ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Για να προλάβετε επιπτώσεις του τύπου «Don t cry for me Argentina...» Η Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Η κοινή γνώμη συγκλονίζεται καθημερινά από ειδήσεις που κάνουν λόγο για επιδείνωση της οικονομικής, χρηματοπιστωτικής και κοινωνικής κατάστασης της χώρας. Και βέβαια, υπάρχει φόβος για τις πιθανές επιπτώσεις, δεδομένου ότι η Ευρώπη εξακολουθεί να κλυδωνίζεται και η παγκόσμια κρίση δεν έχει ξεπεραστεί. Για να περιγραφεί και να αιτιολογηθεί αυτό που συμβαίνει, συχνά λέγεται ότι «η Ελλάδα είναι η νέα Αργεντινή» 1. Ωστόσο, ο ισχυρισμός αυτός δεν είναι παρά μια επιφανειακή και εύκολη σύγκριση με την εμβληματική οικονομική και κοινωνική κρίση των 1. Βλέπε, μεταξύ άλλων, Melander, Ingrid (2012), «Nightmare of Disorderly Default Focuses Minds on Greece», Reuters, January 27 Newbery, Charles and Barrionuevo, Alexei (2011), «As Greece Ponders Default, Lessons From Argentina», New York Times, June 23 Warner, Jeremy (2011), «Lessons of Argentina Ignored in Handling of Greece», The Telegraph, July 4.
8 ΡΗΞΗ; ΔΙΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ αρχών του 21ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, η κρίση της Αργεντινής θα έπρεπε να είναι κάτι πολύ περισσότερο, δηλαδή ένα ουσιώδες σημείο αναφοράς στην κρίσιμη συζήτηση που διεξάγεται αυτή τη στιγμή στην ελληνική κοινωνία, αλλά και σε όλες τις χώρες που βρίσκονται σε κρίση, σχετικά με τα αίτια και τις ευθύνες για την τρέχουσα καταστροφή. Σε αυτό το πλαίσιο, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη η αναφορά στα διδάγματα που απορρέουν από την πρόσφατη εμπειρία της ολικής αποσύνθεσης μιας περιφερειακής χώρας όπως η δική μου. Ακόμα περισσότερο, θα έλεγα ότι η αναφορά επιβάλλεται ώστε να εξεταστούν οι ομοιότητες, οι διαφορές και οι ιδιαιτερότητες. Η έκδοση του βιβλίου Ρήξη; Διέξοδος από την Κρίση της Ευρωζώνης έχει μεγάλη σημασία σε αυτή την τόσο κρίσιμη στιγμή για την Ευρώπη. Είναι εμφανής η προσπάθεια των συγγραφέων να αποφύγουν το ύφος των ουδέτερων και απόμακρων ειδικών που γράφουν μόνο για τους ειδήμονες. Η εξαιρετικής ποιότητας μελέτη και συνεισφορά τους ανταποκρίνεται στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα μια αναστατωμένη κοινωνία που απαιτεί, με έντονες διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις, άμεσες απαντήσεις και προτάσεις. Συνιστώ ολόθερμα την ανάγνωσή του από όλους όσοι συμμετέχουν στα κοινωνικά κινήματα και από κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη. Σημαντικές ομοιότητες Όπως επισημαίνεται στη μελέτη, η Ελλάδα βρίσκεται σε δραματική κατάσταση, η οποία μπορεί να συγκριθεί με εκείνη της Αργεντινής το 2001, όταν εντάχτηκε σε ένα ανελαστικό εξωτερικό νομισματικό σύστημα, αυτό της λεγόμενης «μετατρεψιμότητας», που καθιέρωσε την άμεση πρόσδεση με το αμερικανικό δολάριο
