Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Συστήματα Υγείας και το Εθνικό Σύστημα Υγείας

Transcript

1 Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Συστήματα Υγείας και το Εθνικό Σύστημα Υγείας ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: Ιωάννα Καραμήτρη ΚΑΛΑΜΑΤΑ Ακαδημαϊκό έτος:

2 Εισαγωγή στο αντικείμενο της Οργάνωσης και Διοίκησης Υπηρεσιών Υγείας Η διοίκηση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής ενός ατόμου καθώς ακόμη και στην προσωπική του ζωή θα πρέπει να λάβει συγκροτημένες αποφάσεις, οι οποίες έχουν σκοπό να παράγουν συγκεκριμένα αποτελέσματα, τα οποία θα πρέπει να αξιολογηθούν ώστε σε επόμενη αντίστοιχη περίπτωση να γνωρίζει το άτομο εάν θα κινηθεί με τον ίδιο ή με διαφορετικό τρόπο. Ακόμη περισσότερο δε, κάθε επαγγελματίας υγείας, όπως και οι λογοθεραπευτές θα πρέπει κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους να ασκήσουν διοικητικά καθήκοντα, είτε εργαζόμενοι ως ιδιώτες είτε εάν καλούνται να λειτουργήσουν σε ένα δημόσιο ή ιδιωτικό πλαίσιο. Θα πρέπει δηλαδή να έχουν κατανοήσει πώς λειτουργεί το υγειονομικό σύστημα, οι οργανισμοί παροχής υγείας και κοινωνικής φροντίδας. Θα πρέπει να είναι σε θέση να διαχειρίζονται το ανθρώπινο δυναμικό, να γνωρίζουν τι τους παρακινεί και πώς μπορούν να συνεργάζονται στο πλαίσιο μιας ομάδας με άλλους επαγγελματίες υγείας ή ακόμη και να προΐστανται ενός συγκεκριμένου έργου, παρέχοντας όσο το δυνατόν ποιοτικότερες υπηρεσίες. Σκοπός του παρόντος μαθήματος είναι να παρέχει τους νέους λογοθεραπευτές τις απαιτούμενες γνώσεις διοίκησης, ώστε να ασκήσουν τα καθήκοντά τους με τον αποτελεσματικότερο τρόπο από την άποψη της Οργάνωσης και της Διοίκησης. Ολοκληρώνοντας τον κύκλο των μαθημάτων ο φοιτητής θα είναι σε θέση να γνωρίζει θέματα που αφορούν το εθνικό σύστημα υγείας και τους φορείς που το απαρτίζουν. Ακόμη θα λάβει γνώση ορισμένων στοιχείων της διαδικασίας της διοίκησης διαχείρισης καθώς και θέματα που αφορούν στην ανάπτυξη του προσωπικού, την αποτελεσματική ηγεσία και τη λήψη αποφάσεων. Ακόμη θα αναπτυχθούν θεωρίες για την υποκίνηση, τη δυναμική της ομάδας και την επαγγελματική εξουθένωση. Τέλος θα γίνει αναφορά στην ποιότητα των υπηρεσιών υγείας, την οργάνωση προγραμμάτων προαγωγής υγείας και τη διαχείριση της γνώσης. 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Τα Συστήματα Υγείας και το Εθνικό Σύστημα Υγείας Σε αυτό το Κεφάλαιο θα μάθετε: Πώς ορίζεται γενικά ένα σύστημα Τι είναι Σύστημα Υγείας Ποιες είναι οι βασικές πηγές χρηματοδότησης των Συστημάτων Υγείας και πώς ονομάζονται Ποιες είναι οι μέθοδοι χρηματοδότησης των Συστημάτων Υγείας και ποια είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους Ποιες συνθήκες επικράτησαν σχετικά με την παροχή υγειονομικής περίθαλψης από την αρχή της σύστασης του νεοελληνικού κράτους έως σήμερα Πότε ιδρύθηκε το Εθνικό Σύστημα Υγείας και πώς διαμορφώθηκε στη συνέχεια 3

