1
Πεπιεσόμενα Πξφινγνο...4 Δηζαγσγή...5 1.0 θνηλσληθφο απνθιεηζκφο.....9 1.1 Ση νξίδεηαη σο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο 9 1.2 Δίδε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ.... 13 1.3 Αηηίεο δεκηνπξγίαο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ... 14 1.4 Πξνβιήκαηα πνπ πξνθαινχληαη απφ ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ...27 2. 0 θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζηε Γπηηθή Διιάδα...30 2.1 Ο βαζκφο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε Γπηηθή Διιάδα.... 30 2.2 Αηηίεο δεκηνπξγίαο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε Γπηηθή Διιάδα.32 2.3 Σνκείο πνπ πξνζβάιεη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζηε Γπηηθή Διιάδα..36 2.4 Σξφπνη αληηκεηψπηζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε Γπηηθή Διιάδα......53 2
3.0 θνηλσληθφο απνθιεηζκφο θαη επίδξαζε ησλ κεγάισλ ζπγθνηλσληαθψλ έξγσλ ζηε πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε θαη άξζε ηεο θνηλσληθήο αληζφηεηαο......58 3.1 Σα ζπγθνηλσληαθά έξγα ζηε δπηηθή Διιάδα, Πεινπφλλεζν θαη ηφληα λεζηά πνπ έρνπλ ζπληειέζεη ζηε πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε θαη άξζε ηεο θνηλσληθήο αληζφηεηαο. 59 3.2 Ζ ζπκβνιή ησλ έξγσλ ζηελ άξζε ηεο θνηλσληθήο αληζφηεηαο γηα ηνπο θαηνίθνπο ησλ πεξηνρψλ απηψλ... 73 3.3 Σα πιενλεθηήκαηα πνπ πξνζθέξνληαη ζε ηνπηθφ επίπεδν απφ ηελ δηεμαγσγή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ έξγσλ. 76 4.0 Δξεχλα Γείθηεο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ηξφπνη ζπκβνιήο ησλ ζπγθνηλσληαθψλ έξγσλ ζηελ εμάιεηςε ηνπ θαηλνκέλνπ... 84 4.1 Θεσξεηηθφ κνληέιν δεηθηψλ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ 84 4.2 Γεπηεξνγελήο έξεπλα.88 4.2.1 Καηά θεθαιήλ ΑΔΠ 90 4.2.2 Αλεξγία 92 4.2.3 Δπηθνπξηθνί δείθηεο.93 4.3 Έξεπλα πεδίνπ 94 4.3.1 Παξάζεζε απνηειεζκάησλ έξεπλαο 94 4.3.2 πκπεξάζκαηα...107 Βηβιηνγξαθία.. 115 References.. 116 3
Πξόινγνο Ζ παξνχζα δηπισκαηηθή εξγαζία εθπνλήζεθε ζηα πιαίζηα ηεο νινθιήξσζεο ηνπ Μεηαπηπρηαθνχ Πξνγξάκκαηνο MBA ηνπ ηκήκαηνο Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ, Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ. Σν ζέκα ηεο εξγαζίαο είλαη: «Ζ επίδξαζε ησλ κεγάισλ ζπγθνηλσληαθψλ έξγσλ ζηελ πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε θαη ηελ άξζε ηεο θνηλσληθήο αληζφηεηαο» Χο ζθνπφο αλαθέξεηαη ν νξηζκφο θαη ε αλάιπζε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ζπγθεθξηκέλα ησλ δηαθφξσλ παξαγφλησλ πνπ ζπληεινχλ ζην θαηλφκελν απηφ. Καζψο θαη ε θαηαγξαθή ησλ κεγάισλ ζπγθνηλσληαθψλ έξγσλ πνπ έρνπλ νινθιεξσζεί θαη εθείλσλ πνπ είλαη ππφ θαηαζθεπή θαη πσο εθείλα έρνπλ βνεζήζεη ζηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θαηλνκέλνπ ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο, Πεινπνλλήζνπ θαη Ηνλίσλ Νήζσλ. Με ηελ νινθιήξσζε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο επηζπκψ λα εθθξάζσ ηηο επραξηζηίεο κνπ ζε νξηζκέλνπο αλζξψπνπο πνπ ν θαζέλαο κε ηνλ δηθφ ηνπ ηξφπν βνήζεζαλ θαζνξηζηηθά. Αξρηθά, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή κνπ θ. Αζαλάζην Μπέιια πνπ πξνζπάζεζε λα κνπ κεηαδψζεη ηφζν ηελ γλψζε φζν θαη ην πλεχκα γηα ηε ζπλερή επηζηεκνληθή βειηίσζε θαη εμέιημε. Δπίζεο, ζα ήζεια λα εθθξάζσ ηηο επραξηζηίεο κνπ ζηνπο ζπλεπηβιέπνληεο θαζεγεηέο θ. Γεψξγην Αλαζηαζφπνπιν θαη θ. Γεψξγην Οηθνλνκάθε. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ νηθνγέλεηά κνπ γηα ηελ ακέξηζηε ζπκπαξάζηαζε. 4
Δηζαγσγή Απνηειεί γεγνλφο πσο ε θηψρεηα είλαη ζπρλά κηα αηηία αιιά νπζηαζηηθά θαη ην απνηέιεζκα ηεο παξαβίαζεο ησλ ζρεηηθψλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Χζηφζν, ε ζρέζε αλάκεζα ζηελ αθξαία αλέρεηα αιιά θαη ζηελ θαηαπάηεζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ παξακέλεη ζην πεξηζψξην ηνπ πνιηηηθνχ δηαιφγνπ θαη ησλ αλαπηπμηαθψλ πνιηηηθψλ ηφζν ηεο Δπξψπεο φζν θαη ησλ θξαηψλ κειψλ αληίζηνηρα θαη φπσο ε Διιάδα 1. Σν γεγνλφο απηφ δελ πξέπεη φκσο λα απνηειέζεη κφλν κηα επθαηξία γηα πξνβιεκαηηζκφ, αιιά θαη κηα έθθιεζε πξνο ηηο θπβεξλήζεηο θαη ηηο νξγαλψζεηο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ λα δηαζθαιίζνπλ γηα φινπο κηα δσή κε αμηνπξέπεηα θαη δίρσο ίρλνο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. ια ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα φπσο ε ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ, ην δηθαίσκα ηεο ςήθνπ, ην δηθαίσκα ζηελ ηξνθή, ζηελ εξγαζία, ζηελ πγεηνλνκηθή πεξίζαιςε θαη ζηε ζηέγαζε ζεσξνχληαη θαη θπζηθά είλαη βαξχλνπζαο ζεκαζίαο γηα ηνλ θησρφ πιεζπζκφ θαζψο ε θηψρεηα θαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζπλδένληαη άκεζα κε ηηο ζρεηηθέο δηαθξίζεηο, ηελ άληζε πξφζβαζε ζε πφξνπο θαη επθαηξίεο, ηνλ θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ ζηηγκαηηζκφ ζηελ πφιε φπνπ θαη δνπλ. Θα πξέπεη ινηπφλ λα ζεκεησζεί πσο ε απνζηέξεζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο, θαζηζηά πην δχζθνιν γηα ηα θησρά θνηλσληθά ζηξψκαηα λα ζπκκεηάζρνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη λα έρνπλ πξφζβαζε ζε βαζηθνχο πφξνπο θαη ππεξεζίεο, δεκφζηεο ή ηδησηηθέο. ε πνιιέο θνηλσλίεο φπσο θαη ε ειιεληθή, ε πξνζπάζεηα ησλ 1 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 5
θησρψλ αλζξψπσλ λα «εθηειέζνπλ» ηα δηθαηψκαηά ηνπο ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ πγεηνλνκηθή πεξίζαιςε θαη ζηε ζηέγαζε παξεκπνδίδεηαη αληίζηνηρα, απιψο θαη κφλν επεηδή δελ δηαζέηνπλ ηα απαξαίηεηα νηθνλνκηθά κέζα. Απηφ ην γεγνλφο κε ηε ζεηξά ηνπ, παξαθσιχεη νπζηαζηηθά ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε δεκφζηα δσή, ηε δπλαηφηεηά ηνπο λα επεξεάζνπλ ηηο πνιηηηθέο πνπ ηνπο αθνξνχλ θαζψο θαη ηελ πξνζθπγή ηνπο ζε έλδηθα κέζα γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηεο αδηθίαο θαη ζε φπνηνπο εθείλε θ αλ επηηειείηαη. Δλ νιίγνηο, ε θηψρεηα δελ ζεκαίλεη κφλν αλεπαξθή εηζνδήκαηα θαη πιηθά αγαζά, αιιά θαη έιιεηςε πφξσλ, επθαηξηψλ θαη ζπλζεθψλ αζθάιεηαο, έιιεηςε πνπ ππνλνκεχεη ηελ αμηνπξέπεηα θαη θάλεη ηνπο θησρνχο αθφκε πην επάισηνπο θαη ηνπο νδεγεί κε καζεκαηηθή αθξίβεηα ζην θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Ζ φπνηα κνξθή θηψρεηαο ζρεηίδεηαη κε ηελ εμνπζία αθνχ θαζνξίδεη ην πνηνο ηελ αζθεί θαη πνηνο φρη, ηφζν ζηε δεκφζηα δσή φζν θαη ζηελ νηθνγέλεηα. Σν λα θηάζεη βέβαηα θαλείο ζηελ «θαξδηά» ηνπ ζχλζεηνπ πιέγκαηνο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζην πνιηηηθφ, νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ πεδίν είλαη θξίζηκεο ζεκαζίαο γηα ηελ θαηαλφεζε θαη αληηκεηψπηζε παγησκέλσλ κνξθψλ δηαθξίζεσλ, αληζνηήησλ θαη θνηλσληθψλ απνθιεηζκψλ πνπ θαηαδηθάδνπλ ηα άηνκα, ηηο θνηλσλίεο θαη ηνπο ιανχο ζε πνιιέο γεληέο θηψρεηαο. Δλ ηνχηνηο, ε θηψρεηα ζπρλά ζεσξείηαη σο κηα ιππεξή αιιά ηπραία θαηάζηαζε ή σο έλα αλαπφθεπθην απνηέιεζκα απνθάζεσλ θαη γεγνλφησλ πνπ δηαδξακαηίδνληαη θάπνπ αιινχ, ή αθφκε σο κηα θαηάζηαζε γηα ηελ νπνία απνθιεηζηηθή επζχλε έρνπλ φζνη ηελ πθίζηαληαη 2. 2 Κωλζηαληίλοσ Γρ., Σθαθηαλού Γρ., (2002), Σύγσπονη Πολιηική Οικονομία, Δθδόζεης Interbooks, Αζήλα 6
