Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Η εμπειρία της Εύβοιας 1988-2008

Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρρύθμιση Η εμπειρία της Εύβοιας 1988-2008

ΤΟΠΟΣ Διόρθωση: Αναστασία Μανταίου Ηλ. επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: Κώστας Πιπιλιός 2008 Εκδόσεις Τόπος & Στέλιος Στυλιανίδης, Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη [Οι Εκδόσεις Τόπος είναι θυγατρική της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-6863-01-1 Παραγωγή - κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Βιβλιοπωλείο Πεσμαζόγλου 5 & Σταδίου Στοά του Βιβλίου, 10564 Τηλ.: 210 3221580 Fax: 210 3211246 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Στέλιος Στυλιανίδης, Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη Επιστημονική επιμέλεια Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρρύθμιση Η εμπειρία της Εύβοιας 1988-2008 ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

Στις κόρες μου, Κατερίνα και Ίνα, Σ.Σ. Στον Άκη Τριαν., Λ.Σ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συνεργάτες του τόμου...13 Πρόλογος B. Saraceno...15 Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη...18 Εισαγωγή Κοινωνική ψυχιατρική και κοινωνική ανθρωπολογία...25 Σ. Στυλιανίδης Κοινωνική ψυχιατρική και κουλτούρα...49 Σ. Στυλιανίδης, Ε. Μπαγουρδή Συνάντηση της κοινωνικής ψυχιατρικής, της ψυχανάλυσης και της κοινωνικής ανθρωπολογίας...84 Σ. Στυλιανίδης Κοινωνική ανθρωπολογία και χώρος της ψυχικής υγείας...97 Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη Κεφάλαιο 1 Στη συνάρθρωση ψυχιατρικής και κοινωνικής ανθρωπολογίας Διαπολιτισμική ψυχιατρική...129 Σ. Στυλιανίδης α. Mariella Pandolfi: Κοινωνική ανθρωπολογία και ψυχιατρική...171 (περίληψη και σύνθεση Σ. Στυλιανίδης) 9

Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρρύθμιση Στη συνάρθρωση ψυχιατρικής και κοινωνικής ανθρωπολογίας...186 Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη α. Μαρίνα Πετρονώτη: Οι αφηγήσεις ζωής ως τόπος συνάντησης της κοινωνικής ανθρωπολογίας με την ψυχανάλυση...193 β. Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη: Το γενεαλογικό σχεδιάγραμμα ή γενεόγραμμα...198 Κεφάλαιο 2 Η έννοια της κοινότητας Μια εναλλακτική ψυχιατρική θεώρηση της έννοιας της κοινότητας και των δικτύων ψυχικής υγείας...215 Σ. Στυλιανίδης, Π. Χονδρός Η έννοια της κοινότητας: χώρος, ταυτότητα, κοινότητα...231 Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη Κεφάλαιο 3 Η συγκρότηση της ταυτότητας του ευβοϊκού χώρου Πλευρές της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας της Εύβοιας τον 18ο-20ό αιώνα: συνοπτικό σχεδίασμα...247 Ζ. Δέσπος Η περίπτωση της Ευβοίας: σχηματισμός δήμων και εποικισμός του Νομού Ευβοίας (19ος-20ός αιώνας)...253 Ε. Σκιαδάς Εθνοτικές ομάδες και συγγένεια: η περίπτωση των Ελλήνων Αρβανιτών...273 Ε. Π. Αλεξάκης Κεφάλαιο 4 Εύβοια... Διαδρομές Ανάμεσα στην προσωπική και τη θεσμική ιστορία: η διαδρομή της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Εύβοια...303 Σ. Στυλιανίδης, Ν. Γκιωνάκης, Π. Χονδρός 10