4 1.1. Τα Συστήματα Υγείας Σύμφωνα με τους Katz & Kahn (1966), σύστημα ορίζεται «το άθροισμα ανεξάρτητων τμημάτων, συνδεδεμένων με τέτοιο τρόπο που να συνθέτουν ένα ενιαίο σύνολο που είναι ικανό να πραγματοποιήσει ένα στόχο, σκοπό ή μια λειτουργία». Οι κύριες ιδέες που αφορούν στα συστήματα είναι: Το όλον δεν είναι αποκλειστικά και μόνο το άθροισμα των επιμέρους στοιχείων Τα επιμέρους στοιχεία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αλλά και με το εξωτερικό περιβάλλον Το σύστημα και τα υποσυστήματά του λειτουργούν για να εκπληρώνουν τον λόγο για τον οποίο δημιουργήθηκαν (Καλογεροπούλου & Μουρδουκούτας, 2007). Η εννοιολογική προσέγγιση του συστήματος υγείας εξαρτάται από την επιστημονική αντίληψη και την ιδεολογική σκοπιά των διαφόρων επιστημόνων. Δεν ταυτίζεται με την ιατρική περίθαλψη, αλλά περιλαμβάνει ευρύτερες υπηρεσίες πρόληψης και προάσπισης της δημόσιας υγείας. Σύστημα υγείας είναι δηλαδή, «το σύνολο των δομών και υποδομών που παράγουν υπηρεσίες υγείας και πρόληψης, με βάση θεσμοθετημένους από την πολιτεία κανόνες οργάνωσης και λειτουργίας, με σκοπό τη διατήρηση και προαγωγή της δημόσιας υγείας και κατ επέκταση της υγείας των πολιτών, στους οποίους απευθύνονται» (Σιγάλας, 2008) Βασικές πηγές χρηματοδότησης των συστημάτων υγείας διεθνώς Τα συστήματα υγείας διεθνώς χρηματοδοτούνται από τον κρατικό προϋπολογισμό, από την κοινωνική ασφάλιση και από την ιδιωτική ασφάλιση ή τα χρήματα των ασθενών. Ανάλογα με το μερίδιο συμμετοχής των πόρων, τα συστήματα υγείας χωρίζονται σε τύπου Beveridge, τύπου Bismarck και τα φιλελεύθερα συστήματα. Τέλος, τα ιδιαίτερα φτωχά κράτη στηρίζονται στην εξωτερική βοήθεια διεθνών Οργανισμών και άλλων κρατών. Αναλυτικά ο τρόπος χρηματοδότησης και παραγωγής υπηρεσιών υγείας σε διάφορες χώρες φαίνεται στον παρακάτω πίνακα 1. 4

5 Πίνακας 1. Κατάταξη Συστημάτων Υγείας, ανάλογα με τον τρόπο χρηματοδότησης και παραγωγής των υπηρεσιών υγείας Ολλανδία Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ιαπωνία, Λουξεμβούργο Δανία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Ισλανδία, Ισπανία, Μεγ. Βρετανία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Σουηδία, Φινλανδία Καναδάς Αυστραλία, Ν. Ζηλανδία Ελβετία, Η.Π.Α. Πηγή: Σιγάλας, 2008 Μικτή χρηματοδότηση από Κοινωνική και Ιδιωτική Ασφάλιση Παραγωγή υπηρεσιών υγείας, κυρίως, από ιδιωτικούς φορείς Χρηματοδότηση, κυρίως, από Κοινωνική Ασφάλιση Παραγωγή υπηρεσιών υγείας από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς Χρηματοδότηση, κυρίως, από φορολογία Παραγωγή υπηρεσιών υγείας, κυρίως, από δημόσιους φορείς Χρηματοδότηση, κυρίως, από φορολογία Παραγωγή υπηρεσιών υγείας, κυρίως από ιδιωτικούς φορείς Χρηματοδότηση, κυρίως, από φορολογία. Παραγωγή υπηρεσιών υγείας από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς Χρηματοδότηση, κυρίως, από ιδιωτική ασφάλιση Παραγωγή υπηρεσιών υγείας, κυρίως, από ιδιωτικούς φορείς Χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό Ο κρατικός προϋπολογισμός αποτελεί κύρια πηγή χρηματοδότησης σε εθνικά συστήματα τύπου Beveridge (όπως η Μεγάλη Βρετανία), συνεισφέρει όμως λιγότερο ή περισσότερο και σε άλλες μορφές συστημάτων. Η χρηματοδότηση γίνεται κυρίως μέσω του Υπουργείου Υγείας και δευτερευόντως μέσω άλλων υπουργείων. Διεθνώς έχουν αναγνωρισθεί διάφορα πλεονεκτήματα του ανωτέρω συστήματος όπως το μικρό διοικητικό κόστος, διότι δεν απαιτούνται χωριστοί μηχανισμοί συλλογής των εισφορών από τα ασφαλιστικά ταμεία, και το γεγονός ότι οι ιατρικονοσηλευτικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται λαμβάνουν υπόψη κατά κύριο λόγο το θεραπευτικό αποτέλεσμα και όχι το κόστος των ιατρικών πράξεων. Ισότιμη και καθολική κάλυψη. Ακόμη υπάρχει κεντρικός σχεδιασμός και προγραμματισμός ενώ δίνεται έμφαση στη δημόσια υγεία και πρόληψη. 5

