ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΟΥΣ ΧΡΗΣΤΟ Α.Μ. 916 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝΕΣΤΗΣ ΚΕΣΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ 1

3 Στην πολυαγαπημένη σύζυγό μου, Ευτυχία, για την αγάπη και τις θυσίες της! Στον πρωτότοκο υιό μας, Ηρακλείδιο, για τις μοναδικές στιγμές που μας χαρίζει! Στους γονείς μου, Ηράκλη και Ελένη, μια πρώτη ζωντανή παρουσία ορθόδοξου ήθους! 2

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εντολή του Κυρίου «πορευθέντες εἰς τὸν κόσμον ἅπαντα κηρύξατε τὸ εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ κτίσει» 1 δεν απευθύνεται μόνο προς τους Αποστόλους, αλλά απευθύνεται ως ένα βαθμό και σε όλα τα μέλη της Εκκλησίας. Ο κάθε άνθρωπος καλείται όχι μόνο να γευθεί, αλλά να μεταδώσει και να προσφέρει το σωτηριώδες μήνυμα του Ευαγγελίου, στο μέτρο πάντοτε των δυνατοτήτων του και σύμφωνα με τα χαρίσματά του 2. Με βάση την εντολή αυτή του Κυρίου η αποστολή της Εκκλησίας πρέπει να έχει σαφή ορίζοντα «πάντα τὰ ἔθνη» 3, χωρίς να περιορίζεται στους φυλετικά όμοιους, χωρίς να απορρίπτει κανένα. Πεδίο ευθύνης και δράσης παραμένει όλος ο κόσμος. Η Εκκλησία είναι επιφορτισμένη με την ευθύνη του ευαγγελισμού όλων των ανθρώπων, διότι όλοι οι άνθρωποι είναι δημιουργήματα του ίδιου Δημιουργού, ο οποίος τους έπλασε όλους ίσους μεταξύ τους και «ὃς πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν» 4. Όλος ο κόσμος, όλα τα έθνη, όλοι οι λαοί είναι δυνάμει συγκληρονόμοι της Βασιλείας του Θεού. Ο Απόστολος Παύλος ξεκαθαρίζει ότι το Ευαγγέλιο γίνεται πλέον μια πρόσκληση του Θεού προς κάθε άνθρωπο ανεξαρτήτως φυλής και χρώματος 5. Επομένως, η Εκκλησία καλείται να δώσει λόγο «παντὶ τῷ αἰτοῦντι» 6 μεταφέροντας στον άνθρωπο αυτό που καθημερινά ζει, την εμπειρία του Θεού. Με την άφιξη χιλιάδων μεταναστών στη μαρτυρική νήσο Κύπρο ανοίγονται νέες προοπτικές στην άσκηση του ποιμαντικού έργου. Η παρουσία τους στο νησί σηματοδοτεί μια νέα πραγματικότητα έχει φέρει την εξωτερική ιεραποστολή στην πόρτα μας. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες θέτουν ενώπιόν μας το θέμα της καθολικής ευθύνης του κάθε ανθρώπου, της ευθύνης όχι μόνο γι αυτά που πράττει, αλλά και γι αυτά που παραλείπει να πράττει. Η τοπική Εκκλησία καλείται να επιδείξει τη δέουσα ποιμαντική ευαισθησία προς τους αλλοδαπούς οι οποίοι φιλοξενούνται στην πατρίδα μας και να δραστηριοποιηθεί ιεραποστολικά όχι μόνο στις μακρινές ηπείρους, αλλά και σε κάθε γειτονιά. Έχοντας απέναντί της 1 Μάρκ. 16,15. 2 «μὴ ἀμέλει τοῦ ἐν σοὶ χαρίσματος». Α Τιμ. 4,14. 3 Ματθ. 28,19. 4 Α Τιμ. 2,4. 5 Βλ. Γαλ. 3,28. 6 Λουκ. 6,30. 3

5 ανθρώπους άστεγους και πεινασμένους, οι οποίοι στερούνται τα βασικά είδη διαβίωσης, θα πρέπει να εγκύψει ως Καλός Σαμαρείτης προς αυτούς και να προσφέρει χωρίς προκαταλήψεις το χάδι της στους πονεμένους και κατατρεγμένους αυτούς συνανθρώπους μας δείχνοντας έμπρακτα την αγάπη και τη στοργή της. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου δεν μπορεί να μένει απαθής μπροστά στην πρόκληση πρόσκληση της εποχής, καθώς οι μεταναστευτικές αφίξεις συνανθρώπων μας στο νησί αποτελούν πεδίο ιεραποστολικής δράσης. Δεν μπορεί να μένει αδιάφορη μπροστά στις ποικίλες μορφές καταδυνάστευσης των ανθρώπων από την ανέχεια, τη βία, τις άδικες διακρίσεις, τον πολύτροπο εγωισμό, αλλά ούτε να επαναπαύεται και να περιορίζεται στην υιοθέτηση και εφαρμογή μεθόδων του παρελθόντος κατά την ποιμαντική της διακονία προς τους μετανάστες χρειάζεται να αναζητήσει νέες μεθόδους και νέους τρόπους προσέγγισής τους. Ολοκληρώνοντας την εργασία μου αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω εκ βάθους καρδίας τον σύμβουλο καθηγητή μου κ. Ανέστη Κεσελόπουλο για την καθοδήγηση, τις πολύτιμες υποδείξεις του και τον εμψυχωτικό του ρόλο. Θερμές ευχαριστίες εκφράζω, επίσης, στον πνευματικό μου πατέρα Αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο Μιχαηλίδη και προς όλους όσοι με βοήθησαν παντοιοτρόπως με την αγάπη τους και τις προσευχές τους στην επίτευξη του στόχου μου. Εγκάρδιες ευχαριστίες εκφράζω προς την πολυαγαπημένη σύζυγό μου, Ευτυχία, τόσο για την ηθική της στήριξη και συμπαράσταση όσο και για τις σημαντικές της υποδείξεις, που συνετέλεσαν στην όσο το δυνατόν πληρέστερη τεκμηρίωση της εργασίας μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω, επίσης, στους γονείς και στα πεθερικά μου, στα αδέλφια, στους συγγενείς και φίλους μου για την απέραντη κατανόηση που έδειξαν, όποτε έπρεπε να αποσυρθώ στα ίδια και να εξοικονομήσω τον απαιτούμενο για τη συγγραφή της εργασίας χρόνο. Αισθάνομαι, ακόμη, την ανάγκη να ευχαριστήσω τις μητροπόλεις της Εκκλησίας της Κύπρου, οι οποίες ανταποκρίθηκαν στο αίτημά μου για αποστολή ενημερωτικού υλικού σχετικά με τις πρακτικές προσέγγισης και ποιμαντικής διακονίας των μεταναστών. Τέλος, ευχαριστία και δοξολογία αναπέμπω στον Τριαδικό Θεό, που με τη χάρη και το έλεός Του με αξίωσε μετά από πολλές και ποικίλες δυσκολίες που αντιμετώπισα κατά τη διάρκεια της συγγραφής της να ολοκληρώσω την παρούσα εργασία. 4

6 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος 3 Συντομογραφίες 10 Εισαγωγή 11 ΜΕΡΟΣ Α ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ 1. Ορισμός της μετανάστευσης Το φαινόμενο της μετανάστευσης στην αρχαιότητα Η εξέλιξη της μετανάστευσης στην Ευρώπη Η σύγχρονη μετανάστευση Η αντικανονική μετανάστευση 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΤΕΛΟΥΝ ΣΤΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ 1. Παγκοσμιοποίηση Φτώχεια και εξαθλίωση Ανεργία Υπερπληθυσμός Υποβάθμιση και καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος Πολεμικές συγκρούσεις Πολιτική μεταβολή στην Α. Ευρώπη 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ 1. Δημογραφικές συνέπειες Λύση στο πανευρωπαϊκό δημογραφικό πρόβλημα Αλλαγές στη δομή της κοινωνίας Πολιτικές συνέπειες Μεταναστευτική πολιτική Κοινωνικές συνέπειες 43 5

7 3.1 Ρατσισμός και ξενοφοβία Ορισμός Γενεσιουργές αιτίες Μορφές ρατσισμού Ο ρατσισμός ως αποτέλεσμα ρατσιστικών αντιλήψεων Ρατσισμός από ιδιοτέλεια Ο ρατσισμός ως αποτέλεσμα μέτρων της πολιτείας Το φαινόμενο του ρατσισμού και της ξενοφοβίας σήμερα Παράνομη διακίνηση και εμπορία ανθρώπων Ορισμός Το πρόβλημα της παράνομης διακίνησης και εμπορίας ανθρώπων σήμερα Οικονομικές συνέπειες 51 ΜΕΡΟΣ Β ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΤΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΑ ΚΥΜΑΤΑ ΑΠΟ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 1. Η Κύπρος ως χώρα αποστολής μεταναστών Οι συνθήκες απασχόλησης και διαβίωσης των Κυπρίων μεταναστών Η Κύπρος ως χώρα υποδοχής μεταναστών Οι μετανάστες ενώπιον της κυπριακής κοινωνίας: Προβλήματα και προοπτικές Αριθμητικός απολογισμός και εκτιμήσεις για τους μετανάστες Συνέπειες της μετανάστευσης στην κυπριακή κοινωνία Δημογραφικές συνέπειες Κοινωνικές συνέπειες Πολιτικές συνέπειες Οικονομικές συνέπειες 73 6