Μηα ζπλνιηθή πξνζέγγηζε κε βάζε ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα δελ ζα αληηπαιέςεη κφλν ηνπο κχζνπο θαη ηηο ιαζεκέλεο αληηιήςεηο γχξσ απφ ηνλ θησρφ πιεζπζκφ, αιιά ζα βνεζήζεη, θη απηφ είλαη ίζσο ζεκαληηθφηεξν, ζηελ εμεχξεζε βηψζηκσλ θαη δηθαηφηεξσλ ιχζεσλ, ηθαλψλ λα νδεγήζνπλ ζηελ εμάιεηςε ηεο θηψρεηαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζε θάζε ρψξα θαη πφιε αληίζηνηρα. Αλαγλσξίδνληαο σζηφζν ηε ξεηή ππνρξέσζε ησλ θξαηψλ λα πξνζηαηεχνπλ ηνπο πιεζπζκνχο απφ ηε θηψρεηα θαη ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, ε πξνζέγγηζε απηή ππνγξακκίδεη ηελ επζχλε ησλ θπβεξλήζεσλ γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ θαηάιιεινπ πεξηβάιινληνο πνπ ζα πξνάγεη ηελ θνηλσληθή επεκεξία. Δπηπιένλ, δίλεη ηελ επθαηξία ζηνπο θησρνχο αλζξψπνπο λα ζπκκεηάζρνπλ ζηε δηακφξθσζε πνιηηηθψλ γηα ηελ θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο, θαη λα θαηαθχγνπλ ζε έλδηθα κέζα φπνηε ηα δηθαηψκαηα απηά θαηαπαηνχληαη. Σέινο ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί πσο είλαη αλαγθαίν λα ππάξρνπλ νη ηζρπξέο λνκηθέο βάζεηο γηα κηα ηέηνηα πξνζέγγηζε. ια ηα θξάηε ζηηο κέξεο καο έρνπλ επηθπξψζεη ηνπιάρηζηνλ κηα απφ ηηο επηά βαζηθέο δηεζλείο ζπκβάζεηο αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, ελψ ην 80% έρνπλ επηθπξψζεη ηέζζεξηο ή θαη πεξηζζφηεξεο. Δπηπιένλ, ε δηεζλήο θνηλφηεηα έρεη ζπλππνγξάςεη ηνπο Αλαπηπμηαθνύο ηόρνπο ηεο Υηιηεηίαο, νη νπνίνη ζέηνπλ μεθάζαξνπο ζηφρνπο γηα θνηλή δηεζλή δξάζε, πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζζεί ε θηψρεηα θαη ε πεξηζσξηνπνίεζε θαη λα εμαιεηθζεί ην θαηλφκελν ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηηο κέξεο καο. 7
Ζ δηπισκαηηθή εξγαζία ρσξίδεηαη ζε ηέζζεξα θεθάιαηα. ην πξψην θεθάιαην γίλεηαη αλαθνξά ζηνλ νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ζηα είδε θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ζηηο αηηίεο δεκηνπξγίαο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ζηα πξνβιήκαηα πνπ πξνθαινχληαη απφ ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. ην δεχηεξν θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ν βαζκφο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε Γπηηθή Διιάδα, νη αηηίεο δεκηνπξγίαο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε Γπηηθή Διιάδα, νη ηνκείο πνπ πξνζβάιεη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζηε Γπηηθή Διιάδα θαζψο θαη νη ηξφπνη αληηκεηψπηζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε Γπηηθή Διιάδα. Σν ηξίην θεθάιαην πεξηέρεη ηα ζπγθνηλσληαθά έξγα ζηε Γπηηθή Διιάδα, Πεινπφλλεζν θαη Ηφληα Νεζηά πνπ έρνπλ ζπληειέζεη ζηε πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε θαη άξζε ηεο θνηλσληθήο αληζφηεηαο, ηελ ζπκβνιή απηψλ ησλ ζπγθνηλσληαθψλ έξγσλ θαη ηα πιενλεθηήκαηα ζε ηνπηθφ επίπεδν απφ ηελ δηεμαγσγή ησλ ζπγθνηλσληαθψλ έξγσλ. ην ηέηαξην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη ε δεπηεξνγελήο έξεπλα θαη ε έξεπλα πεδίνπ πνπ δηεμήρζε γηα ηνλ λνκφ Αηησιναθαξλαλίαο. 8
1. Κεθάιαην 1 ν : Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο 1.1 Ση Οξίδεηαη σο Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο O θνηλσληθφο απνθιεηζκφο δελ ζεκαίλεη κφλν αλεπαξθέο εηζφδεκα γηα ηνπο θαηνίθνπο κηαο πφιεο ή γεληθφηεξα ηνπο πνιίηεο κηαο ρψξαο. Yπεξβαίλεη αθφκε θαη ηε ζπκκεηνρή ζηελ εξγαζηαθή δσή θαη εθδειψλεηαη ζε ηνκείο φπσο ε ζηέγαζε, ε εθπαίδεπζε, ε πγεία θαζψο θαη ε πξφζβαζε ζε ππεξεζίεο. Θίγεη φρη κφλν άηνκα πνπ έρνπλ ππνζηεί ζνβαξή νπηζζνδξφκεζε, αιιά θαη θνηλσληθέο νκάδεο, ηδηαίηεξα ζε αζηηθέο θαη αγξνηηθέο πεξηνρέο, νη νπνίεο απνηεινχλ αληηθείκελν δηάθξηζεο, δηαρσξηζκνχ ή εμαζζέλεζεο ησλ παξαδνζηαθψλ κνξθψλ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ 3. Γεληθφηεξα, ε επηζήκαλζε ησλ ξσγκψλ ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ γηα ηνπο θαηνίθνπο κηαο πφιεο θαη ηνπο κεηαλάζηεο, ππνδειψλεη θάηη πεξηζζφηεξν απφ θνηλσληθή αληζφηεηα θαη ζπλεπαθφινπζα ελέρεη ηνλ θίλδπλν κηαο δηπιήο ή θαηαθεξκαηηζκέλεο θνηλσλίαο. Οη επζχλεο ησλ θπβεξλφλησλ θαη ηα ρακειά επίπεδα εηζνδήκαηνο είλαη εθείλα πνπ ηνπνζεηνχλ νξηζκέλεο νκάδεο πνιηηψλ ζε θαηαζηάζεηο θηψρεηαο κε πεληρξέο πξννπηηθέο βειηίσζεο ηεο ζέζεο ηνπο εληφο ηεο θνηλσλίαο φπνπ θαη δνπλ. Σα αίηηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ γηα ηνπο θαηνίθνπο κηαο πφιεο είλαη πνιιαπιά: ε κφληκε αλεξγία θαη, ηδίσο, ε καθξνρξφληα αλεξγία, ν αληίθηππνο ηεο βηνκεραληθήο αιιαγήο ζε κε εηδηθεπκέλνπο εξγαδφκελνπο, ε 3 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 9
εμέιημε ησλ νηθνγελεηαθψλ δνκψλ θαη ε παξαθκή ησλ παξαδνζηαθψλ κνξθψλ αιιειεγγχεο, ε αχμεζε ηνπ αηνκηθηζκνχ θαη ε παξαθκή ησλ παξαδνζηαθψλ αληηπξνζσπεπηηθψλ ζεζκψλ. Σέινο, γηα ηηο νκάδεο κεηαλαζηψλ, αλαθέξνληαη νη λέεο κνξθέο κεηαλάζηεπζεο, ηδηαίηεξα ε παξάλνκε κεηαλάζηεπζε θαη νη κεηαθηλήζεηο ηνπ πιεζπζκνχ. ια απηά ηα θαηλφκελα ζπλδένληαη θάπνηεο θνξέο κε παξαδνζηαθέο κνξθέο θηψρεηαο πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζε παξαθκάδνπζεο αζηηθέο πεξηνρέο ή ζε αγξνηηθέο πεξηνρέο, νη νπνίεο ππνιείπνληαη ηεο γεληθήο πξνφδνπ ζηελ θνηλσλία. Βεβαίσο ππάξρεη κηα ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε ζε ζρέζε κε απηφ πνπ παξαηεξείηαη ζηνλ θαζεκεξηλφ ιφγν, εδψ ππεηζέξρεηαη ε έλλνηα ηεο δηαδηθαζίαο. κσο, θξίλνληαο ηελ παξνπζίαζε ηφζν ηνπ ίδηνπ ηνπ θαηλνκέλνπ φζν θαη ησλ αηηίσλ πνπ θέξνληαη λα ην πξνθαινχλ, δηαπηζηψλνπκε φηη γηα ηελ πεξηγξαθή ηνπο παξαηίζεληαη, ην έλα δίπια ζην άιιν, πνιχ δηαθνξεηηθά κεηαμχ ηνπο θαηλφκελα, γηα ηα νπνία δελ δίλεηαη, νχηε σο ππφζεζε εξγαζίαο, έλα ελνπνηεηηθφ ζηνηρείν. Ζ ηδηαηηεξφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζπλίζηαηαη ζην γεγνλφο φηη απνηειεί δηαδηθαζία πνπ νδεγεί ζηε θηψρεηα θαη ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε. Γειαδή, ηειηθά, ν νξηζκφο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ γηα ηνπο θαηνίθνπο κηαο πφιεο ζε ρψξα ηεο Κνηλφηεηαο, απνηειεί ηε βάζε επάλσ ζηελ νπνία νηθνδνκείηαη ε πνιηηηθή ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο γηα ηελ θαηαπνιέκεζή ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ε νπνία δελ δηαθέξεη αηζζεηά απφ ηνλ πξνεπηζηεκνληθφ νξηζκφ πνπ δίλεηαη ζην πιαίζην ηνπ θαζεκεξηλνχ ιφγνπ. 10
Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί πσο ηα ηειεπηαία ρξφληα, ην δήηεκα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ βξίζθεηαη ζην πξνζθήλην, αθνχ ε άξζε ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ απνηειεί άκεζε πξνηεξαηφηεηα ηφζν ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο φζν θαη δηάθνξσλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ, φπσο ηα Ζλσκέλα Έζλε θαη ΟΟΑ. Απηφ απνδεηθλχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ν ζπγθεθξηκέλνο φξνο ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά, ηφζν ζε θείκελα πνπ αθνξνχλ πξνγξάκκαηα θαηαπνιέκεζήο ηνπ, θαη ηα νπνία εληζρχνληαη νηθνλνκηθά απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, φζν θαη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Δπηπξνζζέησο, αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ην θαηλφκελν απηφ έρεη αλαγλσξηζηεί σο έλα απφ ηα κεγαιχηεξα εκπφδηα γηα ηελ επίηεπμε ζηαζεξήο θαη αεηθφξνπ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο 4 O θνηλσληθφο απνθιεηζκφο πξνζδηνξίδεηαη απφ έλα ζχλνιν παξαγφλησλ (θνηλσληθψλ-νηθνλνκηθψλ-πνιηηηθψλ), νη νπνίνη επηδξνχλ πνιπζχλζεηα ζηελ θνηλσληθή ζέζε ηνπ αηφκνπ, ζπιιακβάλνληαο ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα σο έλα πνιπδηάζηαην πεδίν 5. Ζ έλλνηα ηνπ φξνπ «θνηλσληθφο απνθιεηζκφο» απνηειεί αληηθείκελν έληνλσλ ακθηζβεηήζεσλ, θαζψο ππάξρεη πιεηάδα δηαθνξεηηθψλ νξηζκψλ, αλάινγα πάληνηε κε ηελ νπηηθή γσλία θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην θαηλφκελν απηφ γίλεηαη αληηιεπηφ απφ ηνλ εθάζηνηε κειεηεηή. 4 Σσιιογηθό Έργο, (2002), «Νομικέρ και Κοινωνικοπολιηικέρ Διαζηάζειρ ηηρ Μεηανάζηεςζηρ ζηην Ελλάδα». Δθδόζεης: Παπαδήζες 5 Κωλζηαληίλοσ Γρ., Σθαθηαλού Γρ., (2006), Σύγσπονη Πολιηική Οικονομία, Δθδόζεης Interbooks, Αζήλα 11
