ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΤΩΣΗΣ

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΤΩΣΗΣ Κωνσταντίνος Κακαρίκος Πανεπιστήµιο Αθηνών k_kakarikos@hotmail.com Abstract In this paper we investigate the internal structure of the Ancient Greek nominal inflection under the perspective of the Lexeme and Feature theories. This combining approach has the benefit of providing a complete picture of the inflectional form s internal structure and also of formulating a mechanism for the systematic description of inflectional derivation. More specifically, the purpose of the analysis is to reveal the central role of the grammatical features both in inflectional derivation as well as in the definition of the exact number of the inflectional paradigms possible in a language. Their importance in inflectional derivation is founded on their function as triggers of the morphological operations involved in the formation of the inflectional forms. On the other hand, their role in the definition of the number of paradigms in a language is interpreted as due to the predominance of the case feature both in controlling the other grammatical features during inflectional derivation as well as in grouping the inflectional forms to the same or a different paradigm on the basis of their feature specifications. 1. Εισαγωγή Η Αρχαία Ελληνική (ΑΕ) της κλασικής περιόδου παρουσιάζει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σύστηµα κλίσης. Αυτό το σύστηµα χαρακτηρίζεται από µεγάλο βαθµό πολυπλοκότητας που οφείλεται τόσο στην αλλοµορφία όσο και σε ένα πλούσιο σύστηµα καταλήξεων που αντιπροσωπεύει ένα εξίσου πολύπλοκο σύστηµα πτώσεων. Η παρούσα ανακοίνωση διερευνά την εσωτερική οργάνωση του κλιτικού συστήµατος της ΑΕ (ειδικότερα της κλασικής Αττικής) από συγχρονική οπτική. Ειδικότερα, εστιάζει στη µελέτη της εσωτερικής δοµής των ονοµατικών τύπων και της οργάνωσής τους σε κλιτικά παραδείγµατα. Σκοπός της προσέγγισης είναι να αποκαλυφθεί ο καίριος ρόλος που επιτελούν τα µορφολογικά χαρακτηριστικά (features) τους γένους, του αριθµού και της κλιτικής τάξης στο σχηµατισµό των κλιτών τύπων, αλλά και να αναδειχτεί ο κεντρικός ρόλος της πτώσης ως 843

του κατεξοχήν χαρακτηριστικού τόσο στο σχηµατισµό ονοµατικών τύπων όσο και στην οργάνωση της ονοµατικής κλίσης γενικότερα. Μεθολογικά, η ανάλυσή µας στηρίζεται στο συνδυασµό των θεωρητικών µοντέλων της Λεξηµατικής Μορφολογίας (Lexeme Morphology) 1 και της Θεωρίας των Χαρακτηριστικών (Feature Theory) 2. Κοινό σηµείο και των δύο θεωριών είναι η αποδοχή του κεντρικού ρόλου των χαρακτηριστικών στην παραγωγή των κλιτών τύπων. Η Λεξηµατική Μορφολογία προσφέρει ένα πρότυπο που ερµηνεύει τις διαδικασίες παραγωγής κλιτών τύπων µέσω ενός ειδικού µορφολογικού µηχανισµού. Η θεωρία των χαρακτηριστικών ερµηνεύει την εσωτερική δοµή των γραµµατικών πληροφοριών που εκφράζονται από τα χαρακτηριστικά και ενεργοποιούν τους κανόνες του µορφολογικού µηχανισµού αποσκοπώντας στο σχηµατισµό όλων των µορφολογικών τύπων της γλώσσας. Όλα τα δεδοµένα προέρχονται από τις παραδοσιακές περιγραφές της ονοµατικής κλίσης της ΑΕ που απαντώνται στη βιβλιογραφία, όπως των Smyth (1920), Kühner & Blass (1890), Jannaris (1897), Goodwin (1900), Schwyzer (1953) Oικονόµου (1984) και Παπαναστασίου & Πετρούνια (2001). 2. Η Ονοµατική Κλίση της ΑΕ 2.1. Οι Παραδοσιακές Περιγραφές Κοινό χαρακτηριστικό των παραδοσιακών περιγραφών της ονοµατικής κλίσης της ΑΕ είναι η κατηγοριοποίηση των κλίσεων µε βάση ιστορικά κριτήρια. Συνήθως, η διάκριση γίνεται µεταξύ των κλίσεων που παρεµβάλουν ένα φωνήεν (το /a/ ή /o/) µεταξύ της βάσης και της κατάληξης και της κλίσης που δε διαθέτει ένα τέτοιο φωνήεν. Η προσέγγιση αυτή οδηγεί σε ένα τριµερές ταξινοµικό σχήµα που αναγνωρίζει αντίστοιχα τρεις κλίσεις: την α-κλίση, την ο-κλίση ή θεµατική, και την αθέµατη κλίση. Το γενικό αυτό σχήµα αναλύεται περαιτέρω σε επιµέρους υποκατηγορίες, ο καθορισµός των οποίων βασίζεται σε διαφορετικά κριτήρια κατά περίπτωση, όπως φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί. Η Παραδοσιακή Ταξινόµηση της Ονοµατικής Κλίσης ΑΡΣ ΘΗΛ ΟΥ ΑΡΣ ΘΗΛ ΟΥ 1 η Κλίση -a s -a - neani/aj skia\ - -ε s -ε poihth\j yuxh\ Α Υποοµάδα - -a - - a)lh/qeia - mou=sa Β Υποοµάδα -a s -a - Borra=j mna= - -ε s -ε (Ermh=j sukh= 2 η Κλίση -os -os -οn lu/koj nh=soj dw=ron Α Υποοµάδα -o s - -o n plou=j - o)stou=n Β Υποοµάδα - s - s - n lew\j a(/lwj a)nw/gewn 1 Aronoff (1976, 1994), Anderson (1992) και Beard (1995). 2 Ralli (1999), (2000) και Ράλλη (2005). 844