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 1. Ποιοι θεωρούνται μετανάστες Φύλο Ηλικία Θρησκεία Συνθήκες διαβίωσης Απασχόληση Περιοχές προέλευσης Περιοχές εγκατάστασης 81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΦΟΡΕΙΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 1. Ο ρόλος και η ευθύνη του κράτους Ο ρόλος και η ευθύνη της κοινωνίας των πολιτών Ο ρόλος και η ευθύνη της εκπαίδευσης Ο ρόλος και η ευθύνη της οικογένειας Ο ρόλος και η ευθύνη των ΜΚΟ Ο ρόλος και η ευθύνη των συλλόγων και των οργανώσεων των μεταναστών 91 ΜΕΡΟΣ Γ ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ 1. Ο παγκόσμιος χαρακτήρας της αποστολής της Το ιεραποστολικό έργο της Εκκλησίας Εκκλησία και κοινωνικά προβλήματα 99 7

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ 1. Η αρετή της φιλοξενίας Η φιλότης και ξενία στον αρχαίο ελληνικό κόσμο Η αγάπη προς τον ξένο στην Αγία Γραφή Η προβολή της φιλοξενίας ως βασικής χριστιανικής αρετής στην ορθόδοξη πατερική παράδοση Ο εκ του ουρανού Μετανάστης Άνω Ιερουσαλήμ Η πραγματική μας πατρίδα Η κοινή ανθρώπινη φύση Η θεώρηση του ανθρώπινου προσώπου Η αγάπη προς τον πλησίον Ο Χριστός ως πλησίον 127 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 1. Όψεις ποιμαντικής διακονίας προς τους μετανάστες της Κύπρου Ιδρύματα και δραστηριότητες των μητροπόλεων Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου Ιερά Μητρόπολις Πάφου Ιερά Μητρόπολις Κιτίου Ιερά Μητρόπολις Κυρηνείας Ιερά Μητρόπολις Λεμεσού Ιερά Μητρόπολις Μόρφου Ιερά Μητρόπολις Κωνσταντίας Αμμοχώστου Ιερά Μητρόπολις Ταμασού και Ορεινής Ιερά Μητρόπολις Τριμυθούντος Προτάσεις ποιμαντικής διακονίας προς τους μετανάστες της Κύπρου Ο ρόλος των μητροπόλεων Γραφείο Κατήχησης και Βάπτισης Γραφείο Εκδόσεων 147 8

10 2.1.3 Γραφείο Μεταφράσεων Θεία Λειτουργία στη μητρική ή αγγλική γλώσσα Εγκόλπιο για τον μετανάστη Κέντρο Υποδοχής και Ενημέρωσης Μεταναστών Κέντρο Συμπαράστασης Μεταναστών Κέντρο Ιατροφαρμακευτικής Βοήθειας Στέγη κακοποιημένης γυναίκας Μέριμνα φυλακισμένων Ραδιοφωνικός σταθμός Διαδίκτυο Ανοιχτή γραμμή Ο ρόλος των εκκλησιαστικών ενοριών Ενοριακό Φιλόπτωχο Ταμείο Γεύματα Αγάπης Τράπεζα Τροφίμων Τράπεζα Ένδυσης Τράπεζα Παιχνιδιών Τράπεζα Επίπλων και Ηλεκτρικών Συσκευών Ενοριακά Νεανικά Προγράμματα Μαθήματα εκμάθησης της ελληνικής και αγγλικής γλώσσας Ενοριακές επισκέψεις σε διαπολιτισμικά σχολεία Συνάξεις Δανειστική Βιβλιοθήκη 161 Επίλογος 162 Βιβλιογραφία 165 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 177 9

11 Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ FAO PG ΑΕΠ ΑΠΘ ΓΣΕΕ ΔΟΜ ΕΔΗΜ ΕΔΟΝ ΕΕ ΕΕΘΣΘ ΕΜΥΕΕ ΕΠΕ ΕΣΣΔ Η/Υ ΘΗΕ ΙΜΕΟ Κ.Δ. ΚΕΕ ΚΙΣΑ ΜΚΟ ΜΜΕ ΟΑΣΕ Food and Agriculture Organization Patrologiae cursus completus, Series Graeca, J.P. Migne, Paris Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης Ελληνική Εταιρεία Δημογραφικών Μελετών Ενιαία Δημοκρατική Οργάνωση Νεολαίας Ευρωπαϊκή Ένωση Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Επικοινωνιακή και Μορφωτική Υπηρεσία της Εκκλησίας της Ελλάδος Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Ινστιτούτο Μελέτης της Ελληνικής Οικονομίας Καινή Διαθήκη Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κίνηση για Ισότητα, Στήριξη, Αλληλοσεβασμό Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη ΟΗΕ Π.Δ. ΠΕΟ ΥΠΠ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Παλαιά Διαθήκη Παγκύπρια Εργατική Ομοσπονδία Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού 10

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μετανάστευση στη σύγχρονη εποχή απέκτησε μια δραματική επικαιρότητα. Το φαινόμενο είναι υπαρκτό και με αναμφισβήτητη διάρκεια, πολυσύνθετο, πολυδιάστατο και πολυεπίπεδο. Αποτελεί επίκεντρο προβληματισμού και συζητήσεων σε πολλά επίπεδα, καθώς μελετάται σήμερα σοβαρά σε διάφορα Διεθνή και Εθνικά Κέντρα Επιστημονικής Έρευνας από ιστορικής, οικονομικής, κοινωνιολογικής άποψης κ.ά. Το έντονο ενδιαφέρον για τη συστηματική μελέτη του πηγάζει από το γεγονός ότι άπτεται σημαντικών πλευρών της κοινωνικής συμβίωσης επιφέροντας μεταβολές στα δημογραφικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα τόσο των χωρών αποστολής όσο και των χωρών υποδοχής. Η μετανάστευση αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά φαινόμενα της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας. «Σήμερα υπάρχουν στον κόσμο μας περισσότεροι από 200 εκατομμύρια μετανάστες» 7. Πελώριες μεταναστευτικές πιέσεις από τον παλαιό και τον νέο τρίτο κόσμο πολιορκούν ήδη τις κλεισμένες στα τείχη τους δυτικές «οάσεις ευημερίας» 8. Εκατομμύρια άνθρωποι από διάφορα μέρη του πλανήτη οδηγούνται σε μαζικές μετακινήσεις από τον κόσμο της ένδειας και των διώξεων στον κόσμο όπου υπάρχει επάρκεια ή και πληθώρα αγαθών. Ονειρεύονται μια καλύτερη ζωή στην ΕΕ και προσπαθούν να πραγματοποιήσουν το όνειρό τους, διακινδυνεύοντας για τον σκοπό αυτό ακόμη και την ίδια τους τη ζωή. Ο δρόμος της φυγής ενέχει πολλούς κινδύνους, τους οποίους οι μετανάστες αψηφούν, διότι οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης που αφήνουν πίσω τους θεωρείται μεγαλύτερο κακό. Οι πληθυσμιακές αυτές μετακινήσεις προκάλεσαν σημαντικές εξελίξεις σε κράτη, έθνη ή ομάδες συμβάλλοντας αφενός στη διαφοροποίηση της σύνθεσης των μέχρι πρότινος κλειστών κοινωνιών και αφετέρου στον μετασχηματισμό των χωρών της νότιας Ευρώπης σε χώρες μαζικής υποδοχής μεταναστών. Η τεράστια έκταση του σημερινού μεταναστευτικού ρεύματος ανά τον κόσμο δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη και τη χώρα μας. Από τις αρχές της νέας 7 Μήνυμα του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, Μπαν Γκι Μουν, για τη Διεθνή Ημέρα για τους Μετανάστες, 18 Δεκεμβρίου Βλ. στον δικτυακό τόπο 8 Στ. Γιαγκαζόγλου, «Ταυτότητα και ετερότητα σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο», Ίνδικτος, τ. 21, Νοέμβριος 2006, σ