Περιεχόμενα Συνάντηση ανάμεσα στην προσωπική και την ιδρυματική ιστορία: η περίπτωση του Ξενώνα Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης Εύβοιας για χρόνιους ψυχωτικούς...336 Σ. Στυλιανίδης, Δ. Δαμίγος, Ν. Γκουγκουλής Μαρία: «Το σώμα και το βλέμμα της». Η εγχάραξη του κακού και η επανεπένδυση της σωματικής εικόνας...352 Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη, Σ. Στυλιανίδης Oι αναπαραστάσεις του «Κακού» και της Νόσου στην Εύβοια, όπως ανασύρθηκαν μέσα από τον τοπικό Τύπο...370 των ετών 1865-1940 Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη, Π. Χονδρός Παράρτημα Στο όριο μιας... συνάντησης...401 Επίμετρο 2001-2006: Τα χρόνια μετά την εμπειρία της Εύβοιας Οι αντιστάσεις στην αλλαγή των θεσμών...429 Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη, Σ. Στυλιανίδης Οι μεταμορφώσεις της ψυχιατρικής: αναζητώντας νέα παραδείγματα για μια νέα πολιτική ψυχικής υγείας...443 Σ. Στυλιανίδης 11

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ Ε.Π. Αλεξάκης, Δρ Ερευνητής ΚΕΕΛ Ακαδημίας Αθηνών Ν. Γκιωνάκης, Ψυχολόγος, Επιστημονικά Υπεύθυνος Κέντρου Ημέρας για την Ψυχική Υγεία των Μεταναστών ΒΑΒΕΛ Ν. Γκουγκουλής, Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής, μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δ. Δαμίγος, Επίκουρος Καθηγητής Ιατρικής Ψυχολογίας, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ζ. Δέσπος, Δρ Ιστορίας Ε. Μπαγουρδή, Δρ Κλινικής Ψυχολογίας Μ. Πετρονώτη, Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Ερευνήτρια στο ΕΚΚΕ Ε. Σκιαδάς, Συγγραφέας-Δημοσιογράφος Π. Χονδρός, Ψυχολόγος, MSc, Πρόεδρος ΕΠΑΨΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Από το 1989, εποχή που ο Στέλιος Στυλιανίδης άρχισε να ερευνά τα ίχνη της προσωπικής του ιστορίας στην Εύβοια, δεν σταμάτησε να αναζητά άλλες ιστορίες και να ανακαλύπτει όχι μόνο τα ίχνη τους, αλλά και τα βαθιά αυλάκια που η οδύνη αφήνει στη ζωή των ανθρώπων. Σε αυτή την προσπάθεια ανάγνωσης και κατανόησης της οδύνης συνάντησε τη Λίλυ Στυλιανούδη, σημαντική κοινωνική ανθρωπολόγο και νομικό, με μεγάλη εμπειρία έρευνας πεδίου σε διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια. Εργάστηκαν από κοινού για να συνθέσουν ένα μωσαϊκό δεδομένων, θεωρητικών και ερευνητικών, που εγγράφονται στην ψυχιατρική εμπειρία της Εύβοιας. Μέσα από την προσωπική του ιδιότητα και τον εκάστοτε επαγγελματικό πόλο που διέθετε σε όλη τη διάρκεια που καλύπτει το εν λόγω βιβλίο, ο Στυλιανίδης είχε τη δυνατότητα να αφουγκρασθεί και να παρακολουθήσει τη διαδρομή αυτού του εγχειρήματος. Στην πρακτική του, ως ψυχίατρος και διευθυντής των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην Εύβοια, ο ίδιος και οι