3 η Κλίση ΑΡΣ ΘΗΛ ΟΥ ΑΡΣ ΘΗΛ ΟΥ Φωνήεντα -i -i -y ki/j po/lij da/kru -y pe/lekuj ίφθογγοι - w -a w - bou=j grau=j -ε w basileu\j Σύµφωνα -k -b -t ko/rac fle/y sw=ma -t -d -s ta/phj lampa\j be/loj -b -g -r a)/ray pte/ruc ne/ktar -n -s -s dai/mwn trih/rhj -r Swkrath\j r(h/twr Ειδικότερα, η πρώτη κλίση περιλαµβάνει αρσενικά και θηλυκά ονόµατα σε -a s/-ε s (πβ. neani/aj, poihth\j) and -a /-ε (πβ. skia\, yuxh\) αντίστοιχα και διακρίνεται σε δύο υποο- µάδες. Στην πρώτη ανήκουν τα θηλυκά σε βραχύ -a (πβ. a)lh/qeia), το οποίο τρέπεται σε -ε (h) στη γενική και δοτική ενικού των ονοµάτων µε χαρακτήρα θέµατος σύµφωνο εκτός από r( (πβ. mou=sa -mou/shj). Στη δεύτερη υποοµάδα εντάσσονται τα συνηρηµένα αρσενικά και θηλυκά σε -a s/-ε s (πβ. Borra=j, (Ermh=j) και -a /-ε (πβ. mna=, sukh=) αντιστοίχως. Η δεύτερη κλίση περιλαµβάνει ονόµατα και των τριών γενών µε κατάληξη -os/-on (πβ. lu/koj, nh=soj, dw=ron) και συµπληρώνεται επίσης από δύο υποοµάδες. Η πρώτη περιλαµβάνει τα συνηρηµένα αρσενικά και ουδέτερα σε -o s/-o n, ενώ η δεύτερη τα λεγόµενα αττικόκλιτα, δηλαδή ονόµατα και των τριών γενών µε κατάληξη - s/- n (πβ. lew\j, a(/lwj, a)- nw/gewn). Τέλος, η τρίτη ή αθέµατη κλίση, περιλαµβάνει όλα τα υπόλοιπα ονόµατα και διαχωρίζεται παραιτέρω σε αρκετές υποοµάδες ανάλογα µε τη µορφή της βάσης στην οποία προσάπτονται οι καταλήξεις. Έτσι, η πρώτη υποοµάδα αποτελείται από φωνηεντόληκτες βάσεις (δηλ. βάσεις σε -i, -i, -y) (πβ. ki/j, po/lij, pe/lekuj, da/kru), η δεύτερη από διφθογγικές (δηλ. βάσεις σε - w, -a w, -ε w) (πβ. bou=j (< *bwuj), grau=j, basileu\j) και η τρίτη από συµφωνόληκτες βάσεις (δηλ. βάσεις µε χαρακτήρα άηχο, ηχηρό, συριστικό, έρρινο ή υγρό σύµφωνο) (πβ. ko/rac (k-j), ta/phj, a)/ray (b-j), fle/y (b-j), lampa/j, pte/ruc (kj), sw=ma, dai/mwn, Swkra/thj, trih/rhj, be/loj, r(h/twr, ne/ktar). 2.2. Θεωρητικά Προβλήµατα Η παραδοσιακή κατηγοριοποίηση που εκτέθηκε παραπάνω παρουσιάζει προβλήµατα. Ειδικότερα, η θεώρηση της αθέµατης κλίσης ως ενιαίου συνόλου αν και απόλυτα δικαιολογηµένη µε βάση την ιστορική αποκατάσταση της πρωτο-ελληνικής, δεν ισχύει για την Αττική Ελληνική της κλασικής περιόδου. Ένα σύνολο φωνολογικών µεταβολών διαφοροποίησαν ολοκλη- 845

ρωτικά το κλιτικό παράδειγµα, αποκαλύπτοντας τις διαφορές µεταξύ των διαφόρων τύπων κλίσης και αµφισβητώντας την ενότητα και την ανεξαρτησία της τρίτης κλίσης 3. Συνεπώς, α- πό συγχρονικής πλευράς, ο καθορισµός των τριών κλίσεων για την κλασική Αττική είναι προϊόν σύµβασης, η αξία της οποίας είχε αµφισβητηθεί ήδη από την αρχαιότητα 4. Εποµένως, κάθε νέα κατηγοριοποίηση όχι µόνο της τρίτης, αλλά και των υπολοίπων παραδοσιακών κλίσεων, βασιζόµενη σε σαφώς καθορισµένα κριτήρια είναι θεωρητικά δυνατή. Ένα δεύτερο πρόβληµα σχετίζεται µε την παραδοσιακή κατάτµηση στην 1 η και 2 η κλίση του /a/ και του θεµατικού /o/ ως τµηµάτων της κατάληξης και όχι της βάσης (δηλ. -as, -ε s, -os, - s αντί για -a-s, -ε -s, -o-s, - -s). Η πρακτική αυτή έχει ως αποτέλεσµα σε συνδυασµό µε τις καταλήξεις της αθέµατης κλίσης τη διαµόρφωση ενός πολύπλοκου συστήµατος καταλήξεων το οποίο αποκλείει οποιεσδήποτε ενοποιήσεις αποσκοπούν στη δηµιουργία ενός µικρού αριθµού συστηµάτων καταλήξεων που να καλύπτει έναν όσο το δυνατό µεγαλύτερο αριθµό κλιτικών παραδειγµάτων. Θα επανέλθουµε στο θέµα στην ενότητα 4.1. 3. Το Θεωρητικό Πλαίσιο 3.1. Το πρότυπο της Λεξηµατικής Μορφολογίας (Lexeme Morphology) Το πρότυπο της Λεξηµατικής Μορφολογίας ανήκει στην ευρύτερη οµάδα θεωριών µε γενετικό προσανατολισµό οι οποίες αποδέχονται την αυτονοµία της Μορφολογίας στη γραµµατική της γλώσσας και επίσης, απηχώντας παλαιότερους προβληµατισµούς 5, ασκούν κριτική στο ρόλο του µορφήµατος ως κεντρικής µονάδας της µορφολογικής ανάλυσης. Κεντρικό σηµείο του προτύπου είναι η θεώρηση της Μορφολογίας ως αυτόνοµου επιπέδου της γραµµατικής, ο ρόλος του οποίου είναι η φωνολογική πραγµάτωση (realization) των πληροφοριών του Λεξικού και της Σύνταξης. Ως εκ τούτου, τοποθετεί τη Μορφολογία ύ- στερα από τη Σύνταξη (Late Insertion) 6. Κεντρική µονάδα της µορφολογικής ανάλυσης είναι το Λέξηµα, το οποίο ορίζεται ως ένα αφηρηµένο σύστηµα αµοιβαία εξαρτηµένων σηµασιολογικών, λεξικο-συντακτικών και φωνολογικών χαρακτηριστικών. Κάθε λέξηµα καταχωρίζεται στο λεξικό και αποκτά συγκεκριµένη πραγµάτωση µε τη µορφή ενός λεξικού τύπου (lexical form/token) σε δεδοµένη συντακτική θέση, όπως φαίνεται στο σχήµα που ακολουθεί 3 Morpurgo Davies (1968: 33 34). 4 Πβ. Θεοδόσιο Αλεξανδρείας (4 ος αι. µ.χ.) 5 Karcevskij (1929), Bazell (1966). 6 Βλ. επίσης Halle & Maranz (1993). 846