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9 (1 πέσο Αργεντινής = 1 δολάριο ΗΠΑ) και το οποίο παρέμεινε σε ισχύ για περισσότερο από μία δεκαετία. Τα κοινά σημεία με την ελληνική κρίση εντοπίζονται στην αποσάθρωση τόσο του ισοζυγίου πληρωμών όσο και των δημόσιων οικονομικών, στην αδυναμία της χώρας να ασκήσει τη δική της νομισματική πολιτική, στην υψηλή αστάθεια εξαιτίας της απορύθμισης των χρηματοπιστωτικών αγορών και στην κορυφαία έκφραση των δομικών ανισορροπιών, οι οποίες συμπυκνώνονται με εκρηκτικό τρόπο στη σωρευτική, δυσθεώρητη αύξηση του δημόσιου χρέους 2. Η Αργεντινή υπέφερε από τις επιπτώσεις της εντεινόμενης ασυμμετρίας και της άμετρης πολιτικής φιλελευθεροποίησης, επιπτώσεις παρόμοιες με αυτές που εμφανίστηκαν στην Ελλάδα και σε άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες μετά την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ ΕMU). Οι εύθραυστες οικονομίες βρέθηκαν στο έλεος του συντριπτικού ανταγωνισμού από τις πιο προηγμένες χώρες, που οδήγησε σε ανισορροπίες οι οποίες για μια περίοδο χρηματοδοτήθηκαν μέσω της αύξησης του δημόσιου και του ιδιωτικού χρέους, έως ότου ο κύκλος προσέλαβε ανεξέλεγκτες διαστάσεις 3. Όπως συνέβη και στην Ελλάδα κατά την πρόσφατη περίοδο, η Αργεντινή είχε προχωρήσει σε διαδοχικές συμφωνίες προκειμένου να αποφύγει τη στάση πληρωμών. Κάθε φορά η αποτυχία 2. Προς τα τέλη του 2000 το συνολικό, εσωτερικό και εξωτερικό, δημόσιο χρέος της Αργεντινής αντιπροσώπευε το 45% του ΑΕΠ. Το εξωτερικό δημόσιο χρέος ισούταν με 30% του ΑΕΠ, η εξυπηρέτηση του εξωτερικού δημόσιου χρέους άγγιζε το 2,4% του ΑΕΠ και το 23% των εξαγωγών. Η ετήσια εξυπηρέτηση του συνολικού χρέους (δημόσιου και ιδιωτικού) ισοδυναμούσε με το 41% των συνολικών εξαγωγών και ο συνολικός όγκος δημόσιου και ιδιωτικού χρέους ήταν σχεδόν πέντε φορές μεγαλύτερος από τις ετήσιες εξαγωγές. 3. Βλ. Nicolini, Jose Luis (1993), «Adjustment and Growth with a Large Foreign Public Debt in a Semi-Industrialized Country», Economic Notes, Monte dei Paschi di Siena, vol. 22, no. 3, σσ. 505-511.
10 ΡΗΞΗ; ΔΙΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ συμμόρφωσης οδηγούσε σε ακόμα πιο επιτακτικές απαιτήσεις για προσαρμογή από πλευράς των χρηματοπιστωτικών φορέων και των διεθνών οργανισμών δανειοδότησης. Όπως συμβαίνει σήμερα στους δρόμους της Αθήνας, της Λισαβόνας, του Ρέικιαβικ, του Δουβλίνου, της Μαδρίτης και της Ρώμης, ο «κίνδυνος χώρας» (country risk) είχε γίνει θέμα στις καθημερινές συζητήσεις των πολιτών της Αργεντινής, παρόλο που οι περισσότεροι δεν είχαν ούτε χρηματοπιστωτικά περιουσιακά στοιχεία ούτε άμεση σχέση με χρηματοπιστωτικές πράξεις και συμφέροντα. Συναντάμε επίσης ομοιότητες και στο ιδεολογικό πλαίσιο. Και στις δύο περιπτώσεις, νεοφιλελεύθερες συντηρητικές κυβερνήσεις (Καραμανλή στην Ελλάδα, Μένεμ στην Αργεντινή), οι οποίες πίστευαν σε μεταρρυθμίσεις για το άνοιγμα της αγοράς, την απορύθμιση και τις ιδιωτικοποιήσεις, αντικαταστάθηκαν από κυβερνήσεις (Παπανδρέου στην Ελλάδα και Ντε λα Ρούα στην Αργεντινή) που αρχικά είχαν υποσχεθεί παρεμβατική κεϊνσιανή οικονομική πολιτική και πιο ενεργή παρουσία του κράτους για την κάλυψη των αναγκών των φτωχότερων τάξεων. Στην