Παξφια απηά, ε δηεζλήο βηβιηνγξαθία ηείλεη λα ζπλεγνξεί φηη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο νξίδεηαη σο 6 : Ζ παξεκπόδηζε απνξξόθεζεο θνηλσληθώλ θαη δεκόζησλ αγαζώλ, όπσο είλαη π.ρ. απηά ηεο εθπαίδεπζεο, ηνπ ζπζηήκαηνο πγεηνλνκηθήο πεξίζαιςεο θιπ., ε έιιεηςε ησλ νπνίσλ νδεγεί ζπλήζσο ζηελ νηθνλνκηθή αλέρεηα θαη ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε. O φξνο "θνηλσληθφο απνθιεηζκφο" ραξαθηεξίδεη ηφζν κία θαηάζηαζε φζν θαη κία δηαδηθαζία. Ζ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ππεξβαίλεη ηελ έλλνηα ηεο θηψρεηαο. Ζ θηψρεηα ζπλδέεηαη θπξίσο κε ηε ζπκκεηνρή αηφκσλ θαη ζπλφισλ ζηελ εξγαζηαθή δσή. Ζ ζηέξεζε ζηελ νπνία νδεγεί, είλαη ε ζηέξεζε ηνπ ηξφπνπ δσήο ηνπ κέζνπ πνιίηε, θπξίσο ιφγσ ρακεινχ εηζνδήκαηνο. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζίγεη άηνκα θαη ζχλνια, ηα νπνία σο επδηάθξηηα θαη δηαθνξεηηθά, γίλνληαη αληηθείκελα ζηέξεζεο θαη πεξηζσξηνπνίεζεο (απνμέλσζεο θαη απνκφλσζεο) ηνπιάρηζηνλ ζε έλα είδνο θνηλσληθήο νινθιήξσζεο: νηθνλνκηθήο, πνιηηηθήο, πνιηηηζκηθήο, θαη νινθιήξσζεο ζε επίπεδν ζπλαλαζηξνθψλ. Σν θαηλφκελν ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ απνηειεί κηα ζεκαληηθή απεηιή γηα ηηο θνηλσλίεο. πγθεθξηκέλα, φπσο πξναλαθέξζεθε, ιεηηνπξγεί σο ηξνρνπέδε ζηελ αεηθφξν αλάπηπμε, ε νπνία πεξηνξίδεη ηελ θνηλσληθή πξφνδν ελφο θξάηνπο, ελφο λνκνχ ή κηαο πεξηθέξεηαο. Σν ππφ εμέηαζε θαηλφκελν, έρεη άκεζε αξλεηηθή επίδξαζε ζηελ θνηλσληθή ζηαζεξφηεηα θαη ζρεηίδεηαη κε ηελ πφισζε θαη ηηο θνηλσληθέο αλνκνηφηεηεο. Οη ελ ιφγσ αλνκνηφηεηεο πξνθαινχληαη απφ άληζε θνηλσληθή θαηαλνκή, πνιηηηθή άληζσλ επθαηξηψλ θαη θνηλσληθέο δηαθξίζεηο. 6 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 12
πλεπψο, ε πεξηζσξηνπνίεζε δηαθφξσλ θνηλσληθψλ ή άιισλ νκάδσλ, νδεγεί ζηελ θνηλσληθή δηάβξσζε, ζηελ πεξηνξηζκέλε θνηλσληθή δξάζε θαη ζηελ αχμεζε ηεο θνηλσληθήο αδηαθνξίαο. Απφ ηα παξαπάλσ θαζίζηαηαη ζαθέο πσο είλαη αλαγθαία ε δηεχξπλζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζε εζληθφ, πεξηθεξεηαθφ ή αθφκα θαη ηνπηθφ επίπεδν, κε ζηφρν ηελ εμεχξεζε κέζσλ δξάζεο θαη πνιηηηθψλ γηα ηελ νξζή θαη επηζηεκνληθή αληηκεηψπηζε ηνπ 7. 1.2 Δίδε ηνπ Κνηλσληθνύ Απνθιεηζκνύ χκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, ε θαηάζηαζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ παξνπζηάδεηαη εμαηηίαο ηεο ειιηπνχο πξφζβαζεο ή ζπκκεηνρήο ζηνπο αθφινπζνπο ηνκείο 8 : ηελ Αγνξά Δξγαζίαο (Απαζρόιεζε) ηελ Αγνξά Αγαζώλ θαη Τπεξεζηώλ. Αλαιπηηθόηεξα, αλεπαξθήο πξόζβαζε ζε : - Καηαλάισζε αγαζψλ - ηέγαζε (επαξθήο νηθηαθφο εμνπιηζκφο) - Μφξθσζε - Τγεηνλνκηθή Πεξίζαιςε θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία - Πνιηηηζηηθέο Γξαζηεξηφηεηεο - Μεηαθνξέο (δξφκνη, κέζα καδηθήο κεηαθνξάο) θαη δίθηπν ηειεπηθνηλσλίαο (δηαδίθηπν θαη ηειεθσλία) 7 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 8 Κωλζηαληίλοσ Γρ., Σθαθηαλού Γρ., (2002), Σύγσπονη Πολιηική Οικονομία, Δθδόζεης Interbooks, Αζήλα 13
ηα Κνηλσληθά Γίθηπα (Δπίζεκα θαη Αλεπίζεκα, Κνηλσληθή Απνκόλσζε θηι.) ηε πκκεηνρή ζηε Γεκόζηα Εσή (Διιηπήο ζπκκεηνρή ζηνπο δεκνθξαηηθνύο ζεζκνύο, δηθαίσκα ηνπ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη, ελδπλάκσζε ησλ ππεξεζηώλ ηεο Γεκόζηαο Γηνίθεζεο) Οη ηειεπηαίεο δπν θαηεγνξίεο ζπλήζσο νκαδνπνηνχληαη θαη θαηεγνξηνπνηνχληαη σο ινηπέο πεξηνρέο απνθιεηζκνχ. 1.3 Αηηίεο δεκηνπξγίαο Κνηλσληθνύ Απνθιεηζκνύ Οη αηηίεο νη νπνίεο κπνξνχλ λα αλαθεξζνχλ γηα ηελ δεκηνπξγία ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, είλαη πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο ζε θάζε πεξίπησζε. Γεληθφηεξα φκσο, ζα κπνξνχζε λα ζεκεησζεί πσο ε έιιεηςε εθπαηδεπηηθήο θαη εξγαζηαθήο ελζσκάησζεο ησλ θαηνίθσλ κηαο πφιεο ή πνιηηψλ ηεο ρψξαο απνηειεί έλα απφ ηα πιένλ ζχλζεηα νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο πνπ νδεγνχλ ζηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Ζ πνιιαπιφηεηα θαη εηεξνγέλεηα ησλ νηθνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ θαηνίθσλ, παξάιιεια κε ηα πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο λέεο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο (δηα βίνπ εθπαίδεπζε θαη επηκφξθσζε) θαη ηηο αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο κε ηελ επειημία ησλ κνξθψλ απαζρφιεζεο, ππναπαζρφιεζε, θαζηζηνχλ ηελ πνιππιεζή πιένλ δεχηεξε γεληά ζεκαληηθφ παξάγνληα πξνζδηνξηζκνχ ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο. Ζ έληαμε δε ησλ λέσλ αλζξψπσλ ζηελ θνηλσλία ππνδνρήο θαη ζην ζχζηεκα εθπαίδεπζεο, πγείαο θαη άιισλ ηνκέσλ ηεο ρψξαο, αθνξά έλα ζχλνιν δηαδηθαζηψλ νη νπνίεο δηαθνξνπνηνχληαη φηαλ πξφθεηηαη γηα ηνπο λένπο αλζξψπνπο. Ζ λέα γεληά απηή βξίζθεηαη ζε κηα δηαδηθαζία βαζκηαίαο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ελζσκάησζεο θαη 14
ε πξφνδφο ηεο εμαξηάηαη απφ πνιινχο παξάγνληεο. Απφ ηελ αλάιπζε ησλ ζρεηηθψλ δεδνκέλσλ πξνθχπηνπλ ζπκπεξάζκαηα πνπ καο επηηξέπνπλ λα γλσξίζνπκε θαιχηεξα ηνπο ηξφπνπο ελζσκάησζεο ησλ παηδηψλ θαη λα δηακνξθψζνπκε ηηο πξφζθνξεο πνιηηηθέο 9. Ζ θνηλσληθή έληαμε ησλ λέσλ αλζξψπσλ ζηελ Διιάδα εηζέξρεηαη κέζα απφ ηηο εμήο δηαδηθαζίεο : ηε λνκηκνπνίεζε ηεο ηπρόλ κεηαλάζηεπζήο ηνπο ζηελ Διιάδα ηελ έληαμή ηνπο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, νπόηε απνθηνύλ εθείλα ηα νηθνλνκηθά κέζα πνπ ζα ηνπο επηηξέςνπλ λα εθπιεξώζνπλ ηνπο ιόγνπο ηεο εθπαίδεπζεο ηνπο Ζ έιιεηςε φπνηαο πξνζηαζίαο πξνο ηνπο λένπο αλζξψπνπο «ηνπο αθήλεη εθηεζεηκέλνπο ζηελ αηνκηθή θαη ζπιινγηθή απζαηξεζία». Οη παξάγνληεο πνπ δηακνξθψλνπλ ηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθήο έληαμεο ησλ λέσλ αλζξψπσλ θαη πξνζδηνξίδνπλ ηε δηακνλή ηνπο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία είλαη νη εμήο 10 : Απαζρόιεζε Καηνηθία Οηθνγέλεηα Ζ πνιηηηζκηθή θαη ζξεζθεπηηθή ηδηαηηεξόηεηα Άηππεο θνηλσληθέο ζρέζεηο 9 Σσιιογηθό Έργο, (2002), «Νομικέρ και Κοινωνικοπολιηικέρ Διαζηάζειρ ηηρ Μεηανάζηεςζηρ ζηην Ελλάδα». Δθδόζεης: Παπαδήζες 10 Κωλζηαληίλοσ Γρ., Σθαθηαλού Γρ., (2002), Σύγσπονη Πολιηική Οικονομία, Δθδόζεης Interbooks, Αζήλα 15