Η Αντιστοιχία Λεξήµατος και Λεξικού Τύπου Λέξηµα Λεξικός Τύπος Σηµασιολογικά Χαρακτηριστικά [ΠΟΛΙΣ] [ΠΟΛΙΣ] ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΘΗΛΥΚΟ Λεξικά Χαρακτηριστικά ΑΡΙΘΜΟΣ 7 ΕΝΙΚΟΣ ΚΤ 6 ΚΤ 6 Συντακτικά Χαρακτηριστικά ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ 8 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΟΦ ΟΦ Φωνολογικά Χαρακτηριστικά [poli-/pole-] [polin] Τα παραδοσιακά µορφήµατα ορίζονται ως µορφολογικοί κανόνες σχηµατισµού (Morphological Spelling Operations) παρά ως απλά σχηµατιστικά (formatives) και αποσκοπούν στην τροποποίηση της φωνολογικής δοµής κάθε πλήρως καθορισµένου λεξήµατος. Ο τύπος των µορφολογικών κανόνων αποτελεί παραµετρικό χαρακτηριστικό κάθε γλώσσας 9. Ως µορφολογικοί κανόνες τα µορφήµατα αποτελούν µονάδες του µορφολογικού µηχανισµού (Morphological Spelling Mechanism), δηλαδή ενός υπολογιστικού συστήµατος που αποτελεί τον πυρήνα του µορφολογικού επιπέδου και ευθύνεται για το σχηµατισµό τόσο των παράγωγων, όσο και των κλιτών τύπων µιας γλώσσας. Αν και στοιχείο αποκλειστικά του µορφολογικού επιπέδου, ο µορφολογικός µηχανισµός έχει πρόσβαση σε όλα τα σύνολα χαρακτηριστικών του λεξήµατος, αλλά επηρεάζει αποκλειστικά µόνο τα φωνολογικά χαρακτηριστικά, τροποποιώντας τη φωνολογική δοµή του λεξήµατος και µόνο αυτή. Αυτή η άποψη είναι συµβατή µε τη λεγόµενη διαχωριστική υπόθεση (Separation Hypothesis) που υποστηρίχθηκε αρχικά από τον Beard (1995) και στη συνέχεια υιοθετήθηκε από το πρότυπο της Κατανεµηµένης Μορφολογίας (Distributed Morphology) και διακρίνει τη φωνολογία από τα άλλα γραµµατικά επίπεδα. 7 εχόµαστε ότι ο αριθµός αποτελεί λεξικό χαρακτηριστικό, υιοθετώντας την επιχειρηµατολογία του Beard (1995: 111 114). 8 Ο όρος ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ αναφέρεται στην Πτωτική Λειτουργία (Case Function) που επιτελεί µια οποιαδήποτε ΟΦ στα πλαίσια συγκεκριµένης συντακτικής θέσης (π.χ. Υποκείµενο, Αντικείµενο, Σκοπός, Αναφορά κλπ). Ο τρόπος καθορισµού των πτωτικών λειτουργιών µιας γλώσσας είναι προϊόν σύνθετης διαδικασίας που δε θα µας απασχολήσει εδώ. 9 Οι µορφολογικοί κανόνες σχηµατισµού της ΑΕ αφορούν εκτός από την επιθηµατοποίηση (affixation) (lu/ko + j) και διεργασίες όπως η µεταβολή φωνηεντισµού (revoweling processes) (ge/rwn ~ ge/ron), η προσωδιακή µεταβολή (prosodic variation) (Swkra/thj ~ Sw/kratej) η θεµατική περιστολή κλπ. 847

3.2. Η θεωρία των Χαρακτηριστικών (Feature Theory) Η θεωρία των χαρακτηριστικών βασίζεται στην υπόθεση ότι τα σχηµατιστικά στοιχεια (formatives) κάθε µορφολογικού τύπου οργανώνονται σε δεσµίδες χαρακτηριστικών (feature bundles). Κάθε χαρακτηριστικό εκφράζει ένα σύνολο γραµµατικών πληροφοριών, οι οποίες οργανώνονται σε ζεύγη ιδιότητας τιµής (attribute value pairs). Κάθε ιδιότητα αποτελεί µια αφηρηµένη µεταβλητή που αποκτά συγκεκριµένη τιµή καθορισµένη από τη σύνταξη 10. Με αυτή την έννοια, ο σχηµατισµός των λέξεων είναι αποτέλεσµα συναγωνισµού µεταξύ ανταγωνιστικών σχηµατιστικών µε σκοπό τη δήλωση ορισµένων χαρακτηριστικών σε µια συντακτική θέση. Τόσο τα σχηµατιστικά, όσο και η συντακτική θέση που συµπληρώνουν µοιράζονται έναν αριθµό κοινών χαρακτηριστικών. Συνεπώς, ένα σχηµατιστικό συµπληρώνει µια συντακτική θέση αν συµπίπτει µε όλα ή κάποια από τα χαρακτηριστικά της. Όταν περισσότερα από ένα σχηµατιστικά είναι υποψήφια να συµπληρώσουν µια συντακτική θέση, επιλέγεται εκείνο το οποίο συµφωνεί µε τον µεγαλύτερο αριθµό χαρακτηριστικών της θέσης 11. Τέλος, τα χαρακτηριστικά µπορούν να συµµετέχουν σε περισσότερες από µία µορφολογικές πραγµατώσεις και εποµένως, δηλώνονται διαζευτικά 12, ενώ αποτελούν ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά κάθε γλώσσας 13. Πάρα τις αποκλίσεις τους, τόσο η Λεξηµατική Μορφολογία όσο και η θεωρία των Χαρακτηριστικών αποδέχονται τον κεντρικό ρόλο των γραµµατικών χαρακτηριστικών στη διαδικασία σχηµατισµού των κλιτών τύπων. Ο συνδυασµός τους συνίσταται στο ότι η Λεξη- µατική Μορφολογία προσφέρει ένα µοντέλο που ερµηνεύει τη διαδικασία σχηµατισµού των κλιτών τύπων µιας γλώσσας µέσω ενός µορφολογικού µηχανισµού, ενώ η Θεωρία των Χαρακτηριστικών προσφέρει µια πλήρη εικόνα της οργάνωσης των γραµµατικών πληροφοριών που εκφράζονται µέσω των χαρακτηριστικών και ενεργοποιούν τον µορφολογικό µηχανισµό για το σχηµατισµό των τύπων µιας γλώσσας. Στο πλαίσιο του συνδυασµού των παραπάνω προτύπων προχωρούµε στον καθορισµό των χαρακτηριστικών που εµπλέκονται στο σχηµατισµό των κλιτών τύπων της Αττικής κλίσης και επιχειρούµε την επανεξέταση της παραδοσιακής ταξινόµησής της, όπως εκτέθηκε στην ενότητα 2.1. 4. Η Ονοµατική Κλίση της Αττικής 4.1. Καθορισµός των Μορφολογικών Χαρακτηριστικών της Ονοµατικής Κλίσης Ο συµβατικός χαρακτηρας της παραδοσιακής ταξινόµησης της Αττικής ονοµατικής κλίσης µπορεί να ανασκευαστεί πάνω στο θεωρητικό πλαίσιο που προσφέρει ο συνδυασµός των µοντέλων της Λεξηµατικής Μορφολογίας και της Θεωρίας των Χαρακτηριστικών. Σύµφωνα µε 10 Ralli, (1998), (1999), (2000) και Ράλλη (2005). 11 Halle & Marantz ό.π. 12 Ralli, ό.π. 13 Ralli, ό.π. 848