πράξη, όμως, προχώρησαν σε όλο και βαθύτερες νεοφιλελεύθερες διαρθρωτικές προσαρμογές, για να κλείσουν τον κύκλο τους μέσα στη λαϊκή κατακραυγή και την εγκατάλειψή τους από την εγχώρια και τη διεθνή άρχουσα τάξη. Ανάλογη είναι επίσης η πρόθεση να επιρριφθούν στο λαό ευθύνες για την τραγική κατάσταση της χώρας. Οι Αργεντινοί είναι πολύ εξοικειωμένοι με τα επιχειρήματα που διατυπώνουν σήμερα οι ελίτ και τα φερέφωνά τους σχετικά με την Ελλάδα, ότι δηλαδή το δημοσιονομικό έλλειμμα οφείλεται στο ότι οι εργαζόμενοι «δε μοχθούν αρκετά» ή έχουν «υπερβολικά κοινωνικά αιτήματα». Kοινή είναι και η συγκάλυψη του γεγονότος ότι αυτό που οδήγησε τη χώρα στη χρεοκοπία δεν είναι η αυξανόμενη ανεπάρκεια των δημόσιων υπηρεσιών, αλλά τα προνόμια και οι παραχωρή-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11 σεις προς το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και τον ιδιωτικό τομέα. Αυτό που συνέβη είναι η κοινωνικοποίηση των τεράστιων ζημιών του ιδιωτικού τομέα σε βάρος του δημόσιου, οδηγώντας τη χώρα στη χρεοκοπία. Οι εκπρόσωποι της νεοφιλελεύθερης πολιτικής στην Αργεντινή και την Ελλάδα, οι οποίοι απαιτούσαν να λάβει τέλος η κρατική παρέμβαση στην οικονομία, συμπεριλαμβανομένων των βασικών κοινωνικών υπηρεσιών (στο όνομα της «εμπιστοσύνης στα μηνύματα και την αποτελεσματικότητα της αγοράς»), έκαναν στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών όταν έφτασε η κρίση και ζήτησαν ανενδοίαστα καταφύγιο στο κράτος για την «αποκατάσταση της εμπιστοσύνης» και για την «αποφυγή της μεγαλύτερης ζημιάς» που θα προκαλούσε η χρεοκοπία. Στελέχη και αξιωματούχοι που διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στο σχεδιασμό και τη στήριξη των πολιτικών που είχαν εφαρμοστεί πριν από την κρίση άρχισαν να εμφανίζονται ως άσπιλοι και αδέσμευτοι «τεχνοκράτες», υποτίθεται χωρίς καμία απολύτως σχέση με τις πρώην κυβερνήσεις και τα ανυπόληπτα πολιτικά κόμματα, τα οποία όμως, στην πραγματικότητα, είχαν συμβουλέψει να προχωρήσουν σε ακόμα πιο αντιδραστικές διαρθρωτικές αλλαγές. Το επιχείρημα που προβάλλεται σήμερα, ότι η μόνη εναλλακτική λύση για όλες τις χώρες που βρίσκονται σε κρίση είναι να εφαρμόσουν στον υπέρτατο βαθμό αυστηρές αποπληθωριστικές προσαρμογές ώστε να κερδηθεί η περίφημη «εμπιστοσύνη των επενδυτών», είναι παλιό, φθαρμένο και χιλιοχρησιμοποιημένο. Αυτή είναι η πιο δραματική ομοιότητα ανάμεσα στην Αργεντινή και την Ελλάδα, δηλαδή η υπόθεση ότι τα ολοένα και πιο αυστηρά διαρθρωτικά μέτρα είναι απαραίτητα για την εξασφάλιση της νομισματικής σταθερότητας και τη «συμμόρφωση με τις αγορές». Έτσι, οι μισθοί και οι συντάξεις μειώθηκαν, οι φόροι αυξήθηκαν και οι βασικές κοινωνικές δαπάνες συρρικνώθηκαν ακριβώς τη