Γηα ηελ απνηειεζκαηηθή αληηκεηψπηζε ηεο έληαμεο θαηνίθσλ κηαο πφιεο ζηε θνηλσλία φπνπ δνπλ, πξνηείλεηαη κηα «λέα πξνζέγγηζε» ζηεξηδφκελε ζηα εμήο βαζηθά ζεκεία 11 : Δλεξγεηηθέο (pro-active) πνιηηηθέο Έκθαζε ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ πνιηηώλ κε ην θξάηνο εβαζκό ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ όισλ ησλ πνιηηώλ ηελ πεξίπησζε ηεο «πιήξνπο θνηλσληθήο έληαμεο» ησλ θαηνίθσλ κηαο πφιεο, ζεσξείηαη απαξαίηεηε ε επηκφξθσζε. Ζ θνηλσληθή αιιαγή ιφγσ ηεο εθπαίδεπζεο απαηηεί αιιειεγγχε, ζπλεξγαζία θαη εμάιεηςε ζηεξενηχπσλ, ερζξηθψλ παξαζηάζεσλ θαη ξαηζηζηηθψλ θαηλνκέλσλ. Σν 10% θαη πιένλ ησλ καζεηψλ πνπ θνηηνχλ ζηα ειιεληθά ζρνιεία φισλ ησλ βαζκίδσλ έρεη δηαθνξεηηθή πνιηηηζκηθή θαηαγσγή θαη άιιε κεηξηθή γιψζζα απφ ηελ ειιεληθή. Σν ειιεληθφ ζρνιείν εκκέλεη ζε κεγάιν βαζκφ ζην κνλν-πνιηηηζκηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ θαη θάζε παηδαγσγηθή δξάζε πξέπεη λα αθνινπζεί δχν ζεκειηψδεηο αξρέο 12 : «Ίζε κεηαρείξηζε» σο αμίσζε ηεο θνηλσληθήο δηθαηνζύλεο «ζύλδεζε κε ην βηόθνζκν» Γχν αξρέο, νη νπνίεο είλαη αιιειέλδεηεο, πξέπεη λα θαζνδεγνχλ ηηο εθηηκήζεηο θαη ηηο πξνηάζεηο σο εμήο : 11 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 12 Κωλζηαληίλοσ Γρ., Σθαθηαλού Γρ., (2002), Σύγσπονη Πολιηική Οικονομία, Δθδόζεης Interbooks, Αζήλα 16
ε εθπαίδεπζε είλαη δηθαίσκα θαη όρη «πξντόλ» ε εθπαίδεπζε πξέπεη κέζσ ηεο αλάπηπμεο πξνγξακκάησλ λα ζηνρεύεη ζε έλαλ αιιειέγγπν θόζκν, ζηνλ αγώλα γηα ηελ εηξήλε, ελάληηα ζε όιεο ηηο κνξθέο βίαο, δηάθξηζε, εθκεηάιιεπζε, ππνηίκεζε ηεο αλζξώπηλεο αμηνπξέπεηαο. Οη εηδηθνί αλαδεηνχλ λα πιεξνθνξεζνχλ απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ησλ λέσλ αλζξψπσλ, πσο βιέπνπλ, πσο πεξηγξάθνπλ θαη αμηνινγνχλ ηε ζρέζε ηνπο κε ηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο ζηελ Διιάδα φπσο είλαη ην θξάηνο, ηα ζψκαηα αζθαιείαο, νη πεξηθέξεηεο θαη νη δήκνη, νη θνηλσληθέο ππεξεζίεο, ηα λνζνθνκεία, ηα αζθαιηζηηθά ηακεία, θαη ινηπνί νξγαληζκνί. Απνδεηθλχεηαη 13 φηη ε ζρέζε απηή «παίδεη» θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ θνηλσληθή έληαμε ησλ αηφκσλ. Ζ αξλεηηθή απνηίκεζε απηήο ηεο ζρέζεο είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή. Θα πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ε πξψηε θαη ε θχξηα επαθή κε ην ειιεληθφ ζηνηρείν γηα έλα παηδί εηζέξρεηαη θαη αξρήλ κέζα απφ ηε ζρέζε ηνπ κε ειιεληθφ θξάηνο. εκαληηθά πξνβιήκαηα φκσο πξνθχπηνπλ ζηε πεξίπησζε ησλ κεηαλαζηψλ θαη ηεο δηθήο ηνπο θνηλσληθήο ελζσκάησζεο ζηελ Διιάδα. Πξψηνλ γηαηί ν λφκνο ραξαθηεξίδεηαη απφ πνιιά θελά θαη δελ δηεπθνιχλεη ηελ πεξάησζε ηεο δηαδηθαζίαο. Γεχηεξνλ, γηαηί νη ίδηεο νη ππεξεζίεο λνκηκνπνίεζεο αληηκεησπίδνπλ ζνβαξά πξνβιήκαηα ζηελ εθαξκνγή ηνπ λφκνπ θαη εκπνδίδνληαη ή πξνθαινχλ νη ίδηεο κία ζεηξά πξνβιεκάησλ πνπ αλαδεηθλχνληαη κέζα απφ απηή ηε κειέηε. 13 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 17
Σξίηνλ, γηαηί νιφθιεξε ε ειιεληθή θνηλσλία αληηκεησπίδεη ην δήηεκα ηεο λνκηκνπνίεζεο κε έθδειε δπζπηζηία έσο θαη ξαηζηζηηθέο εθδειψζεηο. Ζ γεληθή απηή θαηεγνξηνπνίεζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ζπλνδεχνπλ ηε λνκηκνπνίεζε θαη ζπλάκα έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ ζηηο ππεξεζίεο ηνπ θξάηνπο, παξαπέκπεη άκεζα ζην πξφβιεκα πνπ έρνπλ νη κεηαλάζηεο φηαλ ζπλαιιάζζνληαη κε ηηο επίζεκεο αξρέο γεληθφηεξα. Ζ ζρέζε πνπ αλαπηχζζνπλ νη εθπξφζσπνη ή νη ίδηνη νη κεηαλάζηεο κε ηηο επίζεκεο αξρέο ζηε Διιάδα, ραξαθηεξίδεηαη απφ έλα αξλεηηθφ πεξηερφκελν, εάλ θαη ζρεδφλ ην ζχλνιφ ηνπο δειψλεη φηη έρεη επαθή κε ηνπο δεκφζηνπο θνξείο. Ζ επαθή απηή θαηαγξάθεηαη θπξίσο κε ηνλ ΟΑΔΓ, κε ηηο αζηπλνκηθέο αξρέο, κε ηηο ηνπηθέο αξρέο, αιιά θαη ζε κεγάιν βαζκφ κε ην ΗΚΑ θαη ηα δεκφζηα λνζνθνκεία. Ζ πεξηγξαθή ηεο εκπεηξίαο θαη ηνπ βηψκαηνο ησλ κεηαλαζηψλ κε απηνχο ηνπο θνξείο πνιιέο θνξέο αλαθέξεηαη σο αξλεηηθή, φπσο αξλεηηθή είλαη θαη ε γλψκε ηνπο γηα ηηο θξαηηθέο ππεξεζίεο σο πξνο ηνπο κεηαλάζηεο. Οη πεξηζζφηεξνη πηζηεχνπλ, φηη νη επίζεκεο ππεξεζίεο ηνπ θξάηνπο δελ βνεζνχλ ηνπο θαηνίθνπο κηαο πφιεο λα εληαρζνχλ ζηελ θνηλσλία θαη φηαλ ην πεηπραίλνπλ απηφ, ην θάλνπλ γηα ιφγνπο θαιήο ζέιεζεο ή γηα λα βνεζήζνπλ ζηελ έληαμή ηνπο. Οη ιφγνη πνπ ηνπο απαγνξεχνπλ λα ην θάλνπλ είλαη θπξίσο ε έιιεηςε νξγάλσζεο, γλψζεο θαη εκπεηξίαο θαη ε λννηξνπία δπζπηζηίαο απέλαληη ζηνπο θαηνίθνπο κηαο πφιεο. Ζ κε επίιπζε επίζεο ησλ δηαθφξσλ δηνηθεηηθψλ θαη γξαθεηνθξαηηθψλ πξνβιεκάησλ είλαη ε κία ζεκαληηθή «πιεπξά» ηνπ λνκίζκαηνο, θαζψο ην δεηνχκελν είλαη ε φζν ην γξεγνξφηεξν έληαμε ησλ θαηνίθσλ ησλ πφιεσλ ζηελ ειιεληθή 18
θνηλσλία. ε θακία ρψξα αλά ηελ Δπξψπε δελ ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλεο ιχζεηο θαη έηνηκα ζρέδηα αθνχ νη αξκφδηνη θνξείο παξαθνινπζνχλ ηηο εμειίμεηο θαη «πηνζεηνχλ» κηα ζεηξά απφ κέηξα πνπ ζα δηεπθνιχλνπλ ηελ θνηλσληθή έληαμε ησλ πνιηηψλ θαη ζπγρξφλσο ζα δηαηεξήζνπλ ηελ θνηλσληθή ζπλνρή ζηε πνιηηεία. Χζηφζν, ν λφκνο 3386/05 εηζήγαγε ηε κέξηκλα γηα ηελ θνηλσληθή έληαμε σο ππνρξέσζε ηνπ θξάηνπο φπνπ κε ην νινθιεξσκέλν πξφγξακκα «Δζηία» ζπζηεκαηνπνηεί ηηο δξάζεηο θαη ηα κέηξα πνπ ιακβάλνληαη απφ φια ηα ππνπξγεία ζηελ Διιάδα θαη σο πξνο ηε θνηλσληθή έληαμε ησλ δηαθφξσλ θαηνίθσλ, ελψ απφ ην 2007 σο ην 2013, 26 εθαηνκκχξηα επξψ δηαηέζεθαλ απφ ην Δπξσπατθφ Σακείν Έληαμεο, κε ζθνπφ λα ρξεκαηνδνηήζνπλ δξάζεηο γηα ηελ ελζσκάησζε ησλ θαηνίθσλ -πνιηηψλ πνπ δνχζαλ θαη ζπλερίδνπλ λα δνπλ ζηελ Διιάδα. Σέινο ην δήηεκα ηεο θνηλσληθήο έληαμεο ησλ πνιηηψλ ζε κηα θνηλσλία, φπσο ε Διιεληθή, κε ζθνπφ ηελ απνηξνπή ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, δελ ζα πξέπεη λα εθεζπράδεη πνηέ. Απαηηείηαη δηαξθήο πξνζπάζεηα γηαηί πάληα ζα ππάξρεη θάηη θαιχηεξν πνπ κπνξεί θαη πξέπεη λα επηηεπρζεί. ηηο πξνζπάζεηεο απηέο ζπγθαηαιέγνληαη νη ζπλεδξηάζεηο Παγθφζκηνπ Φφξνπκ γηα ηε Μεηαλάζηεπζε θαη ηελ Αλάπηπμε, ηα νπνία θαηά θαηξνχο θηινμελνχληαη ζηελ Διιάδα. Θεσξνχληαη σο εμαηξεηηθά ζεκαληηθέο δηνξγαλψζεηο, δηφηη νη πνιηηηθέο θαη πεξηθεξεηαθέο δηακάρεο θαη ε νηθνλνκηθή θξίζε θαζηζηνχλ ηε κεηαλάζηεπζε κηα απφ ηηο θπξηφηεξεο εθθάλζεηο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηεο θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. ηα Παγθφζκηα Φφξνπκ ζπκκεηέρνπλ πεξίπνπ 170 ρψξεο κέιε ηνπ ΟΖΔ θαη 250 εθπξφζσπνη ηεο Κνηλσλίαο ησλ Πνιηηψλ απφ φινλ ηνλ θφζκν. Θεσξνχληαη νη θαηαιιειφηεξνη ηξφπνη γηα λα αληαιιαρζνχλ ηδέεο, πνιηηηθέο θαη δξάζεηο πνπ ζα 19
«ιεηάλνπλ» ηηο αληηζέζεηο θαη ζα γελλήζνπλ κέηξα πνπ ζα βνεζήζνπλ ζηε θνηλσληθή έληαμε φισλ ησλ πνιηηψλ ζηηο ρψξεο ηνπο θαη απηνκάησο ζα κεηαηξέςνπλ ζε επθνιφηεξε ηελ εμππεξέηεζε ηνπο απφ ηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο, θαηαπνιεκψληαο θαηλφκελα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. εκαληηθφ πξφβιεκα, ην νπνίν απνηειεί αηηία δεκηνπξγίαο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηηο κέξεο καο, είλαη ε κε ζσζηή θνηλσληθή ελζσκάησζε ησλ θαηνίθσλ κηαο πφιεο ζηε θνηλσλία φπνπ δνπλ. Κάηη ηέηνην ζπκβαίλεη βέβαηα πεξηζζφηεξν γηα ηνπο κεηαλάζηεο. Σελ ζηηγκή πνπ ε Δπξσπατθή Έλσζε απνθαζίδεη εληαία γηα ηε ζπκκεηνρή φισλ ησλ θαηνίθσλ θαη κεηαλαζηψλ ζε ηνπηθέο εθινγέο, ζηηο ρψξεο φπνπ δνπλ θαη ήδε επηά ρψξεο έρνπλ λνκνζεηήζεη ζρεηηθά, ζηελ Διιάδα αλαδεηνχληαη αθφκε ηα «εξγαιεία» θαηαγξαθήο ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ πιεζπζκνχ πνπ θηινμελνχληαη, γηα λα απνθαζίζνπλ ελ ζπλερεία νη αξκφδηεο αξρέο αλ ζα ηνπο λνκηκνπνηήζνπλ θαη πφηε θαζψο θαη πνηεο πνιηηηθέο έληαμήο ηνπο ζα εθαξκφζνπλ αληίζηνηρα 14. Παξ φηη σο ρψξα ε Διιάδα δηαζέηεη αλαινγηθά ηνπο πεξηζζφηεξνπο κεηαλάζηεο απφ ηα άιια θξάηε-κέιε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, παξνπζηάδνληαη ζνβαξέο θαζπζηεξήζεηο ζηελ αλάπηπμε κηαο ζρεδηαζκέλεο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο ελζσκάησζεο, γεγνλφο πνπ δεκηνπξγεί ζνβαξφ πξνβιήκαηα φρη κφλν ζηα πεξίπνπ 2.000.000 θαη πιένλ κεηαλάζηεο πνπ δηακέλνπλ 14 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 20