συνεργάτες του άκουσαν και προσπάθησαν να ανακουφίσουν την ψυχολογική οδύνη τόσων ανδρών και γυναικών, ηλικιωμένων και νέων, όλων σε αναζήτηση απαντήσεων: μέσα στην οικογένεια, στην κοινότητα, στο σύστημα υγείας. Το ενδιαφέρον για τον αναγνώστη αυτού του βιβλίου δεν είναι να γνωρίσει τι συνέβη στην αναζήτηση του Στυλιανίδη (αυτό είναι προσωπική του υπόθεση), αλλά, αντίθετα, να μάθει αυτό το οποίο διαπραγματεύθηκαν ο Στυλιανίδης και οι συνεργάτες του με τις τόσες ιστορίες, που συνάντησαν και ξανασυνάντησαν, πώς προσπάθησαν να απαντήσουν σε αυτά τα αιτήματα, που πίεζαν για απαντήσεις. Ε, λοιπόν, όσοι συμμετείχαν σε αυτή την έκδοση δεν έκαναν ανθρωπολογική έρευνα, ούτε ψυχογραφία. Όχι γιατί δεν είχαν την περιέργεια και τις αναγκαίες γνώσεις, αλλά κυρίως γιατί έθεσαν ως προτεραιότητα μια άλλη επείγουσα κατάσταση, αυτή της συνκατασκευής συγκεκριμένων διαδρομών και απαντήσεων με τα άτομα που εξέφραζαν τα αιτήματα για βοήθεια. Η ανθρωπολογική ματιά, με την πολύτιμη συμβολή και επιστημονική επάρκεια της Λίλυς Στυλιανούδη, διατρέχει όλο το βιβλίο, δεν κυριαρχεί ωστόσο ποτέ στη «στρατευμένη» υπευθυνότητα του επαγγελματία ψυχικής υγείας, που τίθεται στην υπηρεσία της δικής του κοινότητας. Είναι η αδιαμφισβήτητη επιλογή της δημόσιας υγείας που με ωθεί να γρά- 15

Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρρύθμιση ψω με ευχαρίστηση αυτή τη σύντομη εισαγωγή, με την ιδιότητά μου, ως διευθυντή του προγράμματος ψυχικής υγείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.). Ο Στυλιανίδης και οι συνεργάτες του στην Εύβοια προσπάθησαν να δημιουργήσουν πιλοτική εμπειρία κοινοτικής ψυχιατρικής σε μια επαρχία της Ελλάδας, η οποία δεν διέθετε καμία δομή ή ψυχιατρική υπηρεσία, δημόσια ή ιδιωτική. Οι υπηρεσίες που σχεδιάσθηκαν και ετέθησαν σε λειτουργία αποτέλεσαν μέρος του συνόλου του δημόσιου συστήματος υγείας. Ορισμένα συστατικά στοιχεία αυτής της εμπειρίας την καθιστούν αδιαμφισβήτητα ικανή να αναγνωρισθεί ως πλήρως ευθυγραμμισμένη με τις αρχές της κοινοτικής ψυχικής υγείας που προτείνονται από τον Π.Ο.Υ.: 1. Πρωτίστως, η εμπειρία ψυχικής υγείας της Εύβοιας προτείνει μια εναλλακτική απάντηση στην ψυχιατρική ιδρυματοποίηση όλων εκείνων των κατοίκων της Εύβοιας που «εξορίστηκαν» στο μακρινό και αρνητικά διάσημο ψυχιατρικό νοσοκομείο της Λέρου. Στο σημείο αυτό πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η εμπειρία των υπηρεσιών ψυχικής υγείας της Εύβοιας συγκροτείται με αφετηρία μια μικρή κοινοτική δομή διαμονής σήμερα τον Ξενώνα της Χαλκίδας, η οποία δημιουργήθηκε για να υποδεχθεί και να ενεργοποιήσει σχέδια ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης των «απελευθερωμένων» ασθενών από τη Λέρο. 2. Η εμπειρία διαθέτει ως βασικό άξονα ένα κέντρο ψυχικής υγείας που λειτουργεί στο ευρύτερο πλαίσιο και σε συνεργασία με το Γενικό Νομαρχιακό Νοσοκομείο Χαλκίδας (στο οποίο όμως η βραχεία νοσηλεία