12 ΡΗΞΗ; ΔΙΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ στιγμή που ήταν πιο αναγκαίες από ποτέ καθιστώντας τις κοινωνικές συνθήκες αβίωτες. Ωστόσο, μέσα στην τόση σύγχυση και αποσάθρωση, υπάρχει και ένα άλλο κοινό στοιχείο εξαιρετικής σημασίας ανάμεσα στις δύο αυτές κοινωνίες με τις τόσο μακρινές και διαφορετικές ιστορικές διαδρομές. Το στοιχείο αυτό εντοπίζεται στο πεδίο της λαϊκής κινητοποίησης και των δυναμικών δημοκρατικών διεκδικήσεων. Και οι δύο χώρες έχουν μια πλούσια ιστορία κοινωνικών αγώνων. Στην εξέγερση του Δεκέμβρη του 2001 ακούστηκε ο απόηχος της αργεντίνικης εξέγερσης στην Κόρντομπα (Κορντομπάζο) το 1969, της γενικής απεργίας του 1975, των απεργιών ενάντια στον πληθωρισμό του 1980 και των διαδηλώσεων κατά της ανεργίας τη δεκαετία του 90. Στις μάχες που δίνει τώρα ο ελληνικός λαός υπάρχει η κληρονομιά του εμφυλίου πολέμου, της αντίστασης ενάντια στη δικτατορία και των πρόσφατων κινητοποιήσεων της νεολαίας 4. Διδάγματα, ιδιαιτερότητες και εναλλακτικές λύσεις Σήμερα συντελείται στην Ευρώπη κάτι που έχει παρατηρηθεί συχνά στη Λατινική Αμερική: η πίεση των πιστωτών για όλο και μεγαλύτερα κέρδη παρά τον κίνδυνο της αστάθειας. Μυθικά κέρδη εξασφαλίζονται μέσω της κρατικής στήριξης και των κεντρικών τραπεζών, οι οποίες προβαίνουν σε τεράστιες πράξεις αναχρηματοδότησης και σε κερδοσκοπικές συναλλαγές κρατικών τίτλων και των υποτιμημένων περιουσιακών στοιχείων. Οι υποχρεώσεις, το παθητικό και τα επισφαλή χρέη μεταβιβάζονται στο δημόσιο το- 4. Βλ. Katz, Claudio (2011), «Lecciones de Argentina para Grecia», July, http:// katz.lahaine.org.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 μέα, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται ένα κύμα απόσυρσης ιδιωτικών κεφαλαίων από τις περιφερειακές χώρες, εξαντλώντας τα αποθέματικά τους. Η Eυρώπη αλλάζει με ιλιγγιώδη ρυθμό και η κατάσταση απαιτεί άμεσες απαντήσεις. Τα διδάγματα από την εμπειρία μιας χώρας όπως η Αργεντινή, η οποία αναγκάστηκε να προχωρήσει σε στάση πληρωμών και, παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις για την καταστροφή της οικονομίας της, έχει ανακάμψει τα τελευταία χρόνια με έναν από τους υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης στον κόσμο, μπορεί να φανούν χρήσιμα. Θα πρέπει όμως να αναγνωριστούν και οι ομοιότητες και οι διαφορές: Η Αργεντινή θα μπορούσε να θεωρηθεί μεμονωμένη περίπτωση, σε αντίθεση με την Ελλάδα που αποτελεί κομμάτι μιας ευρύτερης ευρωπαϊκής κρίσης. Η ευρωπαϊκή κρίση λαμβάνει χώρα μέσα σε μια εξαιρετικά ασταθή παγκόσμια κατάσταση και σε ένα πολιτικό και πολιτιστικό κλίμα που τείνει να επικρίνει τον «υπαρκτό καπιταλισμό». Οι οικονομίες των περιφερειακών ευρωπαϊκών χωρών είναι πολύ πιο αλληλένδετες. Παρότι τα συμφέροντα και οι πιέσεις είναι πολύ ισχυρότερα, υπάρχει περιθώριο για μια ανεξάρτητη προοπτική και ένα καινούριο μοντέλο, που θα επέφεραν την ουσιαστική αλλαγή κατεύθυνσης που χρειάζεται μια περιοχή με τόσο μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Η Αργεντινή διαθέτει πλούσιους φυσικούς πόρους, οι οποίοι της επέτρεψαν κατά την περίοδο μετά την κρίση να εκμεταλλευτεί την αλματώδη αύξηση των εξαγωγών πρώτων υλών προς την Κίνα και άλλες αναδυόμενες χώρες της Ασίας. Οι ευρωπαϊκές χώρες όμως έχουν ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία και χαρακτηριστικές πολιτιστικές και πολιτικές παραδόσεις.