ζηε ρψξα καο, αιιά θαη ζηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο πνπ ζπρλά παξνπζηάδνπλ θξνχζκαηα μελνθνβίαο θαη ξαηζηζκνχ 15. Δλ φςεη φκσο επαλαζρεδηαζκνχ ηεο πνιηηηθήο ηεο ρψξαο γηα ηε κεηαλάζηεπζε θαη ηε θνηλσληθή ελζσκάησζε φισλ ησλ θαηνίθσλ ζηε θνηλσλία φπνπ δνπλ, ην Ηλζηηηνχην Μεηαλαζηεπηηθήο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο, πνπ νπζηαζηηθά απνηειεί ηνλ «ηερληθφ ζχκβνπιν» ηεο θπβέξλεζεο, βξίζθεηαη ζην ηειηθφ ζηάδην κηαο πιήξνπο θαηαγξαθήο φισλ ησλ πνηνηηθψλ θαη πνζνηηθψλ παξακέηξσλ ηνπ πξνβιήκαηνο, κέζα απφ ηε δηεμαγσγή πέληε ζεκαληηθψλ εξεπλψλ απφ ηζάξηζκα Παλεπηζηεκηαθά θαη Δξεπλεηηθά Ηδξχκαηα. Σα ζηνηρεία πνπ πξνθχπηνπλ, εληππσζηάδνπλ, θαζψο 15 ρξφληα κεηά ηελ εκθάληζε ηνπ θαηλνκέλνπ, ν πεξίπνπ κηζφο πιεζπζκφο ηεο ρψξαο εξγάδεηαη κε κεγάιε κεξίδα κεηαλαζηψλ λα δηακέλεη παξάλνκα ζηε ρψξα κε πνιιαπιέο ζπλέπεηεο, θαη παξά ην γεγνλφο φηη νη ξπζκνί αχμεζήο ηνπο παξακέλνπλ πςεινί, ηφζν πνπ ππάξρνπλ πεξηνρέο ηεο ρψξαο φπνπ ην 1/4 ηνπ πιεζπζκνχ είλαη κεηαλάζηεο 16. Έηζη, έλαο 40ρξνλνο, νηθνγελεηάξρεο, ελεξγφο επαγγεικαηηθά, κεζαίνπ έσο ρακεινχ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ, πξνεξρφκελνο θπξίσο απφ ηελ Αιβαλία θαη δεπηεξεπφλησο απφ πξψελ αλαηνιηθέο ρψξεο, ν νπνίνο δεη θπξίσο ζηα αζηηθά θέληξα, (πνπ απνηειεί ηνλ κέζν ηχπν κεηαλάζηε ζηελ Διιάδα) θηλδπλεχεη λα 15 Σσιιογηθό Έργο, (2002), «Νομικέρ και Κοινωνικοπολιηικέρ Διαζηάζειρ ηηρ Μεηανάζηεςζηρ ζηην Ελλάδα». Δθδόζεης: Παπαδήζες 16 Σσιιογηθό Έργο, (2002), «Νομικέρ και Κοινωνικοπολιηικέρ Διαζηάζειρ ηηρ Μεηανάζηεςζηρ ζηην Ελλάδα». Δθδόζεης: Παπαδήζες 21
πεξηζσξηνπνηεζεί θαη λα κελ επηηεπρζεί απνηειεζκαηηθή θνηλσληθή ελζσκάησζε γηα απηφλ θαη ηελ νηθνγέλεηα ηνπο, αλ άκεζα δελ ιεθζνχλ κέηξα. Σα παηδηά ηνπο θνηηνχλ ζηα ειιεληθά ζρνιεία, ππφ εκηπαξάλνκν θαζεζηψο, αιιά δελ έρνπλ θακία δπλαηφηεηα λα γλσξηζηνχλ κε ηε γιψζζα θαη ηελ θνπιηνχξα ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ηνπο, θαζψο δελ πξνβιέπεηαη ε ιεηηνπξγία δηθψλ ηνπο ζρνιείσλ. Απνιακβάλνπλ ησλ ππεξεζηψλ ηνπ Δζληθνχ πζηήκαηνο Τγείαο, αιιά δηαηξέρνπλ ηνλ θίλδπλν αλ ν γηαηξφο δελ δηαζέηεη θάπνηεο ηδηαίηεξεο «επαηζζεζίεο» λα κελ γίλνπλ απνδέθηεο ησλ απαηηνχκελσλ ππεξεζηψλ. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ησλ κεηαλαζηψλ δεη γηα πάλσ απφ κηα πεληαεηία ζηελ Διιάδα θαη έρνπλ εηζξεχζεη απφ 27 δηαθνξεηηθέο ρψξεο, κε ηελ Αιβαλία λα θαηέρεη ηε «κεξίδα ηνπ ιένληνο», θαζψο ην 55,6% ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ πιεζπζκνχ πξνέξρεηαη απφ ηε γεηηνληθή ρψξα, ελψ ην 17% πξνέξρεηαη απφ πξψελ αλαηνιηθέο ρψξεο. Παξ φηη αξρηθά εγθαηαζηάζεθαλ ζε αγξνηηθέο πεξηνρέο, ηα ηειεπηαία ρξφληα ζπγθεληξψλνληαη ζε κεγάια αζηηθά θέληξα ή κεγάια λεζηά, αλαδεηψληαο θαιχηεξεο ζπλζήθεο εξγαζίαο θαη αλαηξέπνληαο ηε ζχλζεζε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο, πξνζβιέπνληαο ζπγρξφλσο ζε κηα ζσζηή θνηλσληθή ελζσκάησζε, θαζψο ζε πνιιέο πεξηνρέο ην πνζνζηφ ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ πιεζπζκνχ απνηειεί ην 17% - 25% ησλ θαηνίθσλ 17. ια ηα παξαπάλσ ζηνηρεία πξνθχπηνπλ απφ ζρεηηθέο έξεπλεο πέληε Παλεπηζηεκηαθψλ Ηδξπκάησλ θαη Δξεπλεηηθψλ Κέληξσλ, νη νπνίεο δηεμάγνληαη γηα ην Ηλζηηηνχην Μεηαλαζηεπηηθήο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο. 17 Καζηκάηε Κ. (επηκ.) (1998), «Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ: η ελληνική εμπειπία», ΚΔΚΜΟΚΟΠ Gutenberg, Αζήλα 22
Δπηρεηξνχλ λα θαηαγξάςνπλ ην κεηαλαζηεπηηθφ πιεζπζκφ πνπ βξίζθεηαη ζηε ρψξα καο, ηηο ζπλζήθεο δηακνλήο ηνπο, ηα θνηλσληθά, νηθνλνκηθά, επαγγεικαηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, ηελ αζηηθή ηνπο θαηάζηαζε θαζψο θαη ηνπο ηξφπνπο θνηλσληθήο ηνπο ελζσκάησζεο θαη παξνρή δεκνζίσλ ππεξεζηψλ κε ζθνπφ ηελ απνθπγή θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Γηα λα επηηεπρζεί φκσο θάηη ηέηνην φρη κφλν γηα ηνπο κεηαλάζηεο αιιά φινπο ηνπο πνιίηεο ηεο ρψξαο, ζα πξέπεη λα ζπγθεληξσζνχλ ζηνηρεία απφ ηα ζρεηηθά ππνπξγεία, αζθαιηζηηθνχο νξγαληζκνχο, θνξείο ηεο εθπαίδεπζεο, ηεο πγείαο θαη ζρεηηθψλ άιισλ. Οη πξψηεο κειέηεο έρνπλ ήδε παξαδνζεί θαη έρεη αξρίζεη λα δηαθξίλεηαη ην ηνπίν ηνπιάρηζηνλ φζνλ αθνξά βαζηθέο παξακέηξνπο θνηλσληθήο ελζσκάησζεο. Σα πεξηζζφηεξα ζηνηρεία ζπγθιίλνπλ ζε έλαλ αξηζκφ κεηαλαζηψλ πεξί ηα 2.000.000, σζηφζν ππάξρνπλ θαη έξεπλεο πνπ «αλεβάδνπλ» ηνλ ίδην αξηζκφ πεξίπνπ ζε 2.200.000 κεηαλάζηεο. Αδηεπθξίληζηνο παξακέλεη αθφκε ν αξηζκφο ησλ παξάλνκσλ κεηαλαζηψλ, θαζψο νη πξψηεο εθηηκήζεηο απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ ζηνηρείσλ θαηαηείλνπλ ζην φηη πεξίπνπ ζε έλα λφκηκν κεηαλάζηε αλαινγεί έλαο παξάλνκνο. Σαπηφρξνλα φκσο, κε ηελ θαηαγξαθή ησλ πνζνηηθψλ θαη πνηνηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ κεηαλαζηψλ θαη φισλ ησλ πνιηηψλ πνπ βξίζθνληαη ζηελ Διιάδα θαη σο πξνο ηε θνηλσληθήο ηνπο ελζσκάησζε, νη έξεπλεο πνπ αλέζεζε ην Ηλζηηηνχην Μεηαλαζηεπηηθήο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο θαηαγξάθνπλ θαη ην απφιπην ράνο πνπ επηθξαηεί θαη αξρήλ ζην ζχζηεκα λνκηκνπνίεζεο ησλ 23
κεηαλαζηψλ θαη δεπηεξεπφλησο ζε έλα εμαηξεηηθά αδχλακν ζχζηεκα έληαμεο πνιηηψλ ζηα θνηλσληθά δξψκελα ηεο ρψξαο 18. Δθηφο φκσο ησλ κεγάισλ αξηζκψλ ιαζξνκεηαλαζηψλ πνπ θαηά θαηξνχο δέρεηαη ε Διιάδα, ππάξρνπλ θαη ρηιηάδεο κεηαλάζηεο πνπ εηζέξρνληαη λνκίκσο ζηε ρψξα, αιιά παξακέλνπλ παξαλφκσο. Πξφθεηηαη γηα ηνπο νηθνλνκηθνχο κεηαλάζηεο πνπ πξνέξρνληαη απφ ρψξεο κε ηηο νπνίεο νη ειιεληθέο αξρέο έρνπλ ζπλππνγξάςεη δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο γηα ηελ απαζρφιεζε επνρηθνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. ηνλ αληίπνδα φκσο θαη σο πξνο ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε ησλ κεηαλαζηψλ θαη πνιηηψλ ζηελ Διιάδα θαζψο θαη ησλ δεκφζησλ ππεξεζηψλ πνπ παξέρνληαη, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί πσο ειάρηζηα είλαη ηα παξαδείγκαηα εμεηδηθεπκέλσλ ππεξεζηψλ πνπ απεπζχλνληαη ζε κεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο. ην Δζληθφ χζηεκα Τγείαο γηα παξάδεηγκα δελ έρνπλ εληαρζεί αθφκε πξαθηηθέο δηαπνιηηηζκηθήο πξνζέγγηζεο θαη δελ παξέρνληαη πιεξνθνξίεο ζε άιιεο γιψζζεο εθηφο ηεο Διιεληθήο αιιά νχηε θαη ε δπλαηφηεηα δηεξκελείαο. Δπίζεο, θάπνηα κεκνλσκέλα παξαδείγκαηα αθνξνχλ θπξίσο ηηο πξαθηηθέο θαη ζπγθεθξηκέλα πξνγξάκκαηα κε θπβεξλεηηθψλ νξγαλψζεσλ πνπ παξέρνπλ πεξίζαιςε θαη ππεξεζίεο ςπρνθνηλσληθήο ππνζηήξημεο ζε κεηαλάζηεο «ρσξίο έγγξαθα», πξφζθπγεο θαη κεηνλφηεηεο νη νπνίνη δελ έρνπλ πεηχρεη ηελ θνηλσληθή ηνπο ελζσκάησζε. Οξγαλψζεηο φπσο νη Γηαηξνί ηνπ Κφζκνπ, ε PRAKSIS, ην Διιεληθφ πκβνχιην γηα ηνπο Πξφζθπγεο, ν Διιεληθφο Δξπζξφο ηαπξφο, θαη νη Γηαηξνί Υσξίο χλνξα παξέρνπλ ππεξεζίεο πγείαο, ζπκβνπιεπηηθήο γηα δεηήκαηα πγείαο θαη πξφλνηαο θαη ππεξεζίεο ςπρνινγηθήο ζηήξημεο. Οη Γηαηξνί ηνπ Κφζκνπ θαη ε 18 Κωλζηαληίλοσ Γρ., Σθαθηαλού Γρ., (2002), Σύγσπονη Πολιηική Οικονομία, Δθδόζεης Interbooks, Αζήλα 24