ασθενών σε κατάσταση κρίσης, που έχουν ανάγκη από επείγουσα ψυχιατρική φροντίδα, είναι «άτυπα» δυνατή), όπως επίσης και σε συνεργασία με το σύστημα της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας του νομού Εύβοιας, που εμπλέκεται εντατικά μέσα από διαδικασίες εκπαίδευσης, έρευνας, παρακολούθησης και εποπτείας. Κατά συνέπεια, το κέντρο ψυχικής υγείας λειτουργεί ως δευτεροβάθμια υπηρεσία υγείας, σε συντονισμό και συνέργεια με την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας (Κ.Υ. και αγροτικοί γιατροί), και με το τριτοβάθμιο επίπεδο (Γενικό Νομαρχιακό Νοσοκομείο Χαλκίδας και υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης). 3. Το κέντρο ψυχικής υγείας δεν ορίζεται ως παθητικό στοιχείο αναφορικά με τα επίπεδα της πρωτοβάθμιας και της τριτοβάθμιας υγείας. Αποτελεί το κέντρο σχεδιασμού, ελέγχου και monitoring του όλου συστήματος. Η όλη δραστηριότητα συνιστά ένα συνεχές αντικείμενο παρακολούθησης. Ένα από τα ενδιαφέροντα αποτελέσματα της παρακολούθησης είναι αυτό της 16

Πρόλογος προσφοράς στο προσωπικό του κέντρου ψυχικής υγείας μιας συνεχούς εκπαίδευσης όχι ακαδημαϊκής, αλλά εκπαίδευσης που αφορά στην αξιολόγηση των πραγματικών αναγκών γνώσης, ενδυνάμωσης και εποπτείας του προσωπικού. Πρέπει να υπογραμμισθεί το γεγονός ότι όταν ο Στυλιανίδης ξεκίνησε την αναζήτησή του το 1989, ήταν ο μόνος επαγγελματίας ψυχικής υγείας του δημόσιου συστήματος υγείας στην Εύβοια. Σήμερα το εν λόγω σύστημα αποτελείται από ενενήντα και πλέον στελέχη με διακριτές επαγγελματικές δεξιότητες, τα οποία εργάζονται στο εσωτερικό ενός μη κερδοσκοπικού δημόσιουιδιωτικού συστήματος. Παρά τις δομικές ελλείψεις (π.χ. έλλειψη ψυχιατρικού τμήματος στο Γενικό Νοσοκομείο), ένα τέτοιο σύστημα είναι αποτελεσματικό και αποδοτικό, ενώ συνιστά ένα από τα παραδείγματα «καλών πρακτικών» (good practice), δυστυχώς ολιγάριθμα, στο ευρωπαϊκό σύστημα των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Η εμπειρία της Εύβοιας είναι σημαντική για τον Π.Ο.Υ., στον βαθμό που εφαρμόζει συγκεκριμένα τις καινοτόμους αρχές της κοινοτικής ψυχικής υγείας του οργανισμού, χωρίς τη συνδρομή σε νοσηλεία σε ψυχιατρικό νοσοκομείο. Στην αντίθετη κατεύθυνση, η εμπειρία της Εύβοιας προάγει μια εντατική συνεργία μεταξύ ειδικευμένων υπηρεσιών και υπηρεσιών Π.Ψ.Υ. και λειτουργεί σε συνεργασία με το γενικό νοσοκομείο της περιοχής. Τέλος, η εμπειρία της Εύβοιας αποτυπώνει έναν τύπο συνεργασίας μεταξύ δημόσιου-ιδιωτικού μη κερδοσκοπικού, που γίνεται κάθε ημέρα αναπόφευκτο και ενδιαφέρον για όλες εκείνες τις χώρες όπου το δημόσιο σύστημα από μόνο του δεν επιτυγχάνει να προσφέρει επαρκείς υπηρεσίες στα πολλαπλά αιτήματα. Αντί να προάγεται μια ιδιωτική εμπειρία παράλληλα με το δημόσιο σύστημα, με υψηλό κόστος για τους χρήστες και βασικά εμπνευσμένη από τα αποκλειστικά κριτήρια καθαρού οικονομικού οφέλους, η εμπειρία της Εύβοιας δείχνει ότι