6 Μειονεκτήματα είναι η έλλειψη οικονομικής υπευθυνότητας τόσο από πλευράς παραγωγού-προμηθευτή, όσο και από πλευράς καταναλωτή, ο περιορισμός στην επιλογή ιατρού, οι λίστες αναμονής στα νοσοκομεία και η εξάρτηση των εσόδων του συστήματος από την εκάστοτε οικονομική κατάσταση. Χρηματοδότηση από την κοινωνική ασφάλιση Τα συστήματα αυτά (τύπου Bismarck) βασίζονται στην κοινωνική ασφάλιση, δηλαδή στις εισφορές εργοδοτών, εργαζομένων και αυτοαπασχολούμενων. Σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, ένα μέρος των δαπανών καλύπτεται από τον κρατικό προϋπολογισμό, διότι η αύξηση των εισφορών συνεπάγεται αυτομάτως αύξηση της τιμής των προϊόντων και μείωση της ανταγωνιστικότητας. Η Γερμανία είναι η χώρα, στην οποία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα αυτός ο τρόπος χρηματοδότησης. Χρηματοδότηση από την ιδιωτική ασφάλιση Οι δαπάνες σε αυτά τα συστήματα καλύπτονται από την ιδιωτική ασφάλιση. Οι πόροι προέρχονται είτε από τους ίδιους τους ασφαλισμένους, είτε από τους εργοδότες. Η ιδιωτική ασφάλιση δρα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον, γι αυτό επιτυγχάνεται συγκράτηση των τιμών. Ακόμη όμως και σε χώρες με φιλελεύθερα συστήματα, όπως η Αμερική, η υγεία δεν στηρίζεται πλήρως στην ιδιωτική παροχή. Για συγκεκριμένες ομάδες, όπως οι άποροι και οι ηλικιωμένοι, παρέχονται δημόσιες υπηρεσίες υγείας (Θεοδόρου & Μητροσύλη, 1999). Οι μορφές των συστημάτων υγείας παρουσιάζονται στο σχήμα 1. Το μοντέλο Σεμάσκο ή σοβιετικό μοντέλο ήταν ένα μοντέλο απόλυτης κρατικής παρέμβασης που παρείχε εκτεταμένες παροχές υγείας στους πολίτες με έμφαση στην πρόληψη και ολοκληρωτική απουσία ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Είναι προφανές ότι μετά την πτώση του ανατολικού μπλοκ αυτό το μοντέλο έπαψε να υφίσταται. 6

