ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΟΜΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΣΥΡ κυρίως μετά τη δεκαετία του 60 1
Σχετική συναίνεση ση γλωσσολογία ως προς το αντικείμενο και τη μέθοδο περιγραφής (σε σύγκριση με άλλες επιστήμες του ανθρώπου) Ωστόσο, αμφισβητήσεις από τη δεκαετίατου 60 από τη φιλοσοφία, τα διεπιστημονικά πεδία της γλώσσας και την ίδια τη θεωρητική γλωσσολογία Άλλοτε συμπληρώνουν, άλλοτε αναθεωρούν κι άλλοτε αμφισβητούν ριζικά τις βασικές παραδοχές του κλάδου 2
πρώτη ρήξη με το δομισμό του Σωσύρ από τη φιλοσοφία Ειδικότερα το ρεύμα της καθημερινής γλώσσας (Austin, Grice, Searle, Wittgenstein) κύριο ζητούμενο: Πώς παράγουμε και κατανοούμε τα λόγια σε καθημερινές συνθήκες γλωσσικής επικοινωνίας; Ο δομισμός ή η παραδοσιακή θεωρητική γλωσολογία ενδιαφέρεται μόνο για το γλωσσικό σύστημα, δηλ. τις κοινά αποδεκτές συμβάσεις φωνολογίας, λεξιλογίου και γραμματικής (μορφολογίας και σύνταξης). Η φυσική χρήση της γλώσσας στην επικοινωνία (ή η ομιλία) 3 τίθεται εκτός αντικειμένου του.
Ο φιλοσοφικός/επιστημονικός κλάδος της πραγματολογίας Πώς παράγεται και κατανοείται το νόημα κατά τη φυσική γλωσσική επικοινωνία; Aπάντηση: Οι γλωσσικές συμβάσεις/το σύστημα (δηλ. οι συμβάσεις φωνολογίας, μορφολογίας, σύνταξης, σημασιολογίας) δεν επαρκούν για να κατανοήσουμε τι μας λένε οι άλλοι και γενικότερα πώς λειτουργεί η γλωσσική επικοινωνία. 4
Γιατί δεν αρκούν οι συμβάσεις του γλωσσικού συστήματος; Επειδή το κυριολεκτικό νόημα δεν είναι συνήθως αυτό που εννοεί ο ομιλητής: Αντιθέτως, είναι είτε ανεπαρκές είτε διαφορετικό από αυτό που επί της ουσίας εννοείται. Ανεπαρκές: πάντα συμπληρώνουμε αυτό που λέγεται για να καταλάβουμε τι μας λένε (π.χ. Την έκανε πάλι! =..τη δουλειά, το έσκασε ) Διαφορετικό: π.χ. Ειρωνικό νόημα (Παγώσαμε σήμερα =σκάσαμε από τη ζέστη) Εμμεσο νόημα (Μου δίνεις τη σαλάτα; = δώσε τη σαλάτα). 5
Χρειαζόμαστε συνεπώς ένα πρόσθετο επίπεδο ανάλυσης των φαινομένων γλωσσικής επικοινωνίας: το πραγματολογικό.
Επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας και της χρήσης της Σημαίνον: (μέσα νοηματοδότησης) φωνολογία μορφολογία σύνταξη Σημαινόμενο: (νόημα) σημασιολογία πραγματολογία: το νόημα με βάση το περικείμενο ή τα συμφραζόμενα) 7
Πιο συγκεκριμένα: Νόημα συνάρτηση διαφόρων παραμέτρων 1. Γλωσσικό σύστημα, δηλ. κοινές συμβάσεις φωνολογίας, γραμματικής, σημασιολογίας (π.χ. ορισμός μιας λέξης στο λεξικό, εφαρμογή ενός συντακτικού κανόνα) 2. Περικείμενα, δηλ. η φυσική, γλωσσική και κοινωνική περίσταση (π.χ. το νόημα μιας λέξης σε μια συγκεκριμένη περίσταση) 3. Επικοινωνιακός σκοπόςτου ομιλητή, δηλ. ο λόγος για τον οποίον απευθύνεται στους άλλους 4. Προϋποθέσεις που μοιράζονται οι συνομιλητές, δηλ. τι γνωρίζουν από κοινού για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο όπως και την επικοινωνία 8
Περικείμενα: πιο αναλυτικά η φυσική, γλωσσική και κοινωνική περίσταση Νόημα προκύπτει όταν συνθέσουμε τα λόγια που ακούμε με ό,τι γνωρίζουμε για την όλη περίσταση επικοινωνίας Φυσική περίσταση (π.χ. βλέπουμε τον άλλον ή όχι;) Π.χ. Αυτό εκεί κατανοείται μόνο αν ο ακροατής βλέπει αυτό που εννοούμε ή δείχνουμε. Γλωσσική περίσταση (λεκτικά συμφραζόμενα;) Π.χ. Αυτό εκεί κατανοείται μόνο αν έχουμε ήδη αναφέρει/διευκρινίσει για τί μιλάμε. Κοινωνική περίσταση (κοινωνικοπολιτισμική συνθήκη;) Π.χ. Ώρα για διάλειμμα! κατανοείται διαφορετικά αν ειπωθεί από κατηγορούμενο σε δικαστή ή από δάσκαλο σε μαθητή 9