αυτήν, η Αττική ονοµατική κλίση περιλαµβάνει δέκα κλιτικές τάξεις (ΚΤ), οι οποίες διαµορφώνονται βάσει κριτηρίων όπως: (i) η συστηµατική αλλοµορφική ποικιλία των θεµάτων, (ii) το σύνολο των καταλήξεων που προσάπτονται σε αυτά 14 και (iii) ο τόνος 15. Οι καταλήξεις που προσάπτονται στις βάσεις νοούνται ως µορφολογικές διεργασίες που ενεγοποιούνται από δέσµες χαρακτηριστικών οι οποίες αποτελούν και το γραµµατικό προσδιορισµό τους. Όλα τα χαρακτηριστικά συνιστούν ένα ανεξάρτητο σύνολο που καθορίζει την ονοµατική µορφολογία µιας γλώσσας. Στην Αττική Ελληνική αυτό το σύνολο περιλαµβάνει τέσσερα χαρακτηριστικά, κάθε ένα από τα οποία αποκτά έναν αριθµό δυνατών αξιών ως εξής: Κλιτική Τάξη (: 1 10), Αριθµός (: Ενικός, υικός, Πληθυντικός), Γένος (: Αρσενικό, Θηλυκό, Ουδέτερο) και Πτώση (: Ονοµαστική, Γενική, οτική, Αιτιατική, Κλητική). Οι τύποι των ΚΤ που ορίζονται µε βάση τα παραπάνω κριτήρια παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα 16. Η Ονοµατική Κλίση σύµφωνα µε το Λεξηµατικό πρότυπο ΚΤ ΑΛΛΟΜΟΡΦΙΑ ΒΑΣΗΣ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΑΡΣ ΘΗΛ ΟΥ ΑΡΣ ΘΗΛ ΟΥ ΚΤ 1 -a ~ -a -a ~ -a - neani/aj skia\ - -ε ~ -a -ε ~ -a poihth\j ko/rh ΚΤ 2 - -a ~ -a - - a)lh/qeia - mou=sa ΚΤ 3 -a -a -o Borra=j mna= o)stou=n -o (Ermh=j sukh= plou=j ΚΤ 4 -o - ΚΤ 5 -i -y ΚΤ 6 -y ~ -y -y ~ -e - w ~ -ow ΚΤ 7 -es -Φnt -Φn -Φr ΚΤ 8 -Σ ΚΤ 9 -Φnt -Φn -Φr -o - -o - lu/koj lew\j - -y ki\j bo/truj -i ~ -e -y ~ -e o)fru\j -a w ~ -aw pe/lekuj bou=j -es -os -o -Φr -es -as Swkra/thj Periklh=j ge/rwn dai/mwn path\r r(h/twr -Σ -t ko/rac ta/phj i(ma\j o)dou\j - -r poimh\n ai)qh\r nh=soj a(/lwj dw=ron a)nw/gewn - Da/kru po/lij grau=j nau=j trih/rhj ai)dw=j h(xw= mh/thr a)/stu be/loj xre/oj kre/aj pte/ruc sw=ma fle/y lampa\j patri\j a)kti\j - ne/ktar 14 Ralli (2000) και Ράλλη (2005). 15 Το τρίτο κριτήριο προτείνεται εδώ και αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα του τόνου ως στοιχείου διάκρισης ΚΤ, κάτι που για την ΑΕ εντοπίζεται µε συστηµατικό τρόπο στα συνηρηµένα ουσιαστικά τα οποία διατηρούν την περισπωµένη σε όλη την έκταση του παραδείγµατος κλίσης τους. 16 Η προτεινόµενη κατηγοριοποίηση καλύπτει µόνο συστηµατικές περιπτώσεις κλίσης συνεπώς, δεν αναφέρεται σε ονόµατα µε κλιτικές ιδιαιτερότητες, όπως περιπτώσεις αναπλήρωσης, ελλειπτικής κλίσης κ.ά. 849

ΚΤ 10 -Φ n -Φ r -ε w -Φnt (/Ellhn xeimw\n klhth\r - - basileu\j gi/gaj - - Εξετάζοντας την κατηγοριοποίηση του πίνακα παρατηρούµε τα εξής: 1. Η συνύπαρξη διαφορετικών γενών στην ίδια ΚΤ δεν παραβιάζει το κριτήριο 2 της ταξινόµησής µας για τρεις κυρίως λόγους. Πρώτον, έχει υποστηριχθεί για τη ΝΕ 17 ότι τα γένη δεν ορίζουν ΚΤ, εφόσον µοιράζονται κοινές καταλήξεις (πβ. lu/koj - nh=soj, pe/lekuj - grau=j). Εποµένως, µπορούν να συνυπάρξουν στην ίδια ΚΤ και αυτή φαίνεται να είναι η γενική τάση του συστήµατος. εύτερον, οι διαφορές στην επιλογή των καταλήξεων όταν υπάρχουν, ελέγχονται από το ίδιο το γένος (πβ. τη διαφορά ανάµεσα στα ΑΡΣ και ΘΗΛ των ΚΤ 1 3, ΟΝ. neani/a-j, skia\-ø, ΓΕΝ. neani/ou-ø, skia\-j) 18. Συνεπώς, είναι συστηµατικές, καθώς αφορούν στην αντιπροσώπευση του γένους και µπορούν να µη ληφθούν υπόψη στον ορισµό των ΚΤ 19. Τρίτον, η συνύπαρξη διαφορετικών γενών µέσα στο ίδιο παράδειγµα συντελεί στην λεγόµενη οικονοµία της κλίσης (economy of declension) και υποστηρίζεται θεωρητικά µέσα από την έννοια του µακροπαραδείγµατος (macroparadigm) 20. 2. Τα φωνήεντα /a/ και /o/ της 1 ης και 2 ης κλίσης κατατέµνονται µαζί µε το θέµα σε αντίθεση µε την παραδοσιακή πρακτική, η οποία τα θεωρεί συνήθως τµήµατα της κατάληξης (πβ. neani/a-j, skia\-ø έναντι neani\-aj, ski-a\). Αυτή η επιλογή διαθέτει τουλάχιστον δύο πλεονεκτήµατα. Πρώτον, ενοποιεί το σύνολο των καταλήξεων σε όλες τις ΚΤ, καταργώντας τις διαφορές ανάµεσα στις τρεις παραδοσιακές κλίσεις και περιορίζοντας τις αλλοµορφικές τους παραλλαγές (πβ. neania/-j, poihth\-j, lu/ko-j, nh=so-j, Borra=-j, plou=-j, po/li-j, bo/- tru-j, bou=-j, basileu\-j κλπ, skia\-ø, mou=sa-ø, mna=-ø, sukh=-ø, Swkra/ths-ø, ge/rwn-ø, ai)dw=s-ø, be/los-ø, dai/mwn-ø κλπ). εύτερον, επιτρέπει την οικονοµικότερη περιγραφή της θεµατικής αλλοµορφίας, καθώς αντιµετωπίζει τα διάφορα θέµατα µε βάση τη γενικότερη συµπεριφορά τους κατά την κλίση, παραµερίζοντας τις όποιες διαφορές τους σε ιστορικό επίπεδο. Έτσι, λ.χ. ουσιαστικά όπως pte/ruc και a)kti\j αν και διαφορετικά από ιστορικής πλευράς, αντιµετωπίζονται µε τον ίδιο τρόπο, εφόσον τα θέµατά τους παρουσιάζουν την ίδια κλιτική συµπεριφορά. (πβ. και κριτήριο 1 παραπάνω). 17 Ralli, ό.π. 18 Seiler (1958), Morpurgo Davies (1968). 19 Blevins (2004). 20 Πβ. Spencer (1996), Blevins, ό.π. 850