13 χιλιετίας παρατηρείται στην Κύπρο μετάβαση από ένα καθεστώς πολιτισμικής ομοιογένειας σε ένα καθεστώς πολιτισμικού πλουραλισμού και πολυμορφίας, όταν η κυπριακή κοινωνία κλήθηκε να εντάξει στους κόλπους της μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα. Μετανάστες από την Ασία, από τις αραβικές χώρες, από την αφρικανική ήπειρο και φυσικά από τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ έρχονται στην Κύπρο να σπουδάσουν, να εργαστούν ή και τα δύο μαζί, προσδοκώντας ένα καλύτερο μέλλον για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Η αρχική αντίληψη που επικράτησε ήταν ότι έχουμε να κάνουμε με μια κατάσταση φιλοξενούμενων εργατών και σπουδαστών, οι οποίοι θα βοηθούσαν απλώς την ανάπτυξη της κυπριακής οικονομίας. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, έγινε σαφές ότι δεν επρόκειτο να διατηρηθεί για πολύ αυτό το καθεστώς. Επιπρόσθετα, η Κύπρος αντιμετωπίζει το πρόβλημα της διάτρητης γραμμής κατοχής, γεγονός που διευκολύνει τη δράση των δουλεμπόρων. Αλλεπάλληλα κύματα μεταναστών εισέρχονται χωρίς τα απαιτούμενα έγγραφα στο έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας μέσω των κατεχομένων, λόγω της αδυναμίας που παρατηρείται στην αυστηρή επιτήρηση της γραμμής κατοχής. Όπως είναι φυσικό, η ύπαρξη κανονικών ή μη μεταναστών 9 στην Κύπρο επέφερε μια εκ των πραγμάτων συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών, νοοτροπιών και παραδόσεων σε όλα σχεδόν τα επίπεδα της κυπριακής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό για την περίπτωση της Κύπρου είναι το γεγονός ότι η εισροή των μεταναστών έγινε με ταχύτατους ρυθμούς, καθώς μέσα σε λίγα μόνο χρόνια αυξήθηκε κατακόρυφα η παρουσία φορέων διαφορετικής πολιτισμικής παράδοσης σε χώρους λίγο ως πολύ μονοπολιτισμικούς και η αλλαγή αυτή βρήκε σχετικά ανέτοιμη την κυπριακή κοινωνία. Το φαινόμενο της αθρόας εισροής μεταναστών στη χώρα έλαβε γρήγορα ανεξέλεγκτες διαστάσεις και δημιούργησε δυσκολίες στην έγκαιρη χάραξη και εφαρμογή συγκροτημένης μεταναστευτικής πολιτικής. 9 Ο όρος παράνομος είναι προσβλητικός, διότι αποδίδει καταδίκη στον μετανάστη. Στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιούμε τους όρους μετανάστες χωρίς τα απαιτούμενα έγγραφα και αντικανονικοί ή μη κανονικοί μετανάστες και όχι τον όρο «παράνομοι» μετανάστες εκτός αν αναφέρεται σε κάποιο κείμενο, οπότε θα μπαίνει και εντός εισαγωγικών. Πρόκειται για ανθρώπους χωρίς επίσημα έγγραφα και όχι για άτομα που έχουν καταδικαστεί για κάποια παράβαση ή εγκληματική πράξη. Η νομιμοποίησή τους εξασφαλίζει ανθρώπινους όρους ζωής, ισότιμη συμμετοχή και προστασία. 12

14 Η μεταβολή της Κύπρου από χώρα αποστολής που υπήρξε επί πολλές δεκαετίες σε χώρα υποδοχής μεταναστών υπήρξε αιφνίδια και κατέλαβε τη διοίκηση της χώρας απαράσκευη σε όλα τα επίπεδα. Η κυπριακή κοινωνία βρέθηκε απροετοίμαστη να υποδεχθεί τη νέα κατάσταση. Χωρίς υποδομές, χωρίς επεξεργασμένα προγράμματα προσαρμογών για γηγενείς και μετανάστες, χωρίς πολιτική και ψυχολογική προετοιμασία, πολιτεία και κοινωνία υποχρεώθηκαν να αντιμετωπίσουν την αιφνίδια αλλαγή της χώρας. Η κατάσταση αυτή δεν έχει βελτιωθεί μέχρι σήμερα παρά το γεγονός ότι το φαινόμενο διαρκώς καθίσταται περιπλοκότερο. Τα μέτρα που κατά καιρούς προτείνονται ή αποφασίζονται, και ιδίως αυτά που τελικά υλοποιούνται, διακρίνονται από αστυνομική λογική. Η Κύπρος, με τη μακρόχρονη παράδοση στην αποστολή μεταναστών, καλείται τώρα να υποδεχθεί και να φιλοξενήσει ένα μεγάλο αριθμό αλλοεθνών πληθυσμών. Κατά συνέπεια, η κυπριακή πολιτεία και κοινωνία πρέπει να εξοικειωθούν με το γεγονός της μακροχρόνιας και ίσως μόνιμης παρουσίας μίας αριθμητικά σημαντικής μεταναστευτικής κοινότητας, η οποία συγκροτείται από ανθρώπους με τις ίδιες ανάγκες, αξίες και προσδοκίες, αλλά και αδυναμίες και ελαττώματα. Οι Κύπριοι τελούν μεν πλέον σε συγκατοίκηση με τους αλλοδαπούς που στάγδην κατέκλυσαν τη χώρα, η συγκατοίκηση, όμως, αυτή είναι εξαιρετικά τρικυμιασμένη και, συχνά, δυσβάσταχτα πικρόγευστη εκατέρωθεν. Τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα στους κόλπους της μικρής Κύπρου κατά τα τελευταία χρόνια, με τον αριθμό των μεταναστών να φτάνει μέχρι το 20% περίπου του πληθυσμού, καθιστούν δικαιολογημένη την άποψη πως η μεταναστευτική απορροφητικότητα του νησιού έχει μάλλον εξαντληθεί. Οφείλουμε, ωστόσο, στο βαθμό που αυτοπροσδιοριζόμαστε ως πολιτισμένη χώρα, να επιτρέψουμε την αξιοπρεπή διαβίωση των μεταναστών που υπάρχουν ήδη στην Κύπρο. Τα ζητήματα που εγείρει η παρουσία μεταναστών στην κυπριακή κοινωνία είναι σοβαρά και, ιδίως, μόνιμα, και, κατά συνέπεια, χρήζουν προσεκτικών χειρισμών. Από τη στιγμή, λοιπόν, που ο μετανάστης ζει στη χώρα μας θα πρέπει να διασφαλιστεί η ισότιμη πρόσβασή του στα κοινωνικά αγαθά και να αναγνωριστεί ως φορέας δικαιωμάτων. Ως ευρωπαϊκό κράτος πια, η Κύπρος έχει ευθύνη έναντι 13

15 των ανθρώπων που ζουν μέσα στα σύνορά της να προωθήσει και να στηρίξει έμπρακτα το όραμα ενός κόσμου χωρίς ρατσισμό, που να σέβεται τη διαφορετικότητα και να προασπίζεται την αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης. Πέραν τούτου η κυπριακή κοινωνία ξέρει πολύ καλά τι σημαίνει μετανάστευση, επειδή πολλές οικογένειες έχουν βρεθεί στη θέση που βρίσκονται οι μετανάστες σήμερα. Πολλοί Κύπριοι έχουν μεταναστεύσει σε διάφορα μέρη του κόσμου αναζητώντας καλύτερη τύχη και κανείς δεν θα επιθυμούσε να υφίστανται τη μεταχείριση που επιφυλάσσουμε εμείς στους «ξένους». Οι μεταναστευτικές αφίξεις στην ημικατεχόμενη πατρίδα μας αποτελούν πεδίο ιεραποστολικής δράσης για την Εκκλησία. Οι μετανάστες που βρίσκονται δίπλα μας, ανεξάρτητα από τη θρησκεία την οποία πρεσβεύουν, από το χρώμα της επιδερμίδας που έχουν, από τη γλώσσα που μιλάνε και από τη φυλή στην οποία ανήκουν, ουδέποτε αποστερούνται από τη βασική τους ιδιότητα, την πνευματική τους ιθαγένεια. Δεν παύουν να είναι «τέκνα Θεοῦ» 10, πλασμένοι «κατ εἰκόνα Θεοῦ» 11, «κεκελευσμένοι θεοί» 12 και αδελφοί. Η παρουσία δεκάδων χιλιάδων μεταναστών ανοίγει μεγάλες προοπτικές στο διακονικό έργο της Εκκλησίας της Κύπρου. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν ευοίωνα δείγματα αξιοποίησης των προοπτικών αυτών. Η Εκκλησία της Κύπρου βρέθηκε τελείως απροετοίμαστη μπροστά στην πρόκληση της εποχής, αδυνατώντας να συμπεριφερθεί ιεραποστολικά ή και φιλανθρωπικά προς τους μετανάστες, ούσα τραγικά ανεπαρκής στον τομέα αυτό. Δυστυχώς, δεν υπάρχει εκ μέρους της Εκκλησίας καλά οργανωμένη ιεραποστολική δραστηριότητα για τους μετανάστες που διαμένουν στην Κύπρο. Αυτό είναι και το θέμα που θα αναπτυχθεί στην παρούσα εργασία, αν και στην πρόοδο της αναζήτησης διαπιστώθηκε ότι η ελληνική βιβλιογραφία για το σχετικό θέμα είναι αρκετά περιορισμένη. Η σχετικά διεξοδική αναφορά στην επιστημονική και κοινωνική προβληματική που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα και η συχνή παραπομπή σε μελέτες που έγιναν στη χώρα αυτή κρίθηκαν απαραίτητες, παρά τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει το μεταναστευτικό φαινόμενο στον χώρο και τον χρόνο, επειδή η μετανάστευση διερευνήθηκε πολύ 10 Ἰω. 1, Γέν. 1, Γρηγορίου Θεολόγου, Εἰς τὸν Μέγαν Βασίλειον Ἐπιτάφιος, Λόγος 43,48, PG 36, 560Α. 14