Φαινόμενα δείξης και αναφοράς Οι εκφράσεις αποκτούν νόημα μόνο όταν τα λόγια συνδυαστούν με τα φυσικά και γλωσσικά περικείμενα: Δείξη: π.χ. κοίτα εδώ! Αδύνατον να κατανοηθεί χωρίς αναφορά στο φυσικό περιβάλλον της επικοινωνίας (π.χ. εάν ο συνομιλητής δεν βλέπει τον ομιλητή και τί δείχνει όπως σε τηλεφωνική συνομιλία) Αναφορά: π.χ. Του λέει λοιπόν αυτός Αδύνατον να κατανοηθεί χωρίς πρόσβαση στα συμφραζόμενα (δηλ. τη γλωσσική περίσταση)π.χ. μιας αφήγησης όπου πρέπει να έχει ήδη εξηγηθεί ποιος είναι αυτός.. 10
Οι λέξεις και οι προτάσεις αποκτούν το νόημά τους και από το όλο κείμενο στο οποίο εμπερικλείονται Π.χ. και μετά Σε ένα αφήγημα αναφέρεται στη χρονική ακολουθία γεγονότων (τον χαιρέτησε και μετά έφυγε) Σε μια περιγραφή αναφέρεται στη χωροταξική εγγύτητα αντικειμένων (=δίπλα) (βλέπω ένα περίπτερο και μετά ένα παγκάκι). Για τις ανάγκες της γλωσσικής επικοινωνίας δεν αρκεί η ικανότητα σχηματισμού προτάσεων αλλά απαιτείται και η σύνθεση προτάσεων σε ευρύτερες μονάδες λόγου, τα κείμενα Στο κείμενο ο σχηματισμός μιας πρότασης εξαρτάται από τις υπόλοιπες προτάσεις και τις ιδιαιτερότητες κάθε είδους κειμένου 11
Κείμενο Προφορικό ή γραπτόσύμπλεγμα προτάσεων με ενιαίο σκοπό και μία εσωτερική δομή (π.χ. αφήγημα, τηλεφώνημα, σχολική έκθεση, αγγελία εφημερίδας, συνομιλία σε καφενείο) Κειμενικά είδη (ή γένη) (εξοικείωση με αυτά κύριος στόχος εκπαίδευσης) Το επίπεδο του κειμένου στην ανάλυση των γλωσσικών φαινομένων μελετούν κλάδοι όπως η κειμενογλωσσολογία, η ανάλυση λόγου και η ανάλυση συνομιλιών 12
Νόημα του ομιλητή οι επικοινωνιακές του προθέσεις Τί σκοπεύει να κάνει ο ομιλητής σε σχέση με το συνομιλητή όταν λέει κάτι; Για ποιο λόγο μιλά; Τί επίδραση θέλει να ασκήσει; Μονάδα ανάλυσης των επικοινωνιακών προθέσεων η λεκτική ή γλωσσική πράξη που επιτελεί ένα εκφώνημα: π.χ. δήλωση, προσταγή, αίτημα, ερώτηση, ανακοίνωση, διακήρυξη 13
Τύποι λεκτικών πράξεων (Αustin 1962, Searle 1969) Π.χ. Δήλωση: βρέχει έξω Προσταγή: δώσε τη μπάλα Αίτημα: Μου δίνεις τη μπάλα; Ερώτηση: Τι κάνεις; Ανακοίνωση: Το τρένο αναχωρεί σε 5 λεπτά Διακήρυξη: Βαπτίζεται η δούλη του Θεού. 14
Εκφώνημα: Βάση ανάλυσης των λεκτικών πράξεων Μονάδα του προφορικού λόγου Ό,τι λέγεται ανάμεσα σε εισπνοή και εκπνοή του αέρα Δεν ισοδυναμεί ακριβώς με γραπτή πρόταση γιατί ο προφορικός λόγος οργανώνεται διαφορετικά από τον γραπτό Η ανάλυση των εκφωνημάτων από τη σκοπιά των λεκτικών πράξεων που επιτελούν συνηθισμένη σήμερα προσέγγιση τηςγλωσσικής επικοινωνίας (π.χ. οι λεκτικές πράξεις που επιτελούνται κατά τη διάρκεια ενός μαθήματος στο σχολείο). 15
Κοινές προϋποθέσεις συνομιλητών π.χ. αξιώματα συνομιλίας (φιλόσοφος Grice) γενικότερα γνώσεις που μοιράζονται για το πώς λειτουργεί η γλωσσική επικοινωνία Kυρίως η αρχή της συνάφειας: (Sperber & Wilson 1986) O,τι λέμε είναι σχετικό με ό,τι μόλις ειπώθηκε Π.χ. Α: Μου την έσπασε ο χοντρός! Β: Πράγματι, ωραίο έργο. (=Μη μιλάς γιατί ακούει) 16