Εκτός από τις δοµικές οµοιότητες µε βάση την κλιτική συµπεριφορά, ο καθορισµός των βασικών τύπων των θεµάτων σε κάθε ΚΤ µπορεί επίσης να βασιστεί και σε άλλα συγχρονικά κριτήρια. Για παράδειγµα, υποθέτουµε την ύπαρξη διφθογγικών θεµάτων που καταλήγουν σε µακρόφωνες διφθόγγους όπως hu για ουσιαστικά του τύπου basileu\j προκει- µένου να εξηγήσουµε τύπους όπως η γεν. ενικού basilh=oj ή η ονοµ. πληθυντικού basilh=j, οι οποίοι µαρτυρούνται στην κλασική Αττική (πβ. Θουκυδίδη, Αττική Τραγωδία κλπ). Παροµοίως, ορίζουµε τα ploo- και mnaa- ως τα υποκείµενα θέµατα για τα συνηρηµένα ουσιαστικά όπως το plou=j και mna= αντίστοιχα, µε βάση τους ασυναίρετους τύπους τους που επίσης, µαρτυρούνται σε κείµενα και επιγραφές της κλασικής Αττικής κλπ 21. 4.2. Τα Συστήµατα των Καταλήξεων Η εφαρµογή του δεύτερου κριτηρίου κατάτµησης διαµορφώνει ένα σύνολο οκτώ συστηµάτων καταλήξεων. Πέντε από αυτά είναι κοινά για αρσενικά και θηλυκά ονόµατα, ένα σύστη- µα αφορά αποκλειστικά θηλυκά ονόµατα και δύο συστήµατα ουδέτερα. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τη µορφή αυτών των συστηµάτων και την κατανοµή τους µε βάση τα χαρακτηριστικά του γένους, του αριθµού, της πτώσης και της ΚΤ. Τα Συστήµατα Καταλήξεων της Ονοµατικής Κλίσης ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑΛΗΞΕΩΝ ΚΤ 1, 3 4 1 3 5 6 8 10 7, 9 2 4 5 9 ΓΕΝΟΣ Α / Θ ΘΗΛ Α / Θ Α / Θ Α / Θ Α / Θ ΟΥ ΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑ I II III IV V VI VII VIII ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. -s -O -s -s -s -O -n -O ΓΕΝ. -o -s -os -os -os -os -o -os ΟΤ. -i -i -i -i -i -i -i -i ΑΙΤ. -n -n -n -a -a -a -n -O ΚΛ. -O -O -O -s -O -O -n -O ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. -i -i -es -es -es -es -a -a ΓΕΝ. - :n - :n - :n - :n - :n - :n - :n - :n ΟΤ. -is -is -si -si -si -si -is -si ΑΙΤ. -s -s -s -as -as -as -a -a ΚΛ. -i -i -es -es -es -es -a -a ΥΙΚΟΣ ΟΝ. -e -e -e -e -e -e -e -e ΓΕΝ. -in -in -oin -oin -oin -oin -in -oin ΟΤ. -in -in -oin -oin -oin -oin -in -oin ΑΙΤ. -e -e -e -e -e -e -e -e ΚΛ. -e -e -e -e -e -e -e -e Η εξέταση των παραπάνω συστηµάτων κλίσης θέτει αυτοµάτως δύο βασικά ερωτήµατα. Το πρώτο αφορά τον τρόπο µε τον οποίον εξασφαλίζεται η συνοχή των τύπων που ανήκουν στο ίδιο κλιτικό παράδειγµα. Το δεύτερο αναφέρεται στο στοιχείο που καθορίζει τις διαφορές µε- 21 Πβ. Bubenik (1983), Threatte (1996). 851

ταξύ διαφορετικών κλιτικών παραδειγµάτων και τελικώς ρυθµίζει το σύνολο των αποδεκτών παραδειγµάτων κλίσης σε µια γλώσσα. ηλαδή το πώς µέσα από ένα πεπερασµένο σύνολο 15 βασικών καταλήξεων (: -s, -O, -n, -o, -os, -i, -a, -es, - n, -is, -si, -as, -e, -in, -oin) έχουµε µόνο 8 δυνατά κλιτικά παραδείγµατα. Και τα δύο ερωτήµατα θα εξεταστούν στη συνέχεια υπό το πρίσµα της µορφολογικής πτώσης (Morphological Case). 5. Η Μορφολογική Πτώση 5.1 Η Έννοια της Μορφολογικής Πτώσης Σύµφωνα µε το λεξηµατικό πρότυπο (Beard, 1995), η πτώση ορίζεται ως µια καθαρά µορφολογική όχι συντακτική κατηγορία µε βασικό ρόλο τη διασύνδεση των συντακτικών πληροφοριών µε τον τρόπο της φωνολογικής δήλωσής τους από συγκεκριµένες καταλήξεις. Ο όρος συντακτικές πληροφορίες αναφέρεται στο συντακτικό ρόλο ή ορθότερα στη λειτουργία (function) που επιτελεί ένα λέξηµα στα πλαίσια ορισµένου συντακτικού περιβάλλοντος 22. Ο δια- µεσολαβητικός ρόλος της µορφολογικής πτώσης, όπως ορίζεται εδώ, διαφαίνεται στο σχήµα που ακολουθεί Η Μορφολογική Πτώση Πτωτικές Λειτουργίες: Υποκείµενο, Αντικείµενο, Αναφορά,... Μορφολογική Πτώση: Ονοµαστική, Γενική, οτική,... Καταλήξεις: /s/, / /, /n/, /o/, /i/,. Η περιγραφή της µορφολογικής πτώσης θέτει προβληµατισµούς σε ό,τι αφορά πρώτον, τους λόγους που καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη ενός τέτοιου στοιχείου στη γραµµατική και δεύτερον, τον ορισµό της ως µορφολογικού χαρακτηριστικού. Σχετικά µε το πρώτο θέµα, η µορφολογική πτώση είναι απαραίτητη προκειµένου να ελέγξει τις αντιστοιχίες µεταξύ σύνταξης και φωνολογίας όταν αυτές δεν είναι άµεσα προβλέψιµες όταν, δηλαδή, ένας µεγάλος αριθµός πτωτικών λειτουργιών αντιστοιχεί σε έναν ε- ξίσου µεγάλο αριθµό καταλήξεων (σχέση πολλά-προς-πολλα) και επιπλέον, δεν υπάρχει τρόπος να προβλεφθούν οι σωστοί συνδυασµοί µεταξύ πτωτικών λειτουργιών και καταλήξεων, όπως διαφαίνεται στο παρακάτω παράδειγµα. Έστω η πρόταση: (1) Oi( me\n Kerkurai=oi e)polio/rkoun th\n po/lin (Θουκ. 1.27.1) Η ΟΦ po/lin στο (1) επέχει θέση αντικειµένου. Ωστόσο, δεν µπορεί να προβλεφθεί η αντιστοιχία ανάµεσα στη συγκεκριµένη πτωτική λειτουργία και τον εν λόγω τύπο. Αυτό συµβαίνει για δύο λόγους. 22 Βλ. και σηµ. 8, παραπάνω. 852