14 ΡΗΞΗ; ΔΙΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ Σήμερα οι εναλλακτικές λύσεις δεν είναι εύκολες. Εντούτοις, το κόστος διατήρησης του status quo και αποδοχής των πιέσεων που προέρχονται από την προϊούσα κατάρρευση του υφιστάμενου καθεστώτος είναι πολύ υψηλότερο από το να πει κανείς «όχι» και να προχωρήσει σε αλλαγές σύμφωνα με τα συμφέροντα, τις ανάγκες και τις προτεραιότητες της χώρας. Οι αλλαγές αυτές θα πρέπει να απαντούν σε βασικά δημοκρατικά ερωτήματα. Ποιος θα πληρώσει για την κρίση; Ποιες πρέπει να είναι οι προτεραιότητες ενός εναλλακτικού οικονομικού προγράμματος, συμπεριλαμβανομένων των μέσων πολιτικής, των διαθέσιμων πόρων και του ύψους των δημόσιων δαπανών; Προκειμένου να χαραχτούν στρατηγικές, δράσεις και μέτρα, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν πολλά τεχνικά εμπόδια, αλλά χωρίς αμφιβολία τα σημαντικότερα από αυτά θα είναι πολιτικά, ιδίως με στόχο να αντιστραφεί το κλίμα παραίτησης που καλλιεργούν όσοι υποστηρίζουν για λόγους κεκτημένων συμφερόντων, σύγχυσης ή απογοήτευσης ότι οι περιφερειακές χώρες της Ευρώπης, όπως η Ελλάδα, δεν έχουν άλλη εναλλακτική λύση από το να δεχτούν «μια από τα ίδια». H Ελλάδα μπορεί να λάβει άλλα μέτρα, αφού έχει το πλεονέκτημα άντλησης διδαγμάτων από την ιστορική εμπειρία. Η εξέγερση της Αργεντινής το 2001-2002, με την οποία έκλεισε μια μεγάλη περίοδος παρακμής, απομυθοποιεί την αντίληψη που είναι σήμερα παρούσα σε όλη την Ευρώπη, ότι δηλαδή δεν υπάρχουν άλλες λύσεις μπροστά στη συστημική καταστροφή εκτός από την οικονομική προσαρμογή που στρέφεται ενάντια στην κοινωνία και συντηρεί τη νομισματική ακαμψία. Ωστόσο, η Ελλάδα θα πρέπει να μην επαναλάβει τα λάθη και τις αβλεψίες που δεν μπόρεσε να αποφύγει, ή και να κατανοήσει, το μεγαλειώδες κοινωνικό κίνημα στην Αργεντινή. Το κίνημα ήταν εξαιρετικά σημαντικό και τερμάτισε την τρομακτική περίοδο που
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 είχε προηγηθεί, αλλά τα τελικά αποτελέσματα ήταν αποσπασματικά και περιορισμένα. Η αλληλουχία των γεγονότων επέτρεψε τη συνέχιση της «διάσωσης» των χρεοκοπημένων τραπεζών, καθώς και των οικονομικών και χρηματοοικονομικών ομίλων, ενώ οι πόροι του κράτους και τα αποθεματικά της χώρας εξαντλήθηκαν λόγω της φυγής κεφαλαίων στο εξωτερικό. Επίσης, επιτράπηκε η άνοδος του πληθωρισμού λόγω της υποτίμησης, χωρίς να ληφθεί υπόψη η κατάσταση των πιο ευάλωτων ομάδων. Πάνω απ όλα, οι εναλλακτικές οικονομικές προτάσεις άρχισαν να συζητιούνται μόνο μετά τη στάση πληρωμών και την κατάρρευση της νομισματικής «μετατρεψιμότητας» με το αμερικανικό δολάριο, κι αυτό ήταν μεγάλη αδυναμία. Τα ευρωπαϊκά κοινωνικά κινήματα μπορούν να