7 Σχήμα 1. Μορφές Συστημάτων Υγείας Πηγή: Τούντας, Μέθοδοι χρηματοδότησης των συστημάτων υγείας Μέθοδοι χρηματοδότησης της εξωνοσοκομειακής περίθαλψης Αναφέρεται κυρίως ο τρόπος αμοιβής των ιατρών και δευτερευόντως ο τρόπος πληρωμής φαρμακευτικών και άλλων ιατρικών αγαθών. Κλασικές μέθοδοι: Αμοιβή κατά πράξη. Η τιμή καθορίζεται είτε με τιμές της αγοράς, είτε με προκαθορισμένες τιμές. Πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι η ελεύθερη επιλογή ιατρού και μειονέκτημα η πρόκληση υπερβάλλουσας ζήτησης. Αμοιβή με πάγιο μισθό. Επιτυγχάνεται σχετικός έλεγχος των δαπανών, όμως αυξάνεται η γραφειοκρατία, καταργείται η ελεύθερη επιλογή και αυξάνονται οι λίστες αναμονής, λόγω μειωμένης παραγωγικής απόδοσης των ιατρών. Σύγχρονες μέθοδοι: Οργανισμοί Προστασίας της Υγείας (Health Maintenance Organizations, HMO s). Πρόκειται για κοινοπραξίες ιατρών ή νοσοκομείων με ασφαλιστικούς φορείς ή μεμονωμένους καταναλωτές. Ο ανταγωνισμός προκαλεί συμπίεση των τιμών και βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών. 7

8 Αρνητική συνέπεια, η αποφυγή καταναλωτών χαμηλού εισοδήματος και η πιθανότητα εμφάνισης μονοπωλιακών φαινομένων. Δίκτυα Συντονισμένων Φροντίδων (Reseaux de Soins Coordonnes, RCD s). Εφαρμόζονται στη Γαλλία και λειτουργούν στη λογική των HMO s, με τη διαφορά ότι ένα ποσοστό 20% των δαπανών καλύπτεται από τον καταναλωτή. Με αυτόν τον τρόπο ελέγχεται η υπερβάλλουσα ζήτηση. Μέθοδοι χρηματοδότησης της νοσοκομειακής περίθαλψης Οι δαπάνες του νοσοκομειακού τομέα ξεπερνούν στις χώρες του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) το 60% των συνολικών δαπανών για την υγεία. Γι αυτό έχει μεγάλη σημασία η συγκράτηση του κόστους και η μεγιστοποίηση του αποτελέσματος. Στις κλασικές μεθόδους χρηματοδότησης περιλαμβάνονται: Ημερήσιο κλειστό ή ευλύγιστο νοσήλιο. Πληρώνεται πάγιο ποσό ανά ημέρα νοσηλείας, ανεξάρτητα από την ποσότητα και το είδος τον υπηρεσιών (στο ευλύγιστο η τιμή εξαρτάται από την ιατρική ειδικότητα). Παρουσιάζεται τάση για αύξηση των ημερών νοσηλείας. Ανοικτό νοσήλιο. Οι ξενοδοχειακές και διοικητικές δαπάνες καλύπτονται από ένα πάγιο ποσό και κοστολογούνται χωριστά οι ιατρικές πράξεις. Πληρωμή κατά πράξη. Συναντάται συνήθως στις ιδιωτικές κλινικές, όπου κάθε υπηρεσία κοστολογείται ξεχωριστά. Υπάρχει τάση για μεγιστοποίηση του όγκου των προσφερόμενων υπηρεσιών. Στις σύγχρονες μεθόδους χρηματοδότησης περιλαμβάνονται: Σφαιρικός προϋπολογισμός. Καταρτίζεται ετήσια, έπειτα από διαπραγμάτευση, λαμβάνοντας υπόψη τις προηγούμενες χρήσεις, τον πληθωρισμό και τις ιδιαίτερες ανάγκες του νοσοκομείου, χωρίς δυνατότητα αναθεώρησης. Επιτυγχάνεται έλεγχος των δαπανών και μείωση του λειτουργικού κόστους. Ομοιογενείς διαγνωστικές κατηγορίες (Diagnosis Related Groups, DRG s). Ο ασθενής κατά την εισαγωγή του στο νοσοκομείο κατατάσσεται σε προκοστολογημένη διάγνωση που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη δαπάνη, η οποία καταβάλλεται από τον ασφαλιστικό οργανισμό του. Το θετικό αυτού του συστήματος είναι η σύνδεση της αμοιβής με το αποτέλεσμα και όχι με τη 8