PRAKSIS ιεηηνπξγνχλ πνιχ-ηαηξεία ζηελ Αζήλα, ηε Θεζζαινλίθε θαη ηελ Κξήηε πξνζθέξνληαο ηαηξηθέο ππεξεζίεο, θάξκαθα θαη ζπκβνπιεπηηθή γηα ζέκαηα πξφλνηαο θαη έληαμεο, ζε κεηαλάζηεο «ρσξίο έγγξαθα» θαη αηηνχληεο άζπιν νη νπνίνη ηεινχλ ππφ θαζεζηψο απέιαζεο. Αλαθεξφκελνη ζε κηα δηαθνξεηηθή αηηία δεκηνπξγίαο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ γηα ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο αλζξψπσλ, ζα κπνξνχζε θαλείο λα ππνζηεξίμεη πσο εθείλε αλαθέξεηαη ζηε θαηαβνιή ησλ κηθξψλ ζπληάμεσλ πνπ πξνζθέξνληαη ζηνπο αζθαιηζκέλνπο απφ ηα δεκφζηα ηακεία ηεο ρψξαο θαη νη νπνίεο κηθξέο θαηαβνιέο ζπληάμεσλ δελ επηηξέπνπλ ζηα άηνκα απηά λα πξαγκαηνπνηήζνπλ ηηο επηζπκίεο ηνπο νχηε θαλ λα εθπιεξψζνπλ ηα ζηνηρεηψδε ηεο δηαβίσζεο ηνπο. χκθσλα κε δηάθνξεο ηζηνξηθέο κειέηεο αιιά θαη ηελ αλάπηπμε ησλ ζπληαμηνδνηηθψλ ζπζηεκάησλ, έρεη αλαδεηρζεί πσο κηα βαζηθή δηάθξηζε σο πξνο ηε κέζνδν ρξεκαηνδφηεζεο ησλ ηακείσλ κε ζθνπφ ηελ θαηαβνιή ζπληάμεσλ ζηνπο ζπληαμηνχρνπο, απηή δηαθξίλεηαη αλάκεζα ζε δηαλεκεηηθά θαη θεθαιαηνπνηεηηθά ζπζηήκαηα. Σα δηαλεκεηηθά απηά ζπζηήκαηα ζηεξίδνληαη ζηελ αξρή ησλ ηξερνπζψλ πιεξσκψλ, δειαδή νη ζεκεξηλνί εξγαδφκελνη θαηαβάιινπλ ηηο εηζθνξέο απφ ηηο νπνίεο ρξεκαηνδνηνχληαη νη ηξέρνπζεο ζπληάμεηο. Σν ζέκα φκσο είλαη γηα πφζν ζα ππάξρνπλ ηα ρξήκαηα ζηα ηακεία λα θαηαβάιινληαη νη ζπληάμεηο αιιά θαη λα απνθεχγνπλ ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ νη ζπληαμηνχρνη ησλ δηαθφξσλ δεκνζίσλ ηακείσλ 19. Απφ ηελ παξαπάλσ αξρή πξνθχπηεη θαη ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ απηνχ ηνπ ηξφπνπ ρξεκαηνδφηεζεο: ε δηαγελεαθή αιιειεγγχε. Ηζηνξηθά, ην ελ ιφγσ κνληέιν 19 Νεθηάρηος Μ., «Κοινωνική Αζθάλιζη ζηην Ελλάδα», Financial Forum, 1996 25
πξνέθπςε απφ ηε κεηεμέιημε ηεο αιιεινβνεζεηηθήο αζθάιηζεο πνπ αλαπηχρζεθε θπξίσο αλάκεζα ζηνπο κηζζσηνχο θαη γηα απηφ ην ιφγν ζηεξίδεηαη ζηηο εηζθνξέο. Ζ αλάδεημή ηνπ ζε θπξίαξρν κνληέιν νθείιεηαη, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ζηνπο αγψλεο δηάθνξσλ κεξίδσλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, ελψ ζε άιιεο πεξηπηψζεηο ζηελ πξσηνβνπιία ηεο θξαηηθήο γξαθεηνθξαηίαο. Απνηειεί επίζεο γεγνλφο πσο ε πιεηνλφηεηα ησλ αζθαιηζηηθψλ ζπζηεκάησλ ηεο Ζπεηξσηηθήο Δπξψπεο ιεηηνπξγνχλ ζηε βάζε ηνπ δηαλεκεηηθνχ κνληέινπ, εθφζνλ είλαη ην κφλν πνπ παξάγεη ηελ απαηηνχκελε θνηλσληθή αιιειεγγχε θαη ρσξίο λα νδεγεί ηνπο ζπληαμηνχρνπο ζηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Σν γεγνλφο βέβαηα φηη ην δηαλεκεηηθφ ζχζηεκα είλαη κηα θνηλσληθά γεησκέλε κέζνδνο ρξεκαηνδφηεζεο ησλ ζπληάμεσλ, ην θαζηζηά απηφκαηα αξθεηά επαίζζεην ζηηο κεηαβνιέο ηεο θνηλσληθνπνιηηηθήο θαη ηεο εξγαζηαθήο δνκήο κε απνηέιεζκα ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ηελ πξφθιεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ιφγσ ησλ ρακειψλ απνιαβψλ ησλ ζπληάμεσλ. Ζ ρξπζή επνρή γηα ηα δηαλεκεηηθά ζπζηήκαηα θαη ζπλεπψο ηεο θαηαβνιήο ζπληάμεσλ, ήηαλ ε πεξίνδνο ηεο θευλζηαλήο ζπλαίλεζεο θαη φηαλ ν βαζηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ησλ θξαηηθψλ πνιηηηθψλ ήηαλ ε επίηεπμε ηεο πιήξνπο απαζρφιεζεο θαη ε ελίζρπζε ηεο ζπλνιηθήο δήηεζεο κε ζθνπφ ηελ απνηακίεπζε ησλ ηακείσλ γηα κειινληηθέο πιεξσκέο. Σν απμεκέλν επίπεδν απαζρφιεζεο παιαηφηεξα ήηαλ εθείλν ην νπνίν δηεχξπλε ζεκαληηθά ηε δεμακελή ησλ εηζθνξψλ εμαζθαιίδνληαο έλα ηθαλνπνηεηηθφ επίπεδν ζπληάμεσλ ελάληηα ζηνλ φπνην θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, ην νπνίν κε ηε ζεηξά ηνπ ελίζρπε ηελ αγνξαζηηθή δχλακε φζσλ ήηαλ έμσ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο δηαζθαιίδνληαο ην επίπεδν ηεο ζπλνιηθήο δήηεζεο. Ζ «δηάξξεμε» φκσο ηεο 26
θευλζηαλήο ζπλαίλεζεο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο δεκνγξαθηθέο κεηαβνιέο, νδήγεζε ηα δηαλεκεηηθά ζπζηήκαηα ζε θξίζε θαη ζπλεπψο θαη ηηο θαηαβνιέο ησλ ζπληάμεσλ 20. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε εγθαηάιεηςε ηεο πιήξνπο απαζρφιεζεο θαη ε εηζαγσγή ησλ επέιηθησλ κνξθψλ εξγαζίαο ζπξξίθλσζαλ ζεκαληηθά ην αζθαιηζκέλν εξγαηηθφ δπλακηθφ, πεξηνξίδνληαο ηε «δεμακελή» ησλ εηζθνξψλ νδεγψληαο ζηελ θνηλσληθή απνκφλσζε θαη ηνλ απνθιεηζκφ ησλ ζπληαμηνχρσλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά επίζεο, ην πέξαζκα ηεο γεληάο ηεο πιήξνπο απαζρφιεζεο ζηε ζχληαμε νδήγεζε ζε επέθηαζε ησλ απαηηνχκελσλ θνλδπιίσλ, ηα νπνία ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο μεπεξλνχλ ηηο θαηαβαιιφκελεο εηζθνξέο απφ ηνπο εξγαδφκελνπο. Οη ζπληάμεηο πνπ θαηαβάιινληαη ζηηο κέξεο καο ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ηηο εηζθνξέο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ησλ εξγνδνηψλ νη νπνίεο φκσο είλαη πεξηνξηζκέλεο, ηε ζπκκεηνρή ηνπ θξάηνπο θαη ηηο απνδφζεηο ησλ απνζεκαηηθψλ θαη ησλ επελδχζεσλ. Οη ηέζζεξηο απηέο παξάκεηξνη ιεηηνπξγνχλ ζπκπιεξσκαηηθά ζηε θάζε κηα. Με άιια ιφγηα αλ κεησζεί ε ζπλεηζθνξά κηαο παξακέηξνπ, ζα πξέπεη λα απμεζεί αληίζηνηρα θάπνηα άιιε, ψζηε νη ζπληάμεηο λα παξακείλνπλ ζηαζεξέο ή ηνπιάρηζηνλ λα κελ κεησζνχλ πεξαηηέξσ. 1.4 Πξνβιήκαηα πνπ πξνθαινύληαη από ηνλ Κνηλσληθό Απνθιεηζκό πσο ήδε αλαθέξζεθε ζε πξνεγνχκελεο ελφηεηεο, ε έλλνηα Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο ζεσξείηαη δηαθνξεηηθή απφ εθείλεο ηεο θηψρεηαο θαη ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο. Θα κπνξνχζε λα ζεκεησζεί επίζεο πσο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο είλαη ε παξεκπφδηζε απνξξφθεζεο θνηλσληθψλ θαη δεκφζησλ αγαζψλ, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα απηά ηεο εθπαίδεπζεο, ηνπ ζπζηήκαηνο 20 Νεθηάρηος Μ., «Κοινωνική Αζθάλιζη ζηην Ελλάδα», Financial Forum, 1996 27
πγεηνλνκηθήο πεξίζαιςεο θιπ., ε έιιεηςε ησλ νπνίσλ νδεγεί ζπλήζσο θαη ζηελ νηθνλνκηθή αλέρεηα θαη ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε 21. O φξνο "θνηλσληθφο απνθιεηζκφο" ραξαθηεξίδεη, δειαδή, ηφζν κία θαηάζηαζε φζν θαη κία δηαδηθαζία. Γηα κηα αλζξψπηλε δηαβίσζε νη άλζξσπνη έρνπλ ζηε δηάζεζή ηνπο πέξα απφ ην πξνζσπηθφ ηνπο εηζφδεκα θαη δεκφζην θαη θνηλσληθφ πινχην, ηνπ νπνίνπ θάλνπλ ρξήζε ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ. Έηζη, φπνηα παηδηά έρνπλ θνηηήζεη κφλν ζηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε έρνπλ ρξεζηκνπνηήζεη απφ ην δεκφζην πινχην έλα ζπγθεθξηκέλν πνζφ, πνπ κπνξνχκε γηα θάζε ρψξα λα ην ππνινγίζνπκε επαθξηβψο. Σα παηδηά εθφζνλ ζπλερίζνπλ θαη ηειεηψζνπλ ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, έρνπλ απνξξνθήζεη απφ ην δεκφζην πινχην έλα κεγαιχηεξν πνζφ. Δάλ, ηέινο, θάπνηα απφ απηά θνηηήζνπλ ζην παλεπηζηήκην θαη νινθιεξψζνπλ παλεπηζηεκηαθέο ζπνπδέο, ηφηε απηά απνξξνθνχλ απφ ην δεκφζην πινχην έλα πνιχ κεγαιχηεξν πνζφ. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη ζε κηα ζεηξά απφ άιιεο δξαζηεξηφηεηεο. Έηζη, φπνην άηνκν επηζθέπηεηαη έλα ζέαηξν πνπ επηδνηείηαη απφ ην θξάηνο ή επηζθέπηεηαη έλα κνπζείν, απηφ απνξξνθά έλα κέξνο ηνπ δεκφζηνπ θαη θνηλσληθνχ πινχηνπ. Παξνκνίσο ρξεζηκνπνηεί δεκφζην θαη θνηλσληθφ πινχην φπνην άηνκν έρεη ην δηθαίσκα λα ρξεζηκνπνηήζεη έλα ζχζηεκα πγείαο ζην νπνίν επελδχνληαη πςειά πνζά. Ή φπνην έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ρξεζηκνπνηεί γηα ηηο απαξαίηεηεο κεηαθηλήζεηο ηνπ έλα πξφζθνξν νδηθφ ζχζηεκα ή έλα πξφζθνξν επηδνηνχκελν ζχζηεκα δεκφζησλ ζπγθνηλσληψλ. 21 Νεθηάρηος Μ., «Κοινωνική Αζθάλιζη ζηην Ελλάδα», Financial Forum, 1996 28