16 νωρίτερα και πιο εκτεταμένα στην Ελλάδα από ό,τι στην Κύπρο. Τα τελευταία χρόνια η ελληνική βιβλιογραφική παραγωγή στον χώρο της κοινωνικής θεωρίας και έρευνας είναι σχετικά αυξημένη σε προσεγγίσεις του φαινομένου της μετανάστευσης, ανταποκρινόμενη έτσι στην ορατότητα της διαβίωσης ενός μεγάλου αριθμού νεοεισερχόμενων ξένων πολιτών στη χώρα. Η εργασία αποτελείται από τρία μέρη. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο επιχειρούνται ορισμένες πρωταρχικές διευκρινίσεις σχετικά με το αντικείμενο της εργασίας και των θεμάτων που θίγονται στα επόμενα κεφάλαια. Στο πρώτο μέρος επιχειρείται μια ιστορική και κοινωνιολογική προσέγγιση του φαινομένου της μετανάστευσης. Μετά τις συνοπτικές αναφορές στο φαινόμενο της μετανάστευσης και στους παράγοντες που συντελούν σε αυτό, εξετάζεται η γενικότερη συμβολή των μεταναστών στο κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι τόσο της χώρας αποστολής όσο και της χώρας υποδοχής. Στο δεύτερο μέρος στο επίκεντρο βρίσκεται η κυπριακή κοινωνία υποδοχής και οι μετανάστες που την κατακλύζουν τα τελευταία χρόνια και που της προσδίδουν νέα δυναμική και πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά, τα οποία καλείται μέσα από τις δικές της συνθήκες να επεξεργαστεί και να αφομοιώσει η ίδια. Στην ενότητα αυτή εξετάζεται, λοιπόν, η παρουσία των μεταναστών στην υπό διαμόρφωση πολυπολιτισμική κοινωνία της Κύπρου με ιδιαίτερη αναφορά στις επί μέρους και ευρύτερες διαστάσεις της. Για την αντιμετώπιση των πραγματικών διαστάσεων του φαινομένου και την κατανόηση τους χρειάζονται στατιστικές πληροφορίες για τον αριθμό, την προέλευση, τη διάρθρωση του μεταναστευτικού πληθυσμού κατά φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, επίπεδο εκπαίδευσης, είδος απασχόλησης. Στην παρούσα εργασία, όμως, δεν θα επιχειρήσουμε να κάνουμε μία πλήρη ανάλυση του φαινομένου της μετανάστευσης στην Κύπρο. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος της εργασίας γίνεται αναφορά στην αποστολή και την ευθύνη της Εκκλησίας στον σύγχρονο κόσμο. Ακολουθεί η Αγιογραφική θεμελίωση της ιεραποστολικής και φιλανθρωπικής δραστηριότητας της Εκκλησίας προς τους μετανάστες. Στη συνέχεια η περιορισμένη ποιμαντική μέριμνα της Εκκλησίας της Κύπρου προς τους μετανάστες διαφαίνεται μέσα από μια σύντομη καταγραφή των δραστηριοτήτων και ιδρυμάτων των μητροπόλεων της Εκκλησίας 15

17 της Κύπρου. Τέλος, προτείνονται τρόποι και πρακτικές προσέγγισης και ποιμαντικής διακονίας των μεταναστών σε επίπεδο μητροπόλεων και εκκλησιαστικών ενοριών. 16

18 ΜΕΡΟΣ Α ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ 1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ Ως μετανάστευση ορίζεται η «μόνιμη ή προσωρινή μεταβολή του τόπου εγκατάστασης ενός ατόμου ή ενός κοινωνικού συνόλου» 13. Σε περίπτωση που το άτομο ή η ομάδα μετακινείται από ένα κράτος προς άλλο, τότε μιλάμε για διεθνή μετανάστευση. Σύμφωνα με το Δημογραφικό Λεξικό 14, η διεθνής μετανάστευση διακρίνεται: α) σε αποδημία, δηλαδή μετακίνηση ατόμων ή ομάδων προς την αλλοδαπή, και β) σε μετανάστευση από το εξωτερικό, δηλαδή άφιξη ατόμων ή ομάδων από την αλλοδαπή για εγκατάσταση στη χώρα, η οποία αποκαλείται «είσοδος» μεταναστών, όταν αφορά αλλοδαπούς, «παλιννόστηση», όταν υπήκοοι της χώρας ή ομογενείς με τη θέλησή τους επιστρέφουν στη χώρα καταγωγής, και «επαναπατρισμός», όταν τη μετακίνηση πραγματοποιεί η κρατική εξουσία. Με τον όρο μετανάστευση όμως δεν εννοούμε μόνο την αλλαγή του τόπου εγκατάστασης ο όρος αυτός αναφέρεται κυρίως σε μία δυναμική και πολυσύνθετη διαδικασία, η οποία συνδέεται με σημαντικές οικονομικές, κοινωνικές, δημογραφικές και πολιτικές παραμέτρους, που επηρεάζουν τους ίδιους τους μετανάστες, την κοινωνία υποδοχής και την κοινωνία αποστολής ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Η μετανάστευση, για τη συλλογική συνείδηση, αποτελεί ένα πανάρχαιο κοινωνικό φαινόμενο, οι ρίζες του οποίου χάνονται στα βάθη της ανθρώπινης ιστορίας. Πρόσφατες γενετικές έρευνες έδειξαν ότι η πρώτη μετανάστευση από την 13 Δ. Τσαούση, Κοινωνική δημογραφία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1986, σ Dictionnaire Demographique Multlingue, IUSSP, 1981, pp Βλ. επίσης, Η. Έμκε Πουλοπούλου, «Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της παλιννόστησης στην Ελλάδα», Α. Παπαστυλιανού (επιμ.), Διαπολιτισμικές διαδρομές, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ Η. Έμκε Πουλοπούλου, Η μεταναστευτική πρόκληση, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2007, σ

19 Αφρική στην Ασία έγινε πριν από χρόνια 16. Μια απλή αναδίφηση της ιστορίας αποκαλύπτει ότι οι πολιτισμοί των περισσότερων λαών του κόσμου, αν όχι όλων, έχουν διαμορφωθεί μέσα από εκτεταμένες περιόδους μεταναστεύσεων. Αιώνες τώρα οι λαοί μετανάστευαν, οικειοθελώς ή μη, με απώτερο σκοπό την αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Η μετακίνηση των πληθυσμών δεν ήταν τίποτα λιγότερο παρά «μία διαρκής αναζήτηση καταφυγίων από φυσικές, πολιτικές και οικονομικές καταστροφές και ταυτόχρονα μία διαρκής παραγωγή οικονομικών σχέσεων και πολιτισμού» 17. Ο πόθος για μια καλύτερη ζωή, η ανάγκη αλλαγής κλίματος, η περιέργεια για καθετί το καινούριο και η δίψα για μάθηση αποτελούσαν ισχυρά κίνητρα, ώστε συχνά ο άνθρωπος να εγκαταλείπει εκούσια τον τόπο κατοικίας του, προκειμένου να δει να γίνονται πραγματικότητα οι ελπίδες και τα όνειρά του. Άλλες φορές πάλι η στενότητα γης, ο υπερπληθυσμός, η φτώχεια και η εξαθλίωση, οι συγκρούσεις, οι καταπιεστικές κοινωνίες και ηγεσίες ωθούσαν τον άνθρωπο, χωρίς να το θέλει, να εγκαταλείπει την πατρίδα του αφήνοντας πίσω το σύνολο των νοημάτων που σηματοδοτούσαν τη μέχρι τότε ζωή του, για να βρει καταφύγιο και ασφάλεια σε μια άλλη χώρα. Η ιστορία της αρχαίας Ελλάδας είναι συνυφασμένη με πολλές και αλληλένδετες μετακινήσεις ελληνικών φύλων. Οι πρώτες μετακινήσεις ελληνικών φύλων ή τμημάτων τους από την περιφέρεια στο εσωτερικό του μυκηναϊκού χώρου σημειώθηκαν το 1125 π.χ. Οι μετακινήσεις αυτές αποτέλεσαν την απαρχή μιας σειράς μεταναστεύσεων από τα ορεινότερα και πιο άγονα διαμερίσματα της ηπειρωτικής Ελλάδας προς τις πεδινότερες και παραγωγικότερες εκτάσεις και από τον ελλαδικό κορμό προς τα νησιά του Αιγαίου, τα μικρασιατικά παράλια και την Κύπρο 18. Η λεγόμενη «Κάθοδος των Δωριέων» στα τέλη του 12ου αιώνα π.χ., που θεωρείται ιστορικό γεγονός μεγάλης σπουδαιότητας, είχε τον χαρακτήρα μετακίνησης και εγκατάστασης ενός λαού σε πιο εύφορα και προσοδοφόρα εδάφη. 16 St. Oppenheimer, «Πριν από χρόνια έγινε η πρώτη μετανάστευση από την Αφρική στην Ασία», The Independent, Το Βήμα, 11 Ιουλίου Ι. Ψημμένου, «Νέα εργασία και ανεπίσημοι μετανάστες στη μητροπολιτική Αθήνα», Δ. Μαρβάκη, Δ. Παρσάνογλου, Μ. Παύλου (επιμ.), Μετανάστες στην Ελλάδα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001, σ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Β, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1971, σ