9 διάρκεια νοσηλείας, στα αρνητικά όμως συγκαταλέγεται η πιθανή κατάταξη του ασθενούς σε ακριβότερη DRG και εξαγωγή του από το νοσοκομείο υπερβολικά γρήγορα Το Εθνικό Σύστημα Υγείας Από την αρχή της ίδρυσης το νεοελληνικού κράτους κατά το πρώτο μισό του 19 ου αιώνα τον πληθυσμό έπλητταν επιδημίες όπως της πανώλης και της χολέρας, όπως για παράδειγμα οι επιδημίες της πανώλης στην Ύδρα, τις Σπέτσες και την Πελοπόννησο το Το νεοσύστατο κράτος αντιμετώπισε αρχικά τα θέματα αυτά με την ίδρυση υγειονομείων και λοιμοκαθαρτηρίων. Η εποπτεία της δημόσιας υγείας ανατέθηκε στο Υπουργείο Εσωτερικών κυρίως για να καταπολεμηθεί η άσκηση έργου από άτομα που δεν κατείχαν τις απαιτούμενες γνώσεις. Παράλληλα ιδρύθηκαν σχολές επαγγελματιών υγείας όπως η ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το Ακόμη συστήθηκε υγειονομική αστυνομία και διορίσθηκαν νομίατροι και επαρχιακοί γιατροί. Το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα άρχισαν να λειτουργούν νοσοκομεία σε διάφορες πόλεις της χώρας, όπως το νοσοκομείο Άγιος Ανδρέας Πατρών (1872), το Τζάνειο του Πειραιά (1873), ο Ευαγγελισμός (1881), το Παίδων Αγία Σοφία (1896) και άλλα (Κορασίδου, 2002). Το 1917 ιδρύεται το Υπουργείο Περιθάλψεως (ν. 748/1917) ενώ λίγο νωρίτερα δημοσιεύονται οι νόμοι ν. 3934/1911 «Περί υγιεινής και ασφάλειας των εργατών και περί ωρών εργασίας» και ν. 281/1914 «Περί σωματίων» ώστε σταδιακά να υπάρχει δυνατότητα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, επιδομάτων τοκετού, κηδείας και ανεργίας, αλλά και συντάξεις γήρατος, θανάτου ή αναπηρίας. Μέχρι της αρχές της δεκαετίας του 1930 ο αριθμός των ασφαλισμένων ήταν σχετικά χαμηλός και το επίπεδο ασφάλειας ανεπαρκές. Το Οι προσπάθειες του Ελευθέριου Βενιζέλου για ίδρυση ενιαίου ασφαλιστικού φορέα έπεσαν στο κενό, αφού οι αντιδράσεις από τους εργοδότες ήταν έντονες, ενώ το ίδιο ίσχυσε και από την πλευρά του ιατρικού σώματος καθώς το πρόγραμμα περιόριζε την ελευθερία επιλογής ιατρού. Με το ν. 6298/1937 «Περί Κοινωνικών Ασφαλίσεων» ιδρύεται τελικά το Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (Ι.Κ.Α.) με περιορισμό όμως των παροχών σε σχέση με το όραμα και το νόμο του Ελευθέριου Βενιζέλου. Επιπροσθέτως, ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, όπως οι αγρότες, οι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι άνεργοι παρέμεναν ανασφάλιστοι (Κυριόπουλος, 1997). 9