ξεπεράσουν τις αδυναμίες της πορείας της Αργεντινής, στρέφοντας την προσοχή τους στα ακόλουθα: 1. Να στηρίξουν και να διευρύνουν το ισχυρό δημοκρατικό κίνημα για το λογιστικό έλεγχο του δημόσιου χρέους, ώστε να διευκρινιστούν οι ευθύνες και οι καταχρήσεις που αποκρύπτονταν μέχρι τώρα από το τραπεζικό απόρρητο και διάφορες συμφωνίες κορυφής 5. Πρέπει να ανατραπεί η τάση που θέλει οι αναδιαπραγματεύσεις για το χρέος να διεξάγονται αποκλειστικά με την πρωτοβουλία, τον έλεγχο και τη συμμόρφωση στις επιταγές των τραπεζών, της ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας και των διεθνών οργανισμών. 2. Να μην επιτραπεί η απομόνωση της Ελλάδας και άλλων χωρών που βρίσκονται στο χείλος του γκρεμού. Μια συνεχώς επιδεινούμενη κατάσταση, που πιθανώς θα φέρει και αθε- 5. Βλ. Toussaint, Eric (2011), «The Debt Crisis in the European Union: Key Proposals for Another Europe», Global Research, April 27.
16 ΡΗΞΗ; ΔΙΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ τήσεις πληρωμών στην Ευρώπη, απαιτεί όχι σοβινιστικές στάσεις, αλλά κοινές προτάσεις και δράσεις όλων όσοι πλήττονται από την κρίση. Από εδώ προκύπτει και η μεγάλη σημασία της αλληλεγγύης και της κοινής δράσης. 3. Να προχωρήσει χωρίς καθυστέρηση η μελέτη, η συζήτηση και η παρουσίαση των προτάσεων και των εναλλακτικών προγραμμάτων για καίρια ζητήματα (νόμισμα, προϋπολογισμός, χρηματοπιστωτικό σύστημα, φορολογική μεταρρύθμιση, παραγωγή, απασχόληση, ευρωπαϊκή ολοκλήρωση κ.λπ.). Δεν αρκεί απλώς τα κοινωνικά κινήματα να επικρίνουν τα μέτρα που λαμβάνονται, να αμφισβητούν τα καπιταλιστικά οικονομικά προγράμματα ή να κάνουν προτάσεις μόνο με απλοϊκά συνθήματα. Για να αποδειχτεί ο ανέφικτος και οπισθοδρομικός χαρακτήρας των σχεδίων και των μέτρων που προτείνονται από την τρόικα και τις εθνικές κυβερνήσεις, θα πρέπει να προταθούν πολιτικές και πολιτιστικές εναλλακτικές λύσεις που θα απαντούν με τη μέγιστη σοβαρότητα και συνέπεια στο απλό ερώτημα: Τι μπορούμε να κάνουμε; Είναι γνωστό ότι μια οικονομική κρίση, ιδιαίτερα όταν είναι δριμεία, μπορεί να οδηγήσει σε αποδιοργάνωση του κοινωνικού ιστού και στην κυριαρχία του δόγματος «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Αν δεν υπάρξουν αντίβαρα που θα αποτρέψουν την οικονομική, χρηματοπιστωτική, πολιτική και κοινωνική αποδιοργάνωση, οι επιπτώσεις μπορεί να μας οδηγήσουν πολύ πίσω. Ζούμε σε πολύ δύσκολους και περίπλοκους καιρούς και οι προκλήσεις πρέπει αναπόφευκτα να αντιμετωπιστούν. Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι ο στόχος των συγγραφέων αυτού του βιβλίου είναι να συνεισφέρουν στο άνοιγμα του δρόμου για βαθύτερη ανάλυση, ώστε να υπάρξει η εξαιρετικά αναγκαία