβάλλοντος (Torres-Delgado & Palomeque, 2012). Ένας από τους πιο ευρέως αποδεκτούς ορισμούς του αειφόρου τουρισμού είναι αυτός του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, σύμφωνα με τον οποίο βιώσιμος είναι: «ο τουρισμός, που θα λαμβάνει πλήρως υπόψη τις τρέχουσες και τις μελλοντικές οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του, καλύπτοντας παράλληλα τις ανάγκες των επισκεπτών, της βιομηχανίας, του περιβάλλοντος και των κοινοτήτων υποδοχής» (UNEP & UNWTO, 2005: 24). Σε γενικές γραμμές, οι κατευθυντήριες γραμμές και οι πρακτικές διαχείρισης που εφαρμόζονται γενικότερα στην αειφόρο ανάπτυξη, μπορούν επίσης να εφαρμοστούν σε όλες τις μορφές του τουρισμού και σε όλα τα είδη των προορισμών. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει, βέβαια, να εδραιωθεί αφενός η αντιστοίχηση μεταξύ των αρχών της αειφορίας και του τουριστικού φαινομένου και αφετέρου η ισορροπία μεταξύ των περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικοπολιτιστικών πτυχών της τουριστικής ανάπτυξης, ώστε να εξασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της τελευταίας (UNEP & UNWTO, 2005). 22
ΘΕΩΡHΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Χαρακτηριστικά, στο βιώσιμο τουρισμό πρέπει (UNEP & UNWTO, 2005): 1) Να γίνεται βέλτιστη χρήση των περιβαλλοντικών πόρων που αποτελούν βασικό στοιχείο της τουριστικής ανάπτυξης, προστατεύοντας τις βασικές οικολογικές διεργασίες και συμβάλλοντας στη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς και της βιοποικιλότητας. 2) Να υπάρχει σεβασμός στην κοινωνικο-πολιτισμική αυθεντικότητα των κοινοτήτων υποδοχής, να διατηρείται η πολιτιστική κληρονομιά και οι παραδοσιακές αξίες του τόπου. 3) Να εξασφαλίζεται η ύπαρξη βιώσιμων, μακροπρόθεσμα, οικονομικών επιχειρήσεων, που συμβάλλουν στη δίκαιη κατανομή των κοινωνικοοικονομικών ωφελειών σε όλους τους εμπλεκόμενους. Αυτό πρακτικά σημαίνει, πως ο αειφόρος τουρισμός πρέπει να παρέχει σταθερή απασχόληση και εισόδημα, καθώς και να βοηθά στην καταπολέμηση της φτώχειας. Η αειφόρος ανάπτυξη του τουρισμού απαιτεί τη συνεργασία όλων των ενδιαφερόμενων μερών, καθώς επίσης και ισχυρή πολιτική ηγεσία για να διασφαλιστεί η ευρεία συμμετοχή και η λήψη συναινετικών αποφάσεων. Η επίτευξη αειφόρου τουρισμού είναι μια συνεχής διαδικασία που απαιτεί συνεχή παρακολούθηση των επιπτώσεων, ώστε να εισάγονται τα αναγκαία προληπτικά ή / και διορθωτικά μέτρα, όποτε αυτό κρίνεται αναγκαίο. Ο βιώσιμος τουρισμός πρέπει επίσης να διατηρεί σε υψηλά επίπεδα την ικανοποίηση των τουριστών και να τους εξασφαλίζει μια ουσιαστική και αξιόλογη εμπειρία. Ένα ακόμη βασικό στοιχείο του αειφόρου τουρισμού, που πρέπει να αναφερθεί, είναι η ευαισθητοποίηση των τουριστών σε θέματα αειφορίας και η προώθηση οικολογικών τουριστικών πρακτικών (UNEP & UNWTO, 2005). 1.6 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Όπως προαναφέρθηκε, η ανάγκη για την υιοθέτηση ενός πιο αειφόρου και φιλικού προς το περιβάλλον τουρισμού γίνεται πλέον επιτακτική. Ο εναλλακτικός τουρισμός αποτελεί μία από τις πιο γρήγορα αναπτυσσόμενες μορφές τουρισμού τις τελευταίες δεκαετίες (Dearden & Harron, 1994) και θεωρείται ότι αποτελεί τη 23