Δεύτερη ρήξη με το δομισμό από τις κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας Δεκαετία του 60 άνθηση διεπιστημονικών πεδίων της γλώσσας (ψυχογλωσσολογία, νευρογλωσσολογία ). Ειδικότερα η κοινωνιογλωσσολογία και γενικότερα οι κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας (κοινωνιολογία και ανθρωπολογία γλώσσας, εθνογραφία επικοινωνίας κλπ.) σχετίζονται με πολιτικές-κοινωνικές εξελίξεις (άνοδος κοινωνικών κινημάτων για ίσα δικαιώματα, δημοκρατικό άνοιγμα της εκπαίδευσης σε μειονότητες και κατώτερα κοινωνικά στρώματα) Προσεγγίζουν τη γλώσσα όχι ως σύστημα συμβάσεων αλλά ως κοινωνική-ψυχολογική δραστηριότητα (ομιλία και γραφή) 17
Κατεξοχήν παράδειγμα: Κοινωνιογλωσσολογία (Labov 1964) Βασική αρχή: H γλώσσα αλλάζει συνεχώς και διέπεται από ποικιλομορφία Αμφισβήτηση της πιο θεμελιακής ιδέας του δομισμού, της γλώσσας ως στατικού και ομοιόμορφου συστήματος. Τα δεδομένα και η μέθοδοςμελέτης τους: Φυσική ομιλία/γραφή. Η περιγραφή της ομιλίας δεν είναι ποτέ ουδέτερη/αντικειμενική. Αντιθέτως, διέπεται από προκαταλήψεις ενώ η παρατήρηση επηρεάζει τα ίδια τα δεδομένα (δηλ. οι τρόποι ομιλίας αλλάζουν όταν παρεμβαίνει ένας παρατηρητής, ενώ κάθε παρατηρητής προσεγίζει τα φαινόμενα αυτά με τις προκαταλήψεις του εφόσον είναι δύσκολο να απαλλαγεί από την κοινωνική του ταυτότητα). 18
Συναφή πεδία Ανάλυση λόγου, εθνογραφία επικοινωνίας, συστημική-λειτουργική γλωσσολογία κλπ. Συμβολές ποικίλες, κυρίως: 1. Επεκτείνουν/επεξεργάζονται την έννοια της ποικιλομορφίας: μελετούν εκτενώς γεωγραφικές κοινωνικές, περιστασιακές ποικιλίες/διαλέκτους, γιατί σχηματίζονται, συντηρούνται ή εξαφανίζονται. Η γλώσσα δεν είναι ενιαίος και στατικός κώδικας. 2. Συσχετίζουν μελέτη γλώσσας και κοινωνίας: Καμιά χρήση της γλώσσας δεν είναι ουδέτερη. Κάθε φορά που μιλούμε σηματοδοτούμε κάτι για την κοινωνική μας ταυτότητα και ιδεολογία όπως και τις κοινωνικές σχέσεις με τους άλλους. 19
3. Διάκριση γλώσσας και ομιλίας μια επιστημονική αφαίρεση περιορισμένης χρησιμότητας. Αφενός,η γλώσσα πηγή της ομιλίας (δηλ. το σύστημα κανόνων που εφαρμόζεται κάθε φορά που κάποιος μιλά) όπως διατείνεται η παραδοσιακή γλωσσολογία Αφετέρου,η ομιλία γεννά τη γλώσσα όπως δείχνει κυρίως η μελέτη της αλλαγής των γλωσσών. Κάθε καινούρια έκφραση, λέξη, γραμματικός κανόνας κλπ. πηγάζει αρχικά στη φυσική ομιλία και γραφή. 4. Μελέτη της γλώσσας όχι μόνο στο επίπεδο της λέξης και της πρότασης αλλά και του κειμένου. 20
Εξελίξεις στη δομική θεωρητική γλωσσολογία μετά την ίδρυσή της μέσω του έργου του Σωσύρ Αμερικανικός δομισμός μεσοπολέμου (Bloomfield 1933): Νόημα αφαιρείται από γλωσσολογία γιατί θεωρείται δύσκολο να μελετηθεί (έμφαση στην περιγραφή της μορφολογίας). Φορμαλιστικός δομισμός (Chomsky 1957, 1965) Γενετική μετασχηματιστική θεωρία: στόχος μια μαθηματική θεωρία της γλώσσας (δηλαδή πλήρης αφαίρεση νοήματος) (έμφαση στη μελέτη της σύνταξης) 21
Γνωσιακές-Λειτουργικές προσεγγίσεις Λειτουργισμός: Η γλώσσα δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς αναφορά στο πώς χρησιμοποιείται, στο νόημά της και στην κοινωνική της διάσταση. Ευρωπαϊκό κυρίως ρεύμα. Μεσοπόλεμος αρχικά (Jakobson και σχολή Πράγας, αγγλοσαξονική ανθρωπολογία γλώσσας). Μεταπολεμικά, κυρίως η συστημική γραμματική του Halliday (1983). Γνωσιακή γλωσσολογία: H γλώσσα δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς αναφορά στο νόημά της. Αμερικανικό κυρίως ρεύμα (Langacker, 1987). 22