20 Οι μεγάλες αυτές μαζικές μετακινήσεις προς τον νότο απωθούσαν τμήματα των παλαιών πληθυσμών προκαλώντας έτσι με τη σειρά τους νέο κύμα μεταναστεύσεων προς τα νησιά του Αιγαίου και τις δυτικές ακτές της Μ. Ασίας. Η κίνηση των μεταναστεύσεων προς την ανατολή συνεχίστηκε με καινούρια μορφή, αφού τις άταχτες μετακινήσεις ολόκληρων φυλών διαδέχτηκαν οργανωμένες εκστρατείες με νέους προορισμούς. Η αφορία της γης λόγω των δυσμενών κλιματικών συνθηκών, η επίθεση των Περσών, η δημογραφική ανάπτυξη και η επιθυμία διεξαγωγής εμπορίου αποτέλεσαν τους βασικούς παράγοντες που οδήγησαν τους Έλληνες στον Δεύτερο Αποικισμό, κατά τον οποίο οι Δωριείς, μαζί με τις άλλες ελληνικές δυνάμεις, δημιούργησαν αποικίες στη Μεγάλη Ελλάδα Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Το φαινόμενο της μετανάστευσης στην Ευρώπη δεν εξαντλείται στη σύγχρονη εποχή, όπως υποστηρίζουν μερικοί, αλλά επεκτείνεται βαθιά μέσα στους αιώνες. Μελετώντας κανείς την ευρωπαϊκή ιστορία θα διαπιστώσει ότι η μετανάστευση υπήρξε μόνιμο συστατικό της στοιχείο, καθώς η διάδοση του πολιτισμού, η επιμιξία των λαών και η εξάπλωση της οικουμένης (προϊστορικές μεταναστεύσεις, επιδρομές, αποικίες των αρχαίων) οφείλονται αποκλειστικά στην επίδραση της μεταναστευτικής κίνησης 20. Στην παρούσα εργασία, όμως, δεν θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε τις πολλαπλές και περίπλοκες μεταναστευτικές ροές από και προς το εσωτερικό της Ευρώπης θα αναφέρουμε μόνο πολύ συνοπτικά μερικές από αυτές. Αξιοσημείωτη είναι η μεγάλη μετανάστευση των εθνών, από τον 3ο αιώνα μ.χ. και μετέπειτα, η οποία αναστάτωσε ολόκληρη την Ευρώπη και οδήγησε στην εξαφάνιση μερικών εθνών και στη δημιουργία νέων. Μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης προκάλεσε η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, Αμερικής και Ωκεανίας, που είχε ως αποτέλεσμα την πλήρη σχεδόν εξαφάνιση του ιθαγενούς πληθυσμού και την εκεί εγκατάσταση μεταναστών από τη Γηραιά Ήπειρο. Από το 1500 και μετά, 75 περίπου 19 M. Crouaze, Ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδος, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 2000, σ Ι. Τουρνάκη, Διεθνής μεταναστευτική κίνησις και μεταναστευτική πολιτική, Μέρος Δεύτερον, Αθήνα 1930, σ

21 εκατομμύρια Ευρωπαίοι εγκαταστάθηκαν στις άλλες ηπείρους 21, τις περισσότερες φορές με τη δύναμη των τεχνολογικά αρτιότερων όπλων τους. Η μετανάστευση των Ευρωπαίων στα μέρη αυτά, με τις ποικίλες μορφές που πήρε αποικιοκρατία, πολιτισμική επιρροή, οικονομική και πολιτική εξάρτηση προκάλεσε με τη σειρά της εκτεταμένες μετακινήσεις πληθυσμών στον πλανήτη. Οι γηγενείς πληθυσμοί των απομακρυσμένων περιοχών του πλανήτη ορίστηκαν από τους Ευρωπαίους ως «πρωτόγονοι» και «φυλετικά κατώτεροι», νομιμοποιώντας έτσι την εκμετάλλευση και σταδιακή εξολόθρευσή τους. Όσοι από αυτούς επέζησαν, εξαναγκάστηκαν να μετακινηθούν είτε ως δούλοι είτε με συμβόλαια σκλαβιάς προς τις φυτείες ή τα ορυχεία που έλεγχαν Ευρωπαίοι 22, είτε ως εργάτες προς τις βιομηχανίες του δυτικού κόσμου. Με επίκεντρο την Ευρώπη η προπολεμική μετανάστευση, τα μεταναστευτικά δηλαδή ρεύματα που πραγματοποιήθηκαν πριν από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, διακρίνεται σε ενδοευρωπαϊκή και σε υπερπόντια ή διηπειρωτική. Η προπολεμική ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση αφορά τις μετακινήσεις πληθυσμών από τις λιγότερο προς τις περισσότερο ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες της Ευρώπης, ενώ η υπερπόντια μετανάστευση αναφέρεται στα μεταναστευτικά κύματα από την Ευρώπη προς τη Βόρεια Αμερική κυρίως. Κατά την περίοδο αυτή σημειώνονται μετακινήσεις πληθυσμών από γειτονικές και πολιτισμικά συγγενείς χώρες με στόχο την κάλυψη των αναγκών σε εργατικό δυναμικό, καθώς επίσης και εκτεταμένες αναγκαστικές μετακινήσεις (ανταλλαγές) πληθυσμών. Οι ανταλλαγές πληθυσμών, τις οποίες επέβαλλαν τα σύμφωνα ειρήνης της περιόδου , ήταν αποτέλεσμα της αγωνίας της Ευρώπης για διατήρηση της ειρήνης. Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη διαρκούς ειρήνης αποτελούσε η εθνική ομοιογένεια των χωρών με την εξάλειψη των μειονοτήτων D. Hoerder, Cultures in contact. World migrations in the second millennium, Durham, Λονδίνο, Duke University Press, 2002, σ Βλ. Λ. Βεντούρα, «Ευρώπη και μεταναστεύσεις κατά τον 20ό αιώνα», Χρ. Μπακάβου, Δ. Παπαδοπούλου (επιμ.), Μετανάστευση και Ένταξη των Μεταναστών στην Ελληνική Κοινωνία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006, σ Περίπου 15 εκατομμύρια δούλοι μεταφέρθηκαν στην Αμερική πριν από το 1850, ενώ από το 1834 έως το 1941 μετακινήθηκαν με συμβόλαια σκλαβιάς σε άλλες ηπείρους περίπου 12 έως 37 εκατομμύρια Ινδών, Κινέζων και Ιαπώνων: St. Castles, M.J. Miller, The age of migration, International population movements in the modern world, Νέα Υόρκη, Λονδίνο, Guilford Press, ²1998, σ Βλ. Λ. Βεντούρα, ό.π., σ Λ. Μουσούρου, Μετανάστευση & Μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1991, σ