Πρώτον, γιατί ο ίδιος τύπος µπορεί να χρησιµοποιηθεί και σε άλλες συντακτικές θέσεις εκφράζοντας διαφορετική πτωτική λειτουργία. Για παράδειγµα, µπορεί να δηλώνει το Υποκείµενο σε µια πρόταση όπως: a)/meinon eiånai th\n e(autw=n po/lin tei=xoj e)/xein (Θουκ. 1. 91, 6) ή την Κατεύθυνση σε µια πρόταση όπως: pro\j th\n au)th\n po/lin xwrh/- sesqai (Θουκ. 2. 20, 4) κλπ. εύτερον, γιατί η λειτουργία Αντικείµενο δεν περιορίζεται αναγκαστικά στον κλιτικό τύπο po/lin, αλλά µπορεί, θεωρητικά τουλάχιστον, να εκφραστεί και µέσω άλλων όπως po/lewj, po/lesi κλπ. Τέτοιου είδους σχέσεις όπου πολλές λειτουργίες αντιστοιχούν σε πολλές καταλήξεις παρατηρούνται σε γλώσσες µε πλούσια µορφολογία όπως η ΑΕ, η Λατινική, η Σανσκριτική, η Γερµανική 23 κ.ά. Η αποφυγή, λοιπόν, εσφαλµένων συνδυασµών επιβάλλει την ύπαρξη ενός ρυθµιστικού µέσου που θα µπορεί να συντονίσει τους παράγοντες ελέγχου της κατανοµής τους, δηλαδή το συντακτικό περιβάλλον των πτωτικών λειτουργιών και τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των καταλήξεων 24. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται από τη µορφολογική πτώση, η ιδιαιτερότητα του ρόλου της οποίας σε γλώσσες όπως οι παραπάνω δικαιολογεί τον παραµετρικό της χαρακτήρα 25. Το δεύτερο ζήτηµα, δηλαδή ο ορισµός της πτώσης ως µορφολογικό χαρακτηριστικό σε συνδυασµό µε το ρόλο της ως ενδιάµεσο στοιχείο µεταξύ σύνταξης και φωνολογίας εγείρει ερωτήµατα σχετικά µε το πώς επιτελεί το συντονιστικό της ρόλο. Η απάντηση µπορεί να δοθεί µέσα από την περιγραφή του µορφολογικού µηχανισµού σχηµατισµού των κλιτικών τύπων και το ρόλο που επιτελεί η µορφολογική πτώση σε αυτόν. 5.2 Η Μορφολογική Πτώση ως Τµήµα του Μορφολογικού Μηχανισµού Όπως αναφέρθηκε ήδη (ενότ. 3.1), κοινός τόπος των Λεξηµατικών προτύπων είναι ο ορισµός της µορφολογίας ως αυτόνοµου επιπέδου που κατέχει τη δική του θέση στη γραµµατική της γλώσσας. Ως τέτοια είναι υπεύθυνη για το σχηµατισµό των κλιτών τύπων της γλώσσας µε βάση τις γραµµατικές πληροφορίες που παρέχουν τα µορφολογικά χαρακτηριστικά του λεξήµατος. Η διαδικασία επιτελείται από έναν µηχανισµό παραγωγής τύπων ο οποίος αφού αναγνωρίσει τις γραµµατικές πληροφορίες µιας συντακτικής θέσης, ενεργοποιεί τους αντίστοιχους µορφολογικούς κανόνες οι οποίοι στη συνέχεια δροµολογούν το σχηµατισµό του ονοµατικού τύπου που θα είναι κατάλληλος για τη θέση αυτή. 23 Spencer (2003). 24 Αντίθετα, όταν η σχέση των πτωτικών λειτουργιών και των καταλήξεων είναι προβλέψιµη, εφόσον ορίζεται µε σαφήνεια η αντιστοιχία των πτωτικών λειτουργιών ή των καταλήξεων (δηλ. µία λειτουργία αντιστοιχεί σε πολλές καταλήξεις ή πολλές λειτουργίες αντιστοιχούν σε µία κατάληξη), τότε η ύπαρξη του διαµεσολαβητικού µηχανισµού της µορφολογικής πτώσης είναι περιττή, γιατί αποκλείεται ο κίνδυνος εµφάνισης εσφαλµένων συνδυασµών. Για παραδείγµατα βλ. Beard, ό.π., 259 260. 25 Βλ. και παραπανω, σηµ. 9 και 13. 853

Η ενεργοποίηση κάθε µορφολογικού κανόνα στηρίζεται στην ύπαρξη αντιστοιχιών µεταξύ των πληροφοριών που χαρακτηριζούν µια συντακτική θέση και των πληροφοριών που προσδιορίζουν τον µορφολογικό κανόνα. Γιαυτόν ακριβώς το λόγο, οι µορφολογικοι κανόνες καταχωρίζονται στο µορφολογικό επίπεδο µαζί µε τις πληροφορίες που τους ενεργοποιούν όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα όπου παρουσιάζονται οι µορφολογικοί κανόνες σχηµατισµού για τα ονόµατα του τύπου po/lij/pe/lekuj. Οι Μορφολογικοί Κανόνες του ονόµατος po/lij/pe/lekuj Κ1: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, -ΠΛ, ΚΤ6 ΚΑΤΑΛΗΞΗ /s/ 26 Κ2: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, -ΠΛ, ΚΤ6 ΚΑΤΑΛΗΞΗ /os/ Κ3: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, -ΠΛ, ΚΤ6 ΚΑΤΑΛΗΞΗ /i/ Κ4: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, -ΠΛ, ΚΤ6 ΚΑΤΑΛΗΞΗ /n/ Κ5: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, +ΠΛ, ΚΤ6 ΚΑΤΑΛΗΞΗ /es/ Κ6: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, +ΠΛ, ΚΤ6 ΚΑΤΑΛΗΞΗ / n/ Κ7: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, +ΠΛ, ΚΤ6 ΚΑΤΑΛΗΞΗ /si/ Κ8:...... Κν:... Το θέµα που προκύπτει, ωστόσο, από τη µελέτη του πίνακα είναι ότι συχνά, οι πληροφορίες των µορφολογικών κανόνων συµπίπτουν. Έτσι, λ.χ. οι πληροφορίες: ΟΥΣ, {ΑΡΣ/ΘΗΛ}, -ΠΛ, ΚΤ6 ενεργοποιούν ταυτόχρονα και χωρίς εξαίρεση όλους τους διαθέσιµους κανόνες (: Κ1, Κ2, Κ3, Κ4). Με ποιον τρόπο, όµως, εξασφαλίζεται τελικά ο σχηµατισµός του τύπου po/lin που είναι και ο αναµενόµενος για το παράδειγµα (1) παραπάνω; Επιπλέον, µε ποιον τρόπο ο συγκεκριµένος τύπος θα συσχετιστεί µε τη σωστή λειτουργία Αντικείµενο και όχι µε κάποια άλλη από τις λειτουργίες µε τις οποίες µπορεί να συνδεθεί σε άλλες συντακτικές θέσεις; Η απάντηση και στα δύο ερωτήµατα σχετίζεται άµεσα µε τη λειτουργία τους µηχανισµού της µορφολογικής πτώσης. Σύµφωνα µε τη θεωρία, ο µηχανισµός της µορφολογικής πτώσης αποτελεί υποσύστη- µα του µορφολογικού µηχανισµού παραγωγής των τύπων της ονοµατικής κλίσης και λειτουργεί µέσω αλγορίθµων οι οποίοι ενεργοποιούνται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση, στόχος είναι ο καθορισµός της διασύνδεσης των πτωτικών λειτουργιών µε συγκεκριµένες πτώσεις (αλγόριθµος απόδοσης πτώσης), ενώ στη δεύτερη η διασύνδεση των πτώσεων µε συγκεκριµένες καταλήξεις (αλγόριθµος απόδοσης καταλήξεων). Παρακάτω δίνονται οι αλγόριθµοι της Αιτιατικής πτώσης που αφορούν το παράδειγµά µας. 26 Κ = κανόνας, ΟΥΣ = ουσιαστικό, ±ΠΛ = Ενικός, Πληθυντικός, ΚΤ = Κλιτική τάξη. 854