εκαληηθφ είλαη ην εμήο, φζν ιηγφηεξν δεκφζην θαη θνηλσληθφ πινχην απνξξνθά έλαο άλζξσπνο ηφζν κεγαιχηεξε ε πηζαλφηεηα λα δηνιηζζήζεη ζε ζπλζήθεο θηψρεηαο. κσο ν βαζκφο απνξξφθεζεο δεκφζηνπ πινχηνπ δελ είλαη ηπραίν γεγνλφο. Οξηζκέλεο νκάδεο αλζξψπσλ έρνπλ πεξηζζφηεξεο δπλαηφηεηεο λα απνξξνθήζνπλ δεκφζην πινχην θαη άιιεο ιηγφηεξν. 29
2. Κεθάιαην 2 ν : Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο ζηε Γπηηθή Διιάδα 2.1 Βαζκόο Κνηλσληθνύ Απνθιεηζκνύ ζηε Γπηηθή Διιάδα Λακβάλνληαο ππφςε ηε ζεκαζία ηνπ θνηλσληθνχ απηνχ θαηλνκέλνπ, θξίλεηαη ζθφπηκε ε παξαθνινχζεζε θαη ε αλαιπηηθή εμέηαζε ηνπ ζηε Γπηηθή Διιάδα. Ζ επηινγή ηεο εμεηαδφκελεο γεσγξαθηθήο πεξηνρήο δελ έγηλε ηπραία. Αλαιπηηθφηεξα, ε πεξηθέξεηα Γπηηθήο Διιάδνο βξίζθεηαη ηα ηειεπηαία 10 ρξφληα ζην πξνζθήλην θαη ζηε θάζε θαηά ηελ νπνία ηνπνζεηνχληαη νη βάζεηο γηα δηαξθή νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ηδηαίηεξα ζήκεξα πνπ ε Διιάδα εληάζζεηαη ζην θνηλνηηθφ πιαίζην πνιηηηθψλ θαη θαηαζθεπαζηηθψλ ζρεδηαζκψλ γηα ην ζπγθνηλσληαθφ θαη κεηαθνξηθφ δίθηπν ηεο, αιιά θαη ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ζχγθιηζε ζην επξσπατθφ θεθηεκέλν. ηηο κέξεο καο έρεη ήδε νινθιεξσζεί ην κεγάιν έξγν ηεο Γέθπξαο Ρίνπ Αληηξξίνπ θαη βξίζθνληαη ζε εμέιημε άιια δπν αθφκε ζεκαληηθά ζπγθνηλσληαθά έξγα γηα ηελ Γπηηθή Διιάδα, ε Νέα Οδφο θαη ε Οιπκπία Οδφο, ηα νπνία ηελ θαζηζηνχλ θεληξηθφ ηκήκα ηνπ αλαδπφκελνπ δπηηθνχ Άμνλα νδηθήο ζχλδεζεο θαη αλάπηπμεο ηεο ρψξαο. Σα έξγα απηά -ε γέθπξα πνπ ιεηηνπξγεί ήδε θαη νη δπν ππφ θαηαζθεπή νδηθνί άμνλεο- είλαη βέβαην φηη επεξεάδνπλ θαίξηα ηελ αλαπηπμηαθή δηαδηθαζία φιεο ηεο εμεηαδφκελεο πεξηνρήο θαη δεκηνπξγνχλ, κέζσ ησλ ζνβαξψλ επηπηψζεσλ ηνπο ζηνλ νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ ηζηφ, ηηο πξνυπνζέζεηο γηα δηαξθή θαη απηφλνκε αλάπηπμε. Σα κεγάιεο θιίκαθαο έξγα νδηθψλ ππνδνκψλ θαηαζθεπάδνληαη κε ζθνπφ ηε κεηαβνιή ηεο πξνζβαζηκφηεηαο ησλ πεξηνρψλ ζε έλα πεξηθεξεηαθφ ζχζηεκα. Παξά ην γεγνλφο φηη απφ άπνςε θπζηθνχ αληηθεηκέλνπ έλα έξγν είλαη ρσξηθά εληνπηζκέλν, 30
ζίγνπξα απηφ ζα κεηαβάιεη ηελ απφιπηε αιιά θαη ηε ζρεηηθή πξνζβαζηκφηεηα (accessibility) κηαο πεξηνρήο ζε ζρέζε κε άιιεο. Πνιχ πεξηζζφηεξν δε, ε κεηαβνιή ζηηο ζρεηηθέο ηηκέο πξνζβαζηκφηεηαο ζηηο δηάθνξεο πεξηνρέο, ζεσξείηαη ην πην ζεκαληηθφ απνηέιεζκα κηαο επέλδπζεο ζε ζπγθνηλσληαθέο ππνδνκέο. Σν δίθηπν ησλ κεηαθνξηθψλ ππνδνκψλ έρεη σο απνηέιεζκα φηη ε πξνζβαζηκφηεηα δελ είλαη ρσξηθά νκνηφκνξθε θαη επνκέλσο κηα λέα ζπγθνηλσληαθή ππνδνκή ή ε βειηίσζε κηαο ππάξρνπζαο νδεγεί ζηε κεηαβνιή ηεο ηζνξξνπίαο ησλ ηηκψλ ηεο πξνζβαζηκφηεηαο ζε έλα ζχζηεκα πεξηνρψλ. Ζ κεηαβνιή απηή ζηηο ζρεηηθέο ηηκέο έρεη κε ηε ζεηξά ηεο σο επαθφινπζν κεηαβνιέο ζηα ζρεηηθά πιενλεθηήκαηα ησλ ρσξηθά εληνπηζκέλσλ δξαζηεξηνηήησλ θαζψο θαη ζηηο επθαηξίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ηνκείο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο ζηηο δηάθνξεο πεξηνρέο. Δπίζεο, δελ ζα πξέπεη λα παξαιεθζεί φηη ε πξνζβαζηκφηεηα έρεη αμία απηή θαζαπηή σο ζηνηρείν ηεο πνηφηεηαο δσήο. Σα ζπγθνηλσληαθά απηά έξγα ζα απνηειέζνπλ έλα νινθιεξσκέλν νδηθφ άμνλα πνπ ζα δηαηξέρεη ηε δπηηθή Διιάδα ζπκβάιινληαο, κέζσ ηεο γξήγνξεο πξφζβαζεο θαη ησλ ζπκπιεξσκαηηθψλ θαη παξάιιεισλ έξγσλ πνπ ζα γίλνπλ, ζηελ αλαπηπμηαθή ψζεζε ηεο πεξηνρήο, ηελ άξζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ηεο θαη ηελ αλάπηπμε λέσλ επθαηξηψλ θαη δξαζηεξηνηήησλ. Ζ πξαγκαηηθφηεηα απηή είλαη επλφεην φηη δεκηνπξγεί ηελ αλάγθε χπαξμεο ελφο κεραληζκνχ ζπλερνχο παξαθνινχζεζεο, θαηαγξαθήο θαη αλάιπζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηελ Γπηηθή Διιάδα, Πεινπφλλεζν θαη ζηα Ηφληα λεζηά. Σα απνηειέζκαηα ηεο εμέηαζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηελ ελ ιφγσ πεξηνρή απνθηνχλ κεγαιχηεξε βαξχηεηα, δεδνκέλνπ φηη Γπηηθή Διιάδα, ε Πεινπφλλεζνο θαη ηα Ηφληα λεζηά απνηεινχλ κηα απφ ηηο 5 λέεο δηνηθεηηθέο πεξηθέξεηεο ηεο Διιάδνο. 31
2.2 Αηηίεο δεκηνπξγίαο Κνηλσληθνύ Απνθιεηζκνύ ζηε Γπηηθή Διιάδα ε έξεπλα πνπ έγηλε ηα ηειεπηαία ρξφληα γχξσ απφ ηελ θνηλσληθή αβεβαηφηεηα θαη ηελ έληαμε, έλα κεγάιν κέξνο ηνπ Διιεληθνχ πιεζπζκνχ θάλεθε λα δηαηξέρεη ηνλ θίλδπλν ηεο θηψρεηαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. ηελ Διιάδα ην πνζνζηφ απηφ θπκαίλεηαη απφ 9% έσο 22% 22. ηελ πεξίπησζε φπνπ ε πιήξεο ζπκκεηνρή ησλ αηφκσλ, ζηελ θνηλσληθή, νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δσή θαζψο θαη ε πξφζβαζή ηνπο ζε εηζνδήκαηα ή άιινπο πφξνπο είλαη ζρεδφλ αλεπαξθήο, ηφηε ζεσξνχληαη θνηλσληθά απνθιεηζκέλνη θαη ην επίπεδν δηαβίσζεο πνπ δνπλ κε απνδεθηφ απφ ηελ ππφινηπε θνηλσλία. αλ φξνο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή θαη ηελ νπνία εμεηάδνπκε ζηε Γπηηθή Διιάδα θαη επξχηεξε Πεινπφλλεζν- κπνξεί λα δνζεί ν ζπλδπαζκφο ηεο θνηλσληθή απνκφλσζεο, ηεο έιιεηςεο νηθνλνκηθψλ πφξσλ αιιά θαη ηεο πεξηνξηζκέλεο ζε πνιηηηθά ή θνηλσληθά δηθαηψκαηα δσήο. Έλαο ζπλδπαζκφο πνπ ππάξρεη ζε θάζε θνηλσλία θαη θπζηθά είλαη ζπληζηακέλε πνιιψλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ παξαγφλησλ 23. Σα πξνβιήκαηα γχξσ απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνλνκία, ηελ δηαβίσζε, ηελ πγεία, θαη ηελ ρξήζε λαξθσηηθψλ είλαη νη βαζηθφηεξνη παξάγνληεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο. Δπίζεο ε εζληθφηεηα θαη νη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν θχιισλ ή ηελ βία απνηεινχλ ραξαθηεξηζηηθνχο παξάγνληεο. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, φξνο ν νπνίνο δελ έρεη πξνζδηνξηζζεί εληειψο γηαηί δελ ππάξρεη ζπκθσλία ζηνλ νξηζκφ ηνπ, πεξηιακβάλεη έλα ζχλνιν απφ ζηνηρεία 22 Κωλζηαληόποσιος Γ.Χ., (2005), Οι Θεζμοί και οι Φοπείρ Καηαπολέμηζηρ ηηρ Ανεπγίαρ ζηην Ελλάδα, Αζήλα 23 Έρεσλα Δργαηηθού Γσλακηθού (ΔΔΓ, 2005) 32
ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο. πσο απηφ ηνπ πνιπδηάζηαηνπ ραξαρηήξα ησλ απνζηεξήζεψλ ηνπ ή θαη ηεο θνηλσληθήο δσήο. Δπίζεο, ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ηελ αμηνπξεπή θνηλσληθή δσή, ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, ην ζρνιείν, ηελ ζηέγαζε θαη ηελ ηαηξηθή πεξίζαιςε. Σν γεγνλφο πσο νη δηάθνξεο θνηλσληθέο νκάδεο πιεζπζκνχ έρνπλ κείλεη εθηφο πεξηζσξίνπ κηαο γεληθφηεξεο επεκεξίαο έξρεηαη ζαλ απνηέιεζκα ηεο ζπζζψξεπζεο ησλ απνζηεξήζεσλ ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο. Γελ έρνπλ ηξφπν λα ζπκκεηάζρνπλ ζε θνηλσληθέο ή νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ζηεξνχληαη αθφκα θαη ηελ απφιαπζε ησλ θνηλσληθψλ ηνπο δηθαησκάησλ. Ζ αλάγθε γηα ζπκπιήξσζε ηεο πνιηηηθήο ε νπνία ζα εθαξκφζεη εηδηθέο πνιηηηθέο έληαμεο ζηνλ ηνκέα ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο αιιά θαη κέηξα ηα νπνία ζα εγγπψληαη επαξθήο πφξνπο γηα ηελ δπλαηφηεηα φισλ ησλ αηφκσλ λα δηαζέηνπλ αμηνπξεπείο ζπλζήθεο δηαβίσζεο είλαη απαξαίηεηε. Ζ δεκηνπξγία ελφο κεραληζκνχ θνηλσληθήο θαη επαγγεικαηηθήο έληαμεο ζεσξείηαη ζεκαληηθή. ζν αθνξά δειαδή ηελ πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο είλαη γεγνλφο φηη ππάξρνπλ ειιείςεηο ζηηο ζρεηηθέο έξεπλεο γχξσ απφ ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, ηνπο κεραληζκνχο θαη ηηο δηαδηθαζίεο ηνπ αιιά θαη ην δεκνγξαθηθφ ηνπ πξνθίι. Τπάξρεη φκσο κηα ζρεηηθή έξεπλα γηα ηα άηνκα κε αλαπεξίεο θαη ηηο γπλαίθεο πνπ ζεσξνχληαη ζχκαηα απμεκέλνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, αλάκεζα ζε ζρεηηθέο εθζέζεηο. 33