22 Η υπερπόντια διηπειρωτική μετανάστευση υπήρξε η πιο εντυπωσιακή από τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα της σύγχρονης εποχής. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι μέσα σε μισό αιώνα περίπου, από το 1879 μέχρι το 1914, 35 εκατομμύρια Ευρωπαίοι εγκατέλειψαν τη Γηραιά Ήπειρο με κύριο προορισμό την Αμερική 24. Η ταχεία πληθυσμιακή αύξηση της Ευρώπης και η ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων, σε συνδυασμό με τη διάδοση της πληροφορίας για ύπαρξη απέραντων εκτάσεων στην Αμερική οι οποίες παρέμεναν ανεξερεύνητες, ακατοίκητες και ανεκμετάλλευτες, αποτέλεσαν τους βασικότερους λόγους για τους οποίους τόσοι άνθρωποι εγκατέλειψαν τις εστίες τους, για να διασχίσουν όρη και ωκεανούς κατά τις μεγάλες μεταναστευτικές κινήσεις του 19ου και του 20ού αιώνα. Μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, και κυρίως στις αρχές της δεκαετίας του 1960, το μεταναστευτικό ρεύμα προς την Ευρώπη παρουσιάζεται ιδιαίτερα αυξημένο, μετατρέποντας έτσι τη Γηραιά Ήπειρο από ήπειρο αποστολής σε ήπειρο υποδοχής μεταναστών. Η μετατροπή αυτή οφείλεται αφενός μεν στη διακοπή της μετανάστευσης εργατικού δυναμικού από ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες που παρουσίασαν σημαντική οικονομική ανάπτυξη, αφετέρου δε στη στροφή των λιγότερο ανεπτυγμένων βιομηχανικά χωρών της Ευρώπης από την υπερπόντια προς τη διευρωπαϊκή μετανάστευση. Η μεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίζεται, επίσης, από αλλεπάλληλα ρεύματα εισροών μεταναστών από χώρες της Αφρικής και της Ασίας προς τις βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες της Ευρώπης. Ωστόσο, ένα τμήμα του μεταναστευτικού ρεύματος από τις ευρωπαϊκές χώρες εξακολουθεί να είναι υπερπόντιο με βασική διαφορά την αλλαγή κατεύθυνσης στη χώρα προορισμού. Η αλλαγή αυτή οφείλεται τόσο στη λήψη αυστηρών νομοθετικών μέτρων 25 από τις μεταναστευτικές αρχές των ΗΠΑ, με στόχο τον περιορισμό και έλεγχο της εισόδου νέων μεταναστών, όσο και στην προσπάθεια του Καναδά και της Αυστραλίας για επιτάχυνση του ρυθμού της οικονομικής και βιομηχανικής ανάπτυξής τους μέσω μιας σχεδιασμένης και διευρυμένης μεταναστευτικής πολιτικής. Σταδιακά, η Αυστραλία και ο Καναδάς 24 L. Dollot, Les migrations humains, PUF, 1965, p. 74. Βλ. Λ. Μουσούρου, Μετανάστευση & Μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1991, σ Το 1924 τέθηκε σε εφαρμογή ο πρώτος νόμος περί ποσοτικού περιορισμού της μετανάστευσης, γνωστός με το όνομα «νόμος των ποσοστών του 1922». Βλ. Ι. Τουρνάκη, Διεθνής μεταναστευτική κίνησις και μεταναστευτική πολιτική, Μέρος Δεύτερον, Αθήνα 1930, σ

23 υποκαθιστούν τις ΗΠΑ ως κύρια χώρα υποδοχής των Ευρωπαίων, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι οι ΗΠΑ δεν βρίσκονταν ψηλά στις προτιμήσεις των υπερπόντιων μεταναστών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως κατά την περίοδο μεταξύ 1947 και 1973, από τα άτομα τα οποία μετανάστευσαν στην Αυστραλία, οι Ευρωπαίοι μετανάστες ανέρχονταν στους , ποσοστό 80% και άνω 26. Η ανάγκη ταχύρρυθμης ανασυγκρότησης των κατεστραμμένων οικονομιών των δυτικοευρωπαϊκών χωρών, μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και η επέκταση της εκβιομηχάνισής τους, επέβαλλαν την εκμετάλλευση της φτηνής εργατικής δύναμης που πρόσφεραν οι φτωχοί, αγροτικοί κυρίως πληθυσμοί της Ν. Ευρώπης και της Μεσογείου. Η αυξημένη ζήτηση εργατικού δυναμικού συνέβαλε στο να σημειωθούν έντονα ενδοευρωπαϊκά μεταναστευτικά ρεύματα από τις φτωχότερες νότιες χώρες προς τις βόρειες. Η μαζική εισροή μεταναστών στις χώρες αυτές απέβλεπε στην άμεση κάλυψη των αναγκών σε εργατική δύναμη στα ορυχεία, στη μεταλλουργία, στην αυτοκινητοβιομηχανία, στα μεγάλα δημόσια έργα, στις οικοδομές και σε άλλους τομείς. Συνεπώς, η ροή της μεταναστευτικής κίνησης καθορίστηκε από τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και από την πολιτική των δυτικοευρωπαϊκών κρατών, η οποία απέβλεπε στην όσο το δυνατό γρηγορότερη ανοικοδόμησή τους. Κατά την περίοδο της ανοικοδόμησης η Βρετανία, η Γαλλία και η Ολλανδία κυρίως δέχθηκαν μετανάστες από τις αποικίες τους 27. Παράλληλα, τα περισσότερα κράτη της Βορειοδυτικής Ευρώπης, όπως η Ελβετία, το Βέλγιο, η Σουηδία και η Γερμανία, στρατολόγησαν μαζικά οικονομικούς μετανάστες από τις χώρες της Μεσογείου (Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα, Πορτογαλία, Τουρκία, Μαρόκο κ.ά.), γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να παρατηρηθεί μια άνευ προηγουμένου μετακίνηση ανθρώπινου δυναμικού προς τις μεγάλες χώρες. Συνολικά τα κράτη αυτά 26 Ch. Price, «Australian immigration: », International Migration Review, vol. IX, No 3, 1975, p Βλ. Λ. Μουσούρου, Μετανάστευση & Μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1991, σ Η Βρετανία, πέρα από Ιρλανδούς, δέχθηκε μετανάστες από την Καραϊβική, την Ινδία, το Πακιστάν, την Κύπρο και από αφρικανικές χώρες, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν βρετανική υπηκοότητα. Η Γαλλία δέχθηκε μετανάστες κυρίως από την Αλγερία, αλλά και από το Μαρόκο, την Τυνησία, άλλες χώρες της Αφρικής και την Καραϊβική. Η Ολλανδία δέχθηκε μετανάστες από τις πρώην Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες και το Σουρινάμ. 22

24 στρατολόγησαν, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και έως την πετρελαϊκή κρίση, περίπου 20 εκατομμύρια ξένους εργάτες, κυρίως άνδρες, είτε από τις αποικίες τους είτε με το καθεστώς του «φιλοξενούμενου εργάτη» (gastarbeiter), εκ των οποίων οι μισοί επέστρεψαν στις πατρίδες τους 28. Οι κυβερνήσεις των χωρών υποδοχής, καθώς επίσης και οι ίδιοι οι μετανάστες, θεωρούσαν ότι η μετακίνησή τους θα ήταν προσωρινή όσο το απαιτούσε η αγορά εργασίας για τις χώρες υποδοχής και όσο χρειαζόταν, για να εξοικονομήσουν ένα κεφάλαιο και να δημιουργήσουν τις οικονομικές προϋποθέσεις για μια καλύτερη ζωή στην πατρίδα. Η μεταπολεμική μετανάστευση από τα μεσογειακά κράτη διευκολύνθηκε από τη γεωγραφική εγγύτητα των κρατών αποστολής και υποδοχής, καθώς και από τη βελτίωση των συγκοινωνιών και των επικοινωνιών. Οι φτωχοί, αγροτικοί κυρίως πληθυσμοί της Ν. Ευρώπης και της Μεσογείου που μετακινούνταν υφίσταντο μια διπλή εκρίζωση: από τη χώρα τους και από την κοινωνική τους τάξη (από την αγροτική ζωή μετέβαιναν στην αστική). Έτσι οι μετανάστες προς τη Βόρεια Ευρώπη, οι οποίοι είχαν φύγει από τις εστίες τους, ήταν ταυτόχρονα «ξένοι και ανειδίκευτοι εργάτες» 29, με αποτέλεσμα να στελεχώσουν την κατώτερη μόνο βαθμίδα της αγοράς εργασίας στις χώρες υποδοχής. Οι συνθήκες ζωής και εργασίας τους ήταν άθλιες με σοβαρές συνέπειες για την υγεία τους. Παράλληλα, η περίοδος αυτή σηματοδοτείται από την αποαποικιοποίηση. Οι τοπικές αντιδράσεις, οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι, οι διεθνείς συνθήκες και οι διεθνείς οργανισμοί που δημιουργήθηκαν συνέβαλαν ουσιαστικά στην απελευθέρωση των αποικιών. Η φτώχεια και η υπανάπτυξη, σε συνδυασμό με την καταπίεση που δέχονταν οι λαοί των αποικιών από την άρχουσα τάξη που ανέλαβε τον ρόλο των πρώην αποικιοκρατών, οδήγησαν στη μαζική φυγή τους με την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Παρατηρείται, λοιπόν, μια μετακίνηση πληθυσμών από τις αποικίες προς τις μητροπόλεις, η οποία ενισχύεται ακόμη περισσότερο με τον επαναπατρισμό των εγκατεστημένων στις αποικίες Ευρωπαίων και των απογόνων 28 R. Hansen, Migration to Europe since 1945: Its history and its lessons, The Political Quarterly 320, Sp. Issue 2003, p. 25 και R. Munz, A continent of migration: European mass migration in the 20 th century, New Community 22, 2, 1996, p Βλ. Λ. Βεντούρα, «Ευρώπη και μεταναστεύσεις κατά τον 20ό αιώνα», Χρ. Μπακάβου, Δ. Παπαδοπούλου (επιμ.), Μετανάστευση και Ένταξη των Μεταναστών στην Ελληνική Κοινωνία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006, σ N. Green, Οι δρόμοι της μετανάστευσης Σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2004, σ