Οι Αλγόριθµοι της Αιτιατικής Πτώσης 27 Α Φάση (Αλγόριθµος Απόδοσης Πτώσης): (1) ΑΝ Αντικείµενο και [Ρ ], ΤΟΤΕ Αιτιατική (2) ΑΝ Κατεύθυνση και [ΡΦ κίνηση ], ΤΟΤΕ Αιτιατική (3) ΑΝ Αναφορά και [ΕΦ ], ΤΟΤΕ Αιτιατική (4) AN Β Φάση (Αλγόριθµος Απόδοσης Καταλήξεων): (1) ΑΝ Αιτιατική -ΠΛ και (i) ΚΤ {7 9} Ο, δείκτης / / (ii) KT {8 10} Α, Θ, δείκτης /a/ (iii) διαφορετικά, δείκτης /n/ (2) ΑΝ Αιτιατική +ΠΛ και (i) Ο, δείκτης /a/ (ii) ΚΤ {7 10}, δείκτης /as/ (iii) διαφορετικά, δείκτης /s/ (3) ΑΝ Αιτιατική Υ, δείκτης, /e/ Όπως βλέπουµε, στην πρώτη φάση, ο αλγόριθµος (1) διασυνδέει τη λειτουργία Αντικείµενο µε την αιτιατική πτώση, εφόσον ο τύπος po/lin αποτελεί συµπλήρωµα µεταβατικού ρήµατος. Στη δεύτερη φάση, ο αλγόριθµος (1) (µέσω του υποκανόνα (1)iii) ενεργοποιεί τον µορφολογικό κανόνα Κ4 του οποίου οι πληροφορίες έχουν συµπληρωθεί από το στοιχείο ΑΙΤΙΑΤΙ- ΚΉ µέσω του αλγόριθµου απόδοσης πτώσης της πρώτης φάσης, και οδηγεί στο σχηµατισµό του ζητούµενου τύπου po/lin, αποκλείοντας παράλληλα (µέσω των υποκανόνων (1)i και (1)ii) την ενεργοποίηση των µορφολογικών κανόνων Κ1, Κ2 και Κ3 που θα οδηγούσαν στο σχηµατισµό τύπων όπως po/lij, *po/leoj > po/lewj, po/lei οι οποίοι όµως είναι ακατάλληλοι για τη συντακτική λειτουργία Aντικείµενο που απαιτεί το παράδειγµα (1). Η παρουσίαση του µηχανισµού της µορφολογικής πτώσης οδηγεί στις παρακάτω παρατηρήσεις: 1. Όλοι οι συσχετισµοί των µορφολογικών πτώσεων µε τις πτωτικές λειτουργίες, αλλά και µε τις αντίστοιχες καταλήξεις που επιτυγχάνονται µέσω αυτών των αλγορίθµων είναι αυθαίρετοι και συµβατικοί. 2. Οι παράγοντες ελέγχου της κατανοµής των πτωτικών λειτουργιών, όπως και εκείνοι των καταλήξεων, οφείλουν να είναι διαφορετικού τύπου, προκειµένου να αποφευχθεί η κυκλικότητα. Έτσι, οι παράγοντες ελέγχου κατανοµής των πτωτικών λειτουργιών µπορεί να είναι δοµικοί, εγγενείς ή σηµασιολογικοί 28, ενώ οι παράγοντες ελέγχου των καταλήξεων είναι λεξικοί ή και φωνολογικοί, εφόσον στηρίζονται στα χαρακτηριστικά της ΚΤ, του γένους, του αριθµού, πολλές φορές και στη φωνολογία του θέµατος 29. 3. Εξαιτίας του κεντρικού της ρόλου, η µορφολογική πτώση ορίζεται ως ο κατεξοχήν 27 Το σκεπτικό διατύπωσης και οργάνωσης των αλγορίθµων δεν θα µας απασχολήσει εδώ. 28 Beard, ό.π., Spencer, ό.π. 29 Εδώ πρόκειται για τις περιπτώσεις της φωνολογικά ελεγχόµενης αλλοµορφίας. 855

ρυθµιστικός παράγοντας κατανοµής λειτουργιών και καταλήξεων και εποµένως διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα µορφολογικά χαρακτηριστικά (: γένος, αριθµό, ΚΤ). Η θέση αυτή ενισχύεται και από την αδυναµία των τελευταίων να ελέγξουν τη συνοχή της κλίσης. 5.3 Ο Ρόλος της Μορφολογικής Πτώσης στο Κλιτικό Παράδειγµα Βασικό στοιχείο της λειτουργίας της µορφολογικής πτώσης, όπως παρουσιάστηκε παραπάνω, είναι ο ρυθµιστικός ρόλος της τόσο στη διαµόρφωση της εσωτερικής δοµής του κλιτικού παραδείγµατος, όσο και της δοµής διαφορετικών κλιτικών παραδειγµάτων. Ειδικότερα, όπως διαφαίνεται στον πίνακα της ενότητας 4.2 παραπάνω, οι καταλήξεις της Αττικής Ελληνικής οργανώνονται αυστηρά σε ένα σύνολο 8 κλιτικών παραδειγµάτων τα οποία προκύπτουν από µια οµάδα 15 µόλις βασικών καταλήξεων. Η διαµόρφωση του αριθµού των δυνατών παραδειγµάτων κλίσης οφείλεται στα µορφολογικά χαρακτηριστικά του λεξήµατος και ιδιαίτερα στην πτώση. Κάτι τέτοιο µπορεί εύκολα να αποδειχθεί και µέσα από τη σύγκρισή της πτώσης µε τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά (δηλαδή την ΚΤ, το γένος και τον αριθµό) ιδίως σε ό,τι αφορά τον έλεγχο της εσωτερικής δοµής του κλιτικού παραδείγµατος και η οποία αναδεικνύει την πρωτοκαθεδρία της πτώσης. Ειδικότερα, όπως έχει υποστηριχθεί 30, η ΚΤ µπορεί να συνδυάσει θέµατα και καταλήξεις και να ορίσει τη σχέση τύπων που ανήκουν στο ίδιο κλιτικό παράδειγµα. Ωστόσο, δεν είναι σε θέση να προβλέψει διαφορές µεταξύ παραδειγµάτων που ανήκουν στην ίδια ΚΤ (πβ. λ.χ. τη διάκριση ΑΡΣ ~ ΘΗΛ στις ΚΤ 1, 3 (neani\a-j ~ skia\, poihth\-j ~ ko/rh, Borra=-j ~ mna=) ή τη διάκριση ΑΡΣ/ΘΗΛ ~ ΟΥ στις ΚΤ 3 9 (π.χ. ον. lu/ko-j/nh=so-j, αιτ. lu/kon/nh=so-n, voc. lu/ke- /nh=se- ~ ον./αιτ./κλητ. dw=ro-n). Το γένος καλύπτει τέτοιες διαφορές, αλλά µόνο µέσα στα πλαίσια των υποσυστηµάτων που ελέγχει (δηλ. ον., γεν. Ενικού ΑΡΣ/ΘΗΛ στις ΚΤ 1, 3 και ον., αιτ., κλ. Ενικού στις ΚΤ 3 9). Τέλος, ο αριθµός οµαδοποιεί µορφήµατα µέσα στο πλαίσιο ελέγχου του (δηλ. τις πέντε πτώσεις), αλλά δεν καθορίζει τη σχέση µεταξύ τύπων που ανήκουν σε διαφορετικούς αριθµούς. Σε αντίθεση µε τα παραπάνω χαρακτηριστικά, ο ρόλος της πτώσης παρουσιάζεται περισσότερο συστηµατικός. Ειδικότερα, υποστηρίζοντας πως η πτώση ελέγχει µέσω του αλγόριθµου απόδοσης καταλήξεων τους παράγοντες κατανοµής τους, δηλαδή τα µορφολογικά χαρακτηριστικά της ΚΤ, του γένους και του αριθµού, συντονίζει την οργάνωσή τους σε κλιτικά παραδείγµατα, οµαδοποιώντας τις καταλήξεις που αντιστοιχούν στις ίδιες γραµµατικές πληροφορίες και διαφοροποιώντας εκείνες που αντιστοιχούν σε διαφορετικές. Έτσι, η ένταξη τύπων όπως po/lij, po/lin, po/lei κλπ. στο ίδιο κλιτικό παράδειγµα οφείλεται στην δυνατότητα συντονισµού από τη µορφολογική πτώση των κοινών χαρακτηριστικών τους (δηλ. ΟΥΣ, ΘΗΛ, -ΠΛ, ΚΤ6) τα οποία ελέγχουν το σχηµατισµό τους. 30 Πβ. Ralli (1999), (2000) και Ράλλη (2005). 856