ηα εμήο 24 : Σα είδε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο είλαη Οηθνλνκηθόο, ν νπνίνο πξνθαιείηαη από ηελ αλεξγία, ηελ θηώρεηα, ην ρακειό κνξθσηηθό επίπεδν, θιπ. Πνιηηηθόο, ν νπνίνο είλαη δπλαηόλ λα νδεγήζεη ζε δεκηνπξγία αλαηξεπηηθώλ θηλήζεσλ ή θαη ηξνκνθξαηηθώλ νκάδσλ. Ζιηθηαθόο, θαη αθνξά ηνλ απνθιεηζκό ησλ λέσλ πνπ έρεη λα θάλεη κε ηελ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε, ηελ πνηόηεηα θαη ην είδνο ηεο παηδείαο, ηελ αλεξγία θαη ηνλ θνηλσληθό πεξίγπξν. Πνιιέο θνξέο είλαη δπλαηφλ λα ζπλππάξρνπλ θαη νη δχν θαηεγνξίεο γηα δηάθνξνπο ιφγνπο. Φπζηθά ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο ππάξρεη θαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ηεο ηξίηεο ειηθίαο. Άιια είδε θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη αηηίεο πνπ εληνπίδνληαη ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο, είλαη ηα εμήο. Μεηνλνηηθόο, είλαη ν απνθιεηζκόο εθείλνο πνπ αθνξά θάπνηεο νκάδεο κε γισζζηθέο, πνιηηηζηηθέο, ζξεζθεπηηθέο ή θαη θπιεηηθέο δηαθνξέο. Σνπηθόο θαη πνιενδνκηθόο, είλαη εθείλνο πνπ πξνθύπηεη από ηελ δεκηνπξγία γθέην ζε κεγάιεο πόιεηο. Φπιεηηθόο, πνπ έρεη λα θάλεη κε ηηο γπλαίθεο, ην ρξώκα, ηελ εμσηεξηθή εκθάληζε θαη ηελ ειηθία. ε απηήλ ηελ θαηεγνξία αλήθνπλ : Άηνκα κε αλαπεξία ή θαη ρξόληα λνζήκαηα Άλεξγνη Άηνκα κε ςπρηθέο παζήζεηο Άζηεγνη 24 Έρεσλα Δργαηηθού Γσλακηθού (ΔΔΓ, 2005) 34
Μεηαλάζηεο Απνθπιαθηζκέλνη. Άηνκα κε παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά Πξώελ λαξθνκαλείο Κάπνηεο ζξεζθεπηηθέο ή πνιηηηζκηθέο κεηνλόηεηεο (ηζηγγάλνη). Άηνκα κε ζεμνπαιηθέο ηδηαηηεξόηεηεο Θύκαηα βίαο Άηνκα ηξίηεο ειηθίαο Οη παξαπάλσ νκάδεο θέξνπλ θαη ην ζηίγκα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ηνπο. Δίλαη γεγνλφο πσο δνπλ απνκνλσκέλεο, βηψλνληαο ηνλ θνηλσληθφ ξαηζηζκφ θαη φληαο αδξαλείο. Βηψλνπλ ην δηθφ ηνπο άγρνο, αλαζθάιεηα θαη ληξνπή. Σν ςπρνινγηθφ θφζηνο ηνπο έθαλε θάπνηε λα έρνπλ εληάζεηο θαη κεηαμχ ηνπο. Σα θνηλσληθά πξνβιήκαηα, πνπ βηψλνπλ ηνπο θάλεη λα δνπλ ζε έλαλ θαχιν θχθιν. Πέξα φκσο απφ ην ςπρνινγηθφ, ην θφζηνο είλαη θαη πνιηηηθφ, νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηζηηθφ. εκαληηθή ελέξγεηα ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο θνηλσληθά ζα είλαη ε ζχκπξαμε ησλ κε θξαηηθψλ, εζεινληηθψλ θνξέσλ, φπνπ κε ηελ ζεηξά ηνπο ζα κπνξέζνπλ λα δηεπξχλνπλ ηελ θνηλσληθή έληαμε απηψλ ησλ νκάδσλ, ζηελ θνηλσλία. Θα κπνξέζνπλ λα ηνπο δψζνπλ ηελ δπλαηφηεηα πξφζβαζεο ζε αγαζά θαη ππεξεζίεο. Παξάιιεια ζα εληζρχζεη ηελ θνηλσληθή ηνπο δξάζε. Σέινο ε ελεκέξσζε ησλ νκάδσλ απηψλ ζα απνηειεί θαη ηελ νπζηαζηηθή ελδπλάκσζή ηνπο. Δλεκέξσζε πάλσ ζηα δηθαηψκαηά ηνπο, απφ νκάδεο απηνβνήζεηαο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ζα δεκηνπξγεζεί θίλεηξν γηα ελεξγνπνίεζε κε νπζηαζηηθέο παξνρέο ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο. 35
2.3. Σνκείο πνπ πξνζβάιιεη ν Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο ζηηο ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο 2.3.1. Δξγαζία Έλαο απφ ηνπο βαζηθφηεξνπο ηνκείο πνπ πξνζβάιεη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζηηο ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο, είλαη εθείλνο ηεο εξγαζίαο. Βαζηθφο άμνλαο ηεο αληηκεηψπηζεο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ είδνπο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο είλαη εθείλνο ηνπ ΟΑΔΓ, ν νπνίνο απνηειείηαη απφ ηελ πξφιεςε θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ. Ο ΟΑΔΓ απνζθνπεί ζηελ αγνξά εξγαζίαο ησλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ αιιά θαη ζηελ έληαμή ηνπο ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο. Δπίζεο, ην θαηλφκελν ηνπ απνθιεηζκνχ ησλ πξναλαθεξζέλησλ νκάδσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη απφ ηελ ζπκκεηνρή ηνπο ζην θνηλσληθφ γίγλεζζαη, απνηππψλεηαη κέζα απφ ην θαηλφκελν ηεο αλεξγίαο. Βαζηθνί ιφγνη πνπ νδεγνχλ ζηελ κεγαιχηεξε επηιεθηηθφηεηα ηεο Αγνξάο Δξγαζίαο αιιά θαη ζηελ αχμεζε θηλδχλσλ ηνπ Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο, είλαη θαη ε έθηαζε θαη ε ηαρχηεηα ησλ ηερλνινγηθψλ κεηαβνιψλ πνπ δηελεξγνχληαη αιιά ηδηαίηεξα ε νηθνλνκηθή θξίζε πνπ έρεη επέιζεη ηα ηειεπηαία δχν ρξφληα. Ζ εκθάληζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ γίλεηαη βαζηθά ιφγσ ησλ πεξηζζνηέξσλ ηξσηψλ εξγαδνκέλσλ ή ησλ αηφκσλ πνπ δχζθνια πξνζαξκφδνληαη ζε απηέο ηηο κεηαβνιέο ιφγσ ησλ αθνινχζσλ 25 : ηέξεζεο ή κείσζεο θπζηθώλ πξνζόλησλ, ζσκαηηθήο ή ςπρηθήο λνεηηθήο κεηνλεμίαο 25 Κωλζηαληόποσιος Γ.Χ., (2005), Οι Θεζμοί και οι Φοπείρ Καηαπολέμηζηρ ηηρ Ανεπγίαρ ζηην Ελλάδα, Αζήλα 36
Δγθιεηζκνύ ζε ζσθξνληζηηθά ηδξύκαηα Δμάξηεζε από νπζίεο Κνηλσληθνύ ζηηγκαηηζκνύ θαη ζηεξεόηππσλ πξνθαηαιήςεσλ Έιιεηςε απξόζθνπηεο επηθνηλσλίαο κε ην πεξηβάιινλ Άγλνηαο ζεζκώλ ή κέξσλ πνπ κπνξνύλ λα δώζνπλ ιύζεηο ζε ρξήζηεο. Οη νκάδεο φπνπ ηα παξαπάλσ δεδνκέλα εκθαλίδνληαη λα είλαη νη εμήο : Άηνκα κε εηδηθέο αλάγθεο Άηνκα πνπ βξίζθνληαη ζε δηαδηθαζία απεμάξηεζεο Άηνκα εμαξηεκέλα από νπζίεο Απνθπιαθηζκέλνη Παιηλλνζηνύληεο Πξόζθπγεο Μεηαλάζηεο Μνλνγνλετθέο νηθνγέλεηεο Οκάδεο πνπ ρξεηάδνληαη πεξηζζφηεξν ηελ έληαμή ηνπο θαη ηελ ππνζηήξημε ζηελ αγνξά εξγαζίαο αιιά θαη ηελ δηαηήξεζή ηνπο ζε ζέζεηο απαζρφιεζεο ζηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο. ηα πιαίζηα ησλ ζνβαξψλ παξεκβάζεσλ ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή, ν ΟΑΔΓ, πάλσ ζε ηνκείο ηνπ Δπαγγεικαηηθνχ Πξνζαλαηνιηζκνχ, Καηάξηηζεο Δθπαίδεπζεο θαη απαζρφιεζεο ηνπ Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ, δεκηνπξγεί κηα δπλακηθή παξέκβαζε. Γεγνλφο πνπ ην θαηαθέξλεη κε ηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή ελφο ζρεδίνπ ελίζρπζεο ησλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ νη νπνίεο θηλδπλεχνπλ απφ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. 37
Ζ επηηπρία ηνπ νθείιεηαη ζηελ ζεζκνζέηεζε δέζκεο κέηξσλ ζηήξημεο, ηα νπνία ζα δηαζθαιίδνπλ ηελ παξακνλή ηνπο ζε απηήλ. Αξκνδηφηεηεο ηεο Γηεχζπλζεο Δηδηθψλ Κνηλσληθψλ Οκάδσλ είλαη ν ζρεδηαζκφο, ε θαηάξηηζε θαη ν ζπληνληζκφο ησλ πξνγξακκάησλ αιιά θαη ησλ κέηξσλ ζηήξημεο. Ζ Γηεχζπλζε ιεηηνπξγεί κέζα ζηα πιαίζηα ησλ Νφκσλ 2643/98, Ν. 1262/82, Ν. 1836/89, ΠΓ. 246/86, Ν. 2081/92, Ν. 2431/96, Ν. 1892/90, Απφθαζε ηνπ Τπνπξγνχ Δξγαζίαο θαη Κνηλσληθψλ Αζθαιίζεσλ 26. Σα πξνγξάκκαηα πνπ αλαπηχζζνπλ θαη ζπκπεξηιακβάλνπλ θαη ηε πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Διιάδαο, δηαξζξψλνπλ θαη αλαδηαξζξψλνπλ δνκέο θαη δξάζεηο θαη ζηεξίδνπλ ηηο παξαπάλσ νκάδεο είλαη ηα εμήο: Δπαγγεικαηηθνύ Πξνζαλαηνιηζκνύ Πξνθαηάξηηζεο Δλζάξξπλζεο ελζσκάησζεο αηόκσλ ζε πξνγξάκκαηα ηνπ ΟΑΔΓ Καηάξηηζε ζε εηδηθόηεηεο γηα ηελ Αγνξά Δξγαζίαο Απαζρόιεζεο / Νέσλ ζέζεσλ Δξγαζίαο, Νέσλ Διεύζεξσλ Δπαγγεικαηηώλ, ΜΜΔ ή πλεηαηξηζκώλ Φπρνθνηλσληθήο ζηήξημεο λέσλ θαη ρξεζηώλ Γηάρπζεο πιεξνθόξεζεο, ελεξγνπνίεζεο θνηλσληθώλ εηαίξσλ θαη θνηλσληθνύ ζπλόινπ πλεξγαζίαο κε άιινπο θνξείο γηα ηελ απόδνζε ησλ ελεξγεηώλ κε ζθνπό ηελ δηαζθάιηζε νινθιεξσκέλσλ παξεκβάζεσλ. Σέινο ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί πσο ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε Γπηηθήο Διιάδαο ρξεζηκνπνηείηαη φιν θαη πην ζπρλά γηα λα πξνζδηνξίζεη ηα 26 Έρεσλα Δργαηηθού Γσλακηθού (ΔΔΓ, 2005) 38