25 τους που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις χώρες που αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους με την αποαποικιοποίηση. Έως τα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο αριθμός των Βρετανών, Γάλλων, Ολλανδών, Βέλγων, Ιταλών και Πορτογάλων και κάποιων γηγενών που συνεργάστηκαν μαζί τους που κατέφθασε στην Ευρώπη από τις πρώην αποικίες υπολογίζεται μεταξύ 5,5 και 8,5 εκατομμυρίων 30. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1960, και ιδίως μετά την ενεργειακή και οικονομική κρίση και ύφεση που άρχισε το 1973, η στάση των ανεπτυγμένων χωρών της Ευρώπης έναντι της μετανάστευσης αντιστράφηκε. Τις προσπάθειες προσέλκυσης μεταναστών διαδέχθηκαν κυβερνητικά μέτρα και κίνητρα που απέβλεπαν στην επιστροφή των μεταναστών στις χώρες προέλευσής τους 31. Ορισμένα κράτη μάλιστα αποφάσισαν μονομερώς να απαγορεύσουν την εισροή «ξένων» εργατών 32, με μόνη εξαίρεση τα μέλη των οικογενειών των μεταναστών, οι οποίοι είχαν εξασφαλισμένη απασχόληση στη χώρα. Επιπλέον, πολλές χώρες υποδοχής ενθάρρυναν την παλιννόστηση των μεταναστών παρέχοντάς τους οικονομικά κίνητρα. Με την ουσιαστική απαγόρευση εισόδου στο ανδρικό εργατικό δυναμικό, την απόλυση και επαναπροώθηση μεγάλου μέρους του μεταναστευτικού βιομηχανικού δυναμικού στις χώρες προέλευσης, θα περίμενε κανείς τη σταδιακή μείωση των μεταναστών στη Γηραιά Ήπειρο. Αντ αυτού, όμως, παρατηρείται αύξηση των εισερχόμενων μεταναστών στην Ευρώπη μεταξύ 1965 και 1990, γεγονός που καθιστά την Ευρώπη ως την περιοχή με το μεγαλύτερο απόθεμα και την υψηλότερη αύξηση των ποσοστών ως προς τον συνολικό πληθυσμό (από 3,3% το 1965 σε πάνω από 5% το 1990) 33. Η αύξηση αυτή οφείλεται, μεταξύ άλλων, στην έλλειψη 30 D. Hoerder, Cultures in contact. World migrations in the second millennium, Durham, Λονδίνο, Duke University Press, 2002, σ Βλ. Λ. Βεντούρα, «Ευρώπη και μεταναστεύσεις κατά τον 20ό αιώνα», Χρ. Μπακάβου, Δ. Παπαδοπούλου (επιμ.), Μετανάστευση και Ένταξη των Μεταναστών στην Ελληνική Κοινωνία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006, σ Η. Έμκε Πουλοπούλου, «Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της παλιννόστησης στην Ελλάδα», Α. Παπαστυλιανού (επιμ.), Διαπολιτισμικές διαδρομές, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ Η Βρετανία είχε κλείσει την πόρτα στις νέες αφίξεις νωρίτερα με νομοθεσία που καθιέρωσε κατά το διάστημα Τα δεδομένα προέρχονται από τη βάση δεδομένων για τη διεθνή μετανάστευση της Διεύθυνσης Πληθυσμού των Ηνωμένων Εθνών, η οποία δίνει μια εκτίμηση για τον αριθμό των εισερχόμενων μεταναστών ή αλλοδαπών για κάθε χώρα στο μέσο της περιόδου των τριών τελευταίων δεκαετιών (τελευταία επικαιροποίηση το 1990). Βλ. G. Tapinos D. Delaunay, «Μπορούμε πράγματι να μιλάμε για παγκοσμιοποίηση», Χρ. Μπακάβου Δ. Παπαδοπούλου (επιμ.), Μετανάστευση και Ένταξη των Μεταναστών στην Ελληνική Κοινωνία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006, σ

26 προοπτικών απασχόλησης στις χώρες καταγωγής τους και στην επανασύνδεση των αρχικών μεταναστών με τις οικογένειές τους Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Οι πολιτικές ανατροπές στην Ανατολική Ευρώπη και στην ΕΣΣΔ από το 1989 έως το 1991 και οι πολεμικές συγκρούσεις που τις ακολούθησαν, σε συνδυασμό με την αναδιάρθρωση της οικονομικής πολιτικής της ΕΕ και τη φιλελευθεροποίηση των ρυθμίσεων σε ό,τι αφορά τις μετακινήσεις, συνέβαλαν αποφασιστικά στη διόγκωση του αριθμού των μεταναστών που κατέκλυσαν την Ευρώπη. Η Υπηρεσία των Ηνωμένων Εθνών για θέματα Πληθυσμού, σε έκθεσή της σχετικά με την παγκόσμια μετανάστευση, αναφέρει πως το 56% των μεταναστών όλου του κόσμου 35 ζει στην Ευρώπη, 50 εκατομμύρια ζουν στην Ασία και 41 εκατομμύρια στη Β. Αμερική 36. Άνθρωποι προερχόμενοι από χώρες που ασφυκτιούν από τη φτώχεια και την εξαθλίωση, που πνίγονται από την καταπίεση και κουβαλούν μαζί τους τα οδυνηρά αποτελέσματα του πολέμου και των εμφυλίων συρράξεων, «επιλέγουν την περιπέτεια της προσφυγιάς ή της μετανάστευσης, που τους κληρώθηκε από την απληστία και τη σκληρότητα των ανθρώπων» 37. Με αφετηρία τις χώρες της Α. Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας, χιλιάδες άνθρωποι παίρνουν τους ηπειρωτικούς και θαλάσσιους δρόμους, πέφτοντας θύματα εκμεταλλευτών πολλές φορές και δυσμενών περιστάσεων, για να φθάσουν στις χώρες της ΕΕ αναζητώντας ένα καλύτερο αύριο. Οι πληθυσμιακές αυτές μετακινήσεις προκάλεσαν σημαντικές εξελίξεις σε κράτη, έθνη ή ομάδες και, σύμφωνα με τους υπολογισμούς διεθνών οργανισμών, οι μετακινήσεις αυτές θα συνεχιστούν για πολλά χρόνια Λ. Βεντούρα, Μετανάστευση και Έθνος, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1994, σ εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε διαφορετική χώρα από αυτήν στην οποία γεννήθηκαν, αριθμός υπερδιπλάσιος από το Εφημ. Φιλελεύθερος, 15 Ιουνίου Εισήγηση μακαριστού Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου στο Βʹ Ιερατικό Συνέδριο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών στις 13 Μαΐου 2003 με θέμα «Θεμελιώδεις αρχές ποιμαντικής διακονίας προς τους μετανάστες και πρόσφυγες», βλ. στον δικτυακό τόπο 38 Σύμφωνα με την έκθεση του Κέντρου Μεταναστευτικών Μελετών (International Organization for Migration, 2000) ένας στους 50 ανθρώπους βρίσκεται σε διαδικασία μετανάστευσης, ενώ το 2% του πληθυσμού της γης διαμένει σε χώρα άλλη από αυτή στην οποία γεννήθηκε. M. MacLachlan, Culture and Health, Chichester, Βλ. επίσης δήλωση του Δ. Παπαδημητρίου, προέδρου του Ινστιτούτου 25