η συνεργία δημόσιου-ιδιωτικού μη κερδοσκοπικού είναι εφικτή, με υπηρεσίες υψηλής ποιότητας. Τα είκοσι χρόνια εντατικής εργασίας, κόπωσης, σκέψης και πρακτικών στην υπηρεσία της δημόσιας υγείας αξίζουν τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, το οποίο πληροφορεί, τεκμηριώνει, στοχάζεται, διδάσκει, και επίσης δικαίως γιορτάζει μια επιτυχία. Benedetto Saraceno Καθηγητής, Διευθυντής Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Ουσιοεξάρτησης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.), Γενεύη 17

Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρρύθμιση Το ιστορικό της συνάντησης δύο επιστημονικών χώρων και δύο προσεγγίσεων Το 1992 και για μια εβδομάδα έγινε στη Χαλκίδα σεμινάριο με θέμα «Ψυχιατρική και Ανθρωπολογία». Έναυσμα του σεμιναρίου αποτέλεσε η ημερίδα που πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 1991, με τίτλο Π.Φ.Υ. και Ψυχιατρική: η χρήση των ψυχοφαρμάκων στην κλινική πράξη του γενικού γιατρού. Στις δύο παραπάνω εκδηλώσεις του Κέντρου Κοινοτικής Ψυχικής Υγείας Χαλκίδας οι υπεύθυνοι της οργάνωσης καινοτόμησαν, προσκαλώντας να συμμετάσχουν κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, θεωρώντας ότι η συνεργασία των δύο προσεγγίσεων στον τόσο ευαίσθητο χώρο της ψυχικής υγείας, της ανθρωπολογικής με την κλινική, θα απέβαινε ιδιαιτέρως γόνιμη στην προσέγγιση του αιτήματος του ασθενούς. Στην ημερίδα ήταν προσκεκλημένη η κυρία Μariella Pandolfi, κοινωνική ανθρωπολόγος και ψυχαναλύτρια, η οποία είναι από τους πρώτους κοινωνικούς ανθρωπολόγους με διπλή εξειδίκευση που εφαρμόζει στο ανθρωπολογικό ερευνητικό πεδίο την ψυχαναλυτική της γνώση, ειδικότερα κατά τη στιγμή της συνέντευξης και συνάντησης με το ερευνώμενο υποκείμενο. Στη δεύτερη εκδήλωση, οι οργανωτές με προσκάλεσαν και διοργανώσαμε το σεμινάριο (που αποτελεί και απαρχή του εν λόγω βιβλίου), διότι από το 1984 ασχολούμαι με την εφαρμοσμένη ανθρωπολογία στον χώρο της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα. Στο σεμινάριο έλαβε μέρος, επίσης, και η Mariella Pandolfi, εφόσον είχε ήδη αποκτήσει την εμπειρία του συγκεκριμένου χώρου. Το σκεπτικό της οργάνωσης αυτού του σεμιναρίου ήταν κατά πόσο σε ένα χώρο, όπως είναι αυτή τη στιγμή η Εύβοια, ο οποίος ορίζεται τόσο γεωγραφικά όσο και διοικητικά, ενδεχομένως και συμβολικά, με έναν τρόπο που θα έπρεπε να ορίσουμε στη διάρκεια αυτής της εβδομάδας, θα ήταν δυνατόν να υπάρξει ένα κέντρο ψυχικής υγείας. Πώς θα λειτουργήσει καλύτερα ένα Κ.Ψ.Υ. μέσα σ ένα χώρο εντασσόμενο σε ιεραρχία και σε συγκεκριμένη δομή, όταν ο στόχος και ο σκοπός του είναι η καλύτερη κατανόηση του αιτήματος ανθρώπων που εμφανίζουν συγκεκριμένα προβλήματα. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι αν ξεφύγουμε από μια στενή οπτική θα πρέπει να εντάξουμε στη μελέτη αυτού του φαινομένου, και επομένως και της κατανόησής του, και το ίδιο το σύστημα καθώς και τους χρήστες. Τούτο συνεπά- 18