Με τον ίδιο τρόπο, η διαφοροποίηση του ουσιαστικού fu/lac από το ουσιαστικό po/lij, ο- φείλεται και πάλι στη δυνατότητα της µορφολογικής πτώσης να εντοπίσει και να οµαδοποιήσει τις µεταξύ τους διαφορές οι οποίες δηλώνονται και πάλι µέσω των διαφορετικών χαρακτηριστικών τους, δηλ. ΟΥΣ, ΑΡΣ, -ΠΛ, ΚΤ8 έναντι ΟΥΣ, ΘΗΛ, -ΠΛ, ΚΤ6. 6. Συµπεράσµατα Στη συζήτηση που προηγήθηκε παρουσιάστηκαν οι κυριότερες πλευρές της ονοµατικής κλίσης της ΑΕ µέσα στα πλαίσια της Λεξηµατικής Μορφολογίας και της Θεωρίας των Χαρακτηριστικών. Αυτή η συνδυαστική προσέγγιση έχει το πλεονέκτηµα ότι παρέχει µία πλήρη εικόνα της εσωτερικής δοµής των κλιτών τύπων και επίσης βάσει αυτής της δοµής διαµορφώνει ένα µηχανισµό για τη συστηµατική περιγραφή του σχηµατισµού της κλίσης. Η περιγραφή της παραγωγικής διαδικασίας αποκαλύπτει ότι τα γραµµατικά χαρακτηριστικά παίζουν ση- µαντικό ρόλο τόσο ως φορείς γραµµατικών πληροφοριών όσο και ως εργαλεία ενεργοποίησης του παραγωγικού µηχανισµού της µορφολογίας. Ειδικότερα, αποκαλύπτουν την εσωτερική σύνθεση των κλιτών τύπων και ταυτοχρόνως δρουν ως στοιχεία που προβλέπουν το σωστό συνδυασµό βάσεων και καταλήξεων κλίσης. Ο κεντρικός τους ρόλος στην κλίση µπορεί να δώσει απαντήσεις σε θέµατα όπως η οργάνωση των κλιτικών παραδειγµάτων κατά ένα προβλέψιµο και απόλυτα ελέγξιµο τρόπο. Αυτή η τελευταία παρατήρηση τονίζει τη σπουδαιότητα του χαρακτηριστικού της µορφολογικής πτώσης. Βιβλιογραφία: Anderson, S. R., (1992). A-Morphous Morphology. Cambridge: Cambridge University Press. Aronoff, M., (1976). Word Formation in Generative Grammar. Cambridge Mass: MIT Press. Aronoff, M., (1994). Morphology by itself: stems and inflectional classes. Cambridge Mass, London: MIT Press. Bazell, C. E., (1966). On the problem of the Morpheme. In E. Hamp, F. Householder and R. Austerlitz (eds), Readings in Linguistics 2. Chicago: University of Chicago Press, 216-226. Beard, R., (1995). Lexeme - Morpheme Base Morphology. A general Theory of Inflection and Word Formation. Albany: State University of New York Press. Blevins, J. P., (2003). Inflection Classes and Economy. In G. Müller, L. Gunkel and G. Zifonun (eds), Explorations in Nominal Inflection. Mouton de Gruyter: Berlin, 41-85. Bubenik, V., (1983) The Phonological Interpretation of Ancient Greek: A Pandialectal Analysis, Toronto, Buffalo & London: University of Toronto Press. Goodwin, W.W., (1900). A Greek Grammar. Boston: Ginn & Company. Halle, M. & A. Maranz, (1993). Distributed Morphology and Pieces of Inflection. In K. Hale and S. J. Keyser (eds), The view from Building 20: Essays in Honor of Sylvain Bromberger. Cambridge Mass: MIT Press, 111-176. Humbert, J., (1960) Syntaxe grecque. Paris: Klincksieck. Jannaris, A., (1897). An Historical Greek Grammar, chiefly of the Attic dialect. London: McMillan. Karcevskij, S., (1929) Du dualisme asymmetrique du signe linguistique. Travaux du cercle linguistique de Prague 1, 88-93 Kühner, R. & F. Blass, (1890). Ausführliche Grammatik der Griechieschen Sprache, vol. I. Hannover: Hansche Buchhandlung. Kühner, R. & B. Gerth, (1963). Ausführliche Grammatik der Griechischen Sprache. Erster Band, Zeiter Teil: Satzlehre. Hannover und Leibzig: Hahnsche Buchhandlung. 857

Morpurgo Davies, A., (1968). Gender and the development of Greek Declensions. Transactions of the American Philosophical Society 67, 12-36. Οικονόµου, Μ., (1984). Γραµµατική της Αρχαίας Ελληνικής. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Παπαναστασίου, Γ. Κ. & Ε. Β. Πετρούνιας, (2001). Η Μορφολογία της Αρχαίας Ελληνικής [:The Morphology of Ancient Greek]. In Α.Φ. Χρηστίδης (ed.), Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας. Από τις αρχές ως την ύστερη αρχαιότητα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Ιστιντούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 421-435. Ralli, A., (1998). On the Morphological Status of Inflectional Features: Evidence from Modern Greek. In B. Joseph, G. Horrocks and I. Philippaki - Worburton (eds), Themes in Greek Linguistics ΙΙ. Amsterdam: John Benjamins, 51-74. Ralli, A., (1999). Inflectional Features and the Morphological Module Hypothesis. In Ath. Kakouriotis and V. Bolla - Mavrides (eds), Working Papers in Theoretical and Applied Linguistics 6. Thessaloniki, 111-141. Ralli, A., (2000). A Feature-based Analysis of Greek Nominal Inflection. Glossologia 11-12, 201-228. Ράλλη, Α., (2005). Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης. Schwyzer, E., (1953). Griechische Grammatik, vol. 1. München: Beck. Schwyzer, E., (2002). Η Σύνταξη της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, µτφρ. Γ. Ε. Παπατσίµπας Π. και Χαιρόπουλος. Αθήνα: Παπαδήµας [Syntax und Syntaktische Stilistic. München: C. H. Beck sche Verlagsbuchandlung, 1988]. Seiler, H., (1958). Ζur Systematik und Entwicklungsgeschichte der griechieschen Nominaldeclination. Glotta 37, 41-67. Smyth, H. W., (1920). Greek Grammar. Cambridge Mass: Harvard University Press. Spencer, A., (1996). Morphological Theory. An Introduction to Word Structure in Generative Grammar. Oxford: Blackwell. Spencer, A., (2003). A realizational Approach to Case. In M. Butt and T. Holloway King (eds), Proceedings of the LFG 2003 Conference. University at Albany: State University of New York, 387-401. Threatte, L., (1996). The Grammar of Attic Inscriptions, 2 nd vol. Morphology. Berlin: De Gruyter. 858