10 Η λήξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμιου αλλά και του εμφυλίου δημιούργησε την ανάγκη ανασυγκρότησης της υγειονομικής περίθαλψης. Το ιατρικό προσωπικό είχε συνήθως εκείνη την εποχή χαμηλή εκπαίδευση και ήταν άνισα κατανεμημένο στις αστικές και επαρχιακές περιοχές. Το ν.δ. 2592/1953 «Περί οργανώσεως της ιατρικής αντιλήψεως» αποτέλεσε την πρώτη σοβαρή προσπάθεια συστηματικής αναδιοργάνωσης ακολουθώντας τις αρχές του Βρετανικού συστήματος (1946), κατά το οποίο η παροχή υπηρεσιών στηριζόταν στη λειτουργία ενός κεντρικού νοσοκομείου 150 κλινών στην έδρα κάθε περιφέρειας, ενώ παράλληλα έδινε κίνητρα στους γιατρούς να τοποθετηθούν σε απομακρυσμένες περιοχές. Δυστυχώς όμως η εφαρμογή του διατάγματος εφαρμόσθηκε μερικώς και το εγχείρημα έμεινε ανολοκλήρωτο για τουλάχιστον 30 χρόνια (Οικονόμου, 2004). Το υπάρχον Εθνικό Σύστημα Υγείας συστήθηκε με το θεμελιώδη νόμο 1397/1983 (ΦΕΚ 123 Α ). Στο πρώτο του άρθρο ο νόμος αναφέρει: «1. Το κράτος έχει την ευθύνη για την παροχή υπηρεσιών υγείας στο σύνολο των πολιτών. 2. Οι υπηρεσίες υγείας παρέχονται ισότιμα σε κάθε πολίτη, ανεξάρτητα από την οικονομική, κοινωνική και επαγγελματική του κατάσταση, μέσα από ενιαίο και αποκεντρωμένο εθνικό σύστημα υγείας, που οργανώνεται σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου αυτού». Ο νόμος αυτός θεωρείται η ουσιαστικότερη προσπάθεια εφαρμογής ενιαίων αρχών σε ένα κατακερματισμένο σύστημα υγείας. Τα νοσοκομεία μετατράπηκαν σε Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ.) και απαγορεύθηκε η ίδρυση ή επέκταση ιδιωτικών κλινικών και καθιερώθηκε ο θεσμός του μόνιμου ιατρού πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης στα νοσοκομεία. Βλέπουμε δηλαδή να υπάρχει μια τάση θεώρησης της υγείας ως δημόσιου αγαθού. Όμως το όραμα του νομοθέτη δεν υλοποιήθηκε στο σύνολό του, αφού ούτε Κέντρα Υγείας Αστικού Τύπου ιδρύθηκαν, ούτε υγειονομικές περιφέρειες συστήθηκαν εκείνη τη χρονική περίοδο. Επίσης ο συγκεκριμένος νόμος δεν αναφέρεται στις πηγές χρηματοδότησης του Εθνικού Συστήματος Υγείας και έτσι έως και σήμερα υπάρχει ένας ιδιότυπος μεικτός τρόπος χρηματοδότησης που περιλαμβάνει τρία μέρη: το κράτος, τα ασφαλιστικά ταμεία και τους ασθενείς (ιδιώτες). Η οργάνωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας θα εξετασθεί στο επόμενο κεφάλαιο. 10

11 Βιβλιογραφικές αναφορές Θεοδώρου Μ, Μητροσύλη Μ. (1999). Δομή και Λειτουργία του Ελληνικού Συστήματος Υγείας; Νομικές και Διοικητικές Διαστάσεις, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Καλογεροπούλου Μ, Μουρδουκούτας Π. (2007). Υπηρεσίες Υγείας: Συστήματα, Χρηματοδότηση Αγορά, Τόμος Α,. Αθήνα: Κλειδάριθμος Κορασίδου Μ. (2002). Όταν η αρρώστια απειλεί: Επιτήρηση και έλεγχος της υγείας του πληθυσμού στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα, Αθήνα: Τυπωθήτω Κυριόπουλος Γ. (1997). Ενιαίος Φορέας Υγείας: Αναγκαιότητα ή Αυταπάτη, Αθήνα: Θεμέλιο Οικονόμου Χ. (2004). Πολιτικές Υγείας στην Ελλάδα και τις Ευρωπαϊκές Κοινωνίες, Αθήνα: Διόνικος Σιγάλας Ι. (2008). Η δημόσια περίθαλψη: Προβλήματα και προοπτικές, 4 ο σεμινάριο, Ιωάννινα Τούντας Γ. (2008). Υπηρεσίες Υγείας, Αθήνα:. Οδυσσέας/Νέα Υγεία 11