Πρόλογος γεται ότι στην πρώτη περίπτωση θα εξετάσουμε, κατ αρχήν, τη διάδραση των λειτουργών του κέντρου ψυχικής υγείας (ψυχιάτρων, ψυχολόγων, θεραπευτών διαφόρων ειδικοτήτων, κοινωνικών λειτουργών κ.ά.) με το διοικητικό σύστημα, με τον περιβάλλοντα κοινωνικό χώρο και με τους χρήστες του, όπως και τους χρήστες κατά τη διάρκεια της επανένταξής τους και τη σχέση τους τόσο με τους λειτουργούς όσο και με το κοινωνικό περιβάλλον το οποίο τους υποδέχεται. Επομένως, οι πολυεπίπεδες σχέσεις, οι οποίες αδρώς περιγράφονται αυτή τη στιγμή, συγκροτούν ένα πλέγμα σχέσεων με κομβικά σημεία τις συναντήσεις όλων των δραστών και προσδιορίζουν τα σημεία παραγωγής νοήματος του όλου εγχειρήματος. Ορίζοντας το ευρύτερο πλαίσιο στον χώρο της Εύβοιας, ουσιαστικά επιλέχθηκε ένας τόπος, όπου συναντήθηκαν η κοινωνική ανθρωπολογία με την ψυχιατρική για την καλύτερη κατανόηση των στόχων του κέντρου ψυχικής υγείας. Αυτός ο τόπος δεν περιλαμβάνει μόνο την ψυχιατρική, αλλά γενικότερα τον χώρο της ψυχικής υγείας. Γι αυτό και κύριος στόχος του σεμιναρίου αποτέλεσε η εκπαίδευση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας για την καλύτερη κατανόηση της σχέσης μεταξύ ασθένειας, πάσχοντος υποκειμένου, ευρύτερου κοινωνικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος και των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Η ανάγκη της ανθρωπολογικής προσέγγισης στην καθημερινή ψυχιατρική πράξη δεν αποτελεί πλέον καινοτομία ως εφαρμογή. Την εποχή της διεξαγωγής του σεμιναρίου, όμως, απαντούσε σε κενό κατανόησης, προκειμένου να διαμορφωθούν στρατηγικές παρέμβασης των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, οι οποίες να ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες του πάσχοντος πληθυσμού και του περιβάλλοντός τους, τόσο του κοινωνικού όσο και του χωρικού. Στην Εύβοια, όπως και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, παρουσιάζεται το φαινόμενο της συνύπαρξης μιας παραδοσιακής μορφής κοινωνικής οργάνωσης με πλέον σύγχρονες μορφές. Στο εν λόγω πλαίσιο, θεωρήσαμε ότι η κοινωνική ανθρωπολογία μπορούσε να προσφέρει τα απαραίτητα εννοιολογικά εργαλεία και κριτήρια για την ανάγνωση αυτής της πολυπλοκότητας. Οι παρουσιάσεις εστιάστηκαν κυρίως σε θέματα ιατρικής και κλινικής ανθρωπολογίας, ανθρωπολογικής προσέγγισης και μεθοδολογίας, εν σχέσει πάντοτε με την ψυχιατρική και τα αιτήματά της, καθώς και στην έννοια της κοινότητας. Η έννοια της κοινότητας αποτέλεσε το θεωρητικό υπόβαθρο (ως οντότητα όχι μόνο οικονομική ή θεσμική, αλλά και κοινωνική και ανθρωπολογική και ευρύτερα πολιτισμική), το οποίο προσέφερε τη δυνατότητα να συμπεριληφθεί και η Εύ- 19

Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρρύθμιση βοια στην παρουσίασή μας και να μελετηθούν ιστορικά θέματα και θέματα ευρύτερης κοινωνικής οργάνωσης, οπότε να δημιουργηθεί ένα βασικό υπόβαθρο κατανόησης της συγκεκριμένης μικροκοινωνίας, με τρόπο ώστε να επιτευχθεί καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των λειτουργών της ψυχικής υγείας και των αιτούντων. Γι αυτό τον λόγο εξετάστηκαν κάποιες ανθρωπολογικές τεχνικές, οι οποίες δύνανται να χρησιμοποιηθούν και από μη ανθρωπολόγους, για την καλύτερη κατανόηση του ιστορικού ενός πάσχοντος υποκειμένου ή, εν πάση περιπτώσει, της ιστορίας ενός ανθρώπου που είναι άρρωστος ή είναι κάπως χαρακτηρισμένος ως τέτοιος. Οι παραπάνω τεχνικές εξετάστηκαν σε σχέση με κλινικές περιπτώσεις οι οποίες παρουσιάστηκαν και αναλύθηκαν επιτόπου. Στο τέλος του σεμιναρίου δημιουργήθηκαν ομάδες εργασίας, υπό την εποπτεία τόσο τη δική μου όσο και της Mariella Pandolfi, για τα θέματα που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της εβδομάδας, με στόχο μια πρώτη εφαρμογή και μια πρώτη προσπάθεια επίλυσης σχετικών προβλημάτων. Η εργασία αυτών των ομάδων αποσκοπούσε επίσης και στην εξαγωγή συμπεράσματος, έτσι ώστε την τελευταία ημέρα οι ομάδες παρουσίασαν τις εργασίες τους. Στην τελική παρουσίαση είχαν προσκληθεί να λάβουν μέρος επιστήμονες των διαφόρων συναφών επιστημών. Ακολούθησε συζήτηση και συμπεράσματα. Το υλικό που παρουσιάζεται και διατρέχει τον παρόντα τόμο συνθέτει ένα ζωντανό κομμάτι ανταλλαγής και συνάντησης δύο χώρων, που μέχρι τότε δεν είχαν ουσιαστικά πλαίσιο επικοινωνίας και κοινής θεωρητικής επεξεργασίας. Η κοινοτική ψυχιατρική και η κοινωνική ανθρωπολογία αντλούν τη «νομιμότητα» της συνάντησής τους στον βαθμό που και οι δύο καλούνται να κατανοήσουν και να δράσουν μέσα σε αυτό που ονομάζεται κοινότητα. Το εν λόγω υλικό αποτέλεσε αντικείμενο επεξεργασίας και συλλογικής σκέψης των μελών της διακλαδικής ομάδας ψυχικής υγείας της Εύβοιας, μια συνεχή διεργασία ανάμεσα στην κατανόηση και την πράξη. Ολόκληρο το σεμινάριο μαγνητοφωνήθηκε και οι απομαγνητοφωνήσεις δόθηκαν στους συγγραφείς, οι οποίοι και επεξεργάστηκαν τα κείμενά τους. Θεωρήσαμε ότι αν κρατούσαμε την προφορικότητα της απομαγνητοφώνησης, το βιβλίο θα έμοιαζε περισσότερο ζωντανό και εύληπτο. Γι αυτό τον λόγο δεν υπάρχουν βιβλιογραφικές παραπομπές σε όσα κείμενα αντιστοιχούν στην απομαγνητοφώνηση του σεμιναρίου, αλλά στο τέλος κάθε κειμένου υπάρχει η αντίστοιχη βιβλιογραφία, για όποιον αναγνώστη θα ενδιαφερόταν περισσότερο για ένα θέμα. Τμήματα επίσης από τις συζητήσεις έχουν μεταφερθεί, όπου στη συζήτηση 20

Πρόλογος υπάρχει μια προβληματική, η οποία ακόμη μέχρι σήμερα παρουσιάζει και το αντίστοιχο επιστημονικό ενδιαφέρον. Τα κείμενα που γράφτηκαν εκ των υστέρων αποκομίζοντας την εμπειρία και γνώση που αποκτήθηκαν στα χρόνια που διέρρευσαν έχουν τη μορφή των κανονικών επιστημονικών κειμένων. Γι αυτό παρακαλούμε τους αναγνώστες μας να μην απορήσουν από αυτή τη διπλή μορφή και παρουσίαση κειμένων. Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη Νομικός-Ανθρωπολόγος 21