27 Η ουσιαστική διαφοροποίηση της σύγχρονης ευρωπαϊκής μετανάστευσης συγκριτικά με τις μετακινήσεις στο παρελθόν έγκειται κατά πρώτο λόγο στο ότι δεν έχει τον οργανωμένο χαρακτήρα που είχε σε παλαιότερες εποχές, καθώς αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός των μεταναστών, οι οποίοι εισέρχονται στην Ευρώπη χωρίς τα απαιτούμενα έγγραφα και κατά δεύτερο λόγο στη μετατροπή των χωρών της Νότιας Ευρώπης από παραδοσιακές χώρες αποστολής σε κράτη υποδοχής μεταναστών. Η φύση των συνόρων τους, η γεωγραφική γειτνίασή τους με χώρες όπου σημειώθηκαν πολιτικές και οικονομικές ανατροπές καθώς και πολεμικές συγκρούσεις, διευκόλυναν τη διαφοροποίηση των μεταναστευτικών ροών στην Ευρώπη. Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του νέου μεταναστευτικού ρεύματος, πέρα από τη μεγάλη έκταση του αντικανονικού του χαρακτήρα, εστιάζονται στο σημαντικά διαφορετικό δημογραφικό καθεστώς μεταξύ των χωρών αποστολής και υποδοχής, στον ιδιαίτερο ρόλο της παραοικονομίας και των ανεπίσημων αγορών εργασίας και, τέλος, στην απουσία ενιαίας μεταναστευτικής πολιτικής στις χώρες υποδοχής 39. Παρόλο που τα κράτη της Ν. Ευρώπης προχώρησαν, ορισμένα με λιγότερο και άλλα με περισσότερο ζήλο και επιτυχία, σε προγράμματα κανονικοποίησης των μεταναστών τους, τα περισσότερα εξακολουθούν να περιορίζουν τη μεταναστευτική τους πολιτική κυρίως στην επιτήρηση των συνόρων τους, που είναι ταυτόχρονα και τα νότια σύνορα της ΕΕ, χωρίς να έχουν εκπονήσει ουσιαστικά μέτρα ένταξης των μεταναστών και απόδοσης των δικαιωμάτων τους Η ΑΝΤΙΚΑΝΟΝΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Η πολιτική της «μηδενικής μετανάστευσης» (zero migration) και των κλειστών συνόρων που ακολούθησε η ΕΕ από το 1973 μέχρι σήμερα, αποδείχτηκε αναποτελεσματική, αφού δεν κατάφερε να περιορίσει τη μετανάστευση. Αντίθετα, Μεταναστευτικής Πολιτικής της Ουάσιγκτον ότι το 2020 η μετανάστευση θα φθάσει τα 200 εκατομμύρια άτομα, συνέντευξη στον Ν. Κωνσταντάρα, Εφημ. Η Καθημερινή, 10 Νοεμβρίου Βλ. Β. Καρύδη, «Το ζήτημα της δεύτερης γενιάς: Έγκλημα και μετανάστευση», Μ. Παύλου, Δ. Χριστόπουλου (επιμ.), Η Ελλάδα της μετανάστευσης. Κοινωνική συμμετοχή, δικαιώματα και ιδιότητα του πολίτη, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2004, σ. 206, Ν. Παπαγεωργίου, «Ο ρόλος της θρησκείας στη ζωή των μεταναστών», Σπουδή στην κατακόρυφη και οριζόντια κοινωνικότητα, Τιμητικός Τόμος στον Ομότιμο Καθηγητή Βασίλειο. Τ. Γιούλτση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2007, σ

28 συνέβαλε στη μετάλλαξη της νόμιμης μετανάστευσης σε «λαθρομετανάστευση» 40, παρέχοντας την ευκαιρία στους δουλεμπόρους για πλουτισμό (Παράρτημα 1). Η πολιτική αυτή έριξε αρκετούς μετανάστες στα δίχτυα του διεθνούς οργανωμένου εγκλήματος και καλλιέργησε σε πολλούς τη λανθασμένη αντίληψη ότι κάθε μετανάστης είναι και εγκληματίας, υποθάλποντας με τον τρόπο αυτό αισθήματα ξενοφοβίας και ρατσισμού. Η αντικανονική (irregular) μετανάστευση αποτελεί σοβαρό και διεθνές πρόβλημα, του οποίου αποτελεσματική λύση δεν θα υπάρξει, όσο υφίστανται ανά τον κόσμο οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες της προσπάθειας χιλιάδων ανθρώπων να διαβούν χωρίς τα απαιτούμενα έγγραφα τα σύνορα της ΕΕ σε μια πορεία αναζήτησης μιας καινούριας πατρίδας (Παράρτημα 2). «Διωγμένοι από απάνθρωπες δικτατορίες, ανελέητες και ατέρμονες πολεμικές συρράξεις και, κυρίως, καταδιωκόμενοι από τη φτώχεια και, συχνά, από την αμείλικτη πείνα» 41, αναζητούν μια νέα πατρίδα. Ονειρεύονται μια καλύτερη ζωή στην ΕΕ και προσπαθούν να πραγματοποιήσουν το όνειρό τους, διακινδυνεύοντας για το σκοπό αυτό ακόμη και την ίδια τους τη ζωή. Ο δρόμος της φυγής ενέχει πολλούς κινδύνους, τους οποίους οι μετανάστες αψηφούν, διότι οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης που αφήνουν πίσω τους θεωρείται μεγαλύτερο κακό. Είναι, συνήθως, τραγικά τα περιστατικά εκείνα που μας αποκαλύπτουν και μας υπενθυμίζουν το γεγονός: νεκροί από το κρύο μετανάστες, θανάσιμοι τραυματισμοί από πυρά συνοριοφυλάκων, θάνατοι στα ναρκοπέδια, ναυάγια σαπιοκάραβων κ.ά (Παράρτημα 3). Η καταγραφή των θυμάτων που επιχείρησαν να διαβούν αντικανονικά τα σύνορα της ΕΕ, αν και ελλιπής, δείχνει το μέγεθος του δράματος. Οι εξακριβωμένοι νεκροί μετανάστες από το 1993 μέχρι το 2007 ανέρχονται σε 8 855, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται στη λίστα θανάτου οι πνιγμένοι στη Μεσόγειο θάλασσα 42. Η ευάλωτη θέση των μεταναστών και η άγρια εκμετάλλευση της αδυναμίας εισόδου στη χώρα για εργασία μέσω νόμιμης οδού οδηγεί στην αύξηση της 40 Οι «λαθρομετανάστες» θεωρούνται το 28ο μέλος φάντασμα της ΕΕ. Κάθε χρόνο φθάνουν στην Ευρώπη μισό εκατομμύριο περίπου «παράνομοι» μετανάστες. Βλ. Κ. Τσιντά, Εφημ. Ο Φιλελεύθερος, 20 Μαΐου 2007, σ Γ. Τσιάκαλου, Οδηγός Αντιρατσιστικής Εκπαίδευσης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σ Ιω. Σωτήρχου, Εφημ. Ελευθεροτυπία, 13 Οκτωβρίου 2007, σ

29 εγκληματικότητας των οργανωμένων ομάδων 43. Οι ομάδες αυτές, στις οποίες συμμετέχουν γηγενείς και αλλοδαποί, αναλαμβάνουν τον ρόλο της διευκόλυνσης της εισόδου, υποχρεώνοντας τους νέους μετανάστες σε δεσμούς εξάρτησης και αναγκαστικής στρατολόγησης 44. Το οργανωμένο έγκλημα δραστηριοποιείται πέρα από εθνικά σύνορα εκμεταλλευόμενο την απουσία ουσιαστικού ελέγχου στην κυκλοφορία εμπορευμάτων, κεφαλαίων, υπηρεσιών και προσώπων. Τα κυκλώματα διακίνησης μεταναστών διαθέτουν «μηχανισμούς στρατολόγησης» στις χώρες προέλευσής τους. Η πιο συνήθης μέθοδος είναι η καταχώρηση διαφημίσεων στον ημερήσιο τύπο από πρακτορεία εξεύρεσης εργασίας. Το αντίτιμο του εισιτηρίου πληρώνεται κυρίως στη χώρα προέλευσης και ποικίλλει ανάλογα με το είδος της παρεχόμενης υπηρεσίας. Η άσκηση βίας από τα μέλη των κυκλωμάτων προς τους διακινούμενους μετανάστες με σκοπό την απόσπαση του συμφωνημένου χρηματικού ποσού αποτελεί σύνηθες φαινόμενο. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο μετανάστης αδυνατεί να καταβάλει το αντίτιμο του παράνομου και επικίνδυνου ταξιδιού του, διαθέτει τμήμα του σώματός του. Για το σκοπό αυτό οι διακινητές στρατολογούν ειδικευμένους ανθρώπους που έναντι αμοιβής συμμετέχουν στην αφαίρεση και εμπορία ανθρώπινων οργάνων. Τα δίκτυα παράνομης διακίνησης μεταναστών εμπλέκονται παράλληλα και σε άλλες μορφές εγκληματικής δραστηριότητας, όπως διακίνηση ναρκωτικών και όπλων, σωματεμπορία, σεξουαλική εκμετάλλευση καθώς και πλαστογράφηση ταξιδιωτικών εγγράφων 45. Η εξάρθρωση των δικτύων αυτών αποτελεί άκρως δύσκολο και επικίνδυνο έργο, καθώς επιδεικνύουν μιαν ιδιαίτερα υψηλή αντοχή στις διαδοχικές παρεμβάσεις της αστυνομίας. Οι τεχνολογικές καινοτομίες, οι δυνατότητες της επιστήμης και οι νέες μορφές συναλλαγών αποδεικνύονται τα καταλληλότερα μέσα είτε για την εκτέλεση παράνομων πράξεων είτε για τη νομιμοποίηση των κερδών 43 Η «λαθρομετανάστευση» αποτελεί την πλέον προσοδοφόρα δραστηριότητα των ομάδων οργανωμένου εγκλήματος. Έκθεση 2003 της EUROPOL για το οργανωμένο έγκλημα στην ΕΕ. Βλ. στον δικτυακό τόπο 44 Μ. Παύλου, «Οι μετανάστες σαν κι εμάς : όψεις της απόκρισης στο μεταναστευτικό φαινόμενο στην Ελλάδα και την Ευρώπη», Μ. Παύλου, Δ. Χριστόπουλου (επιμ.), Η Ελλάδα της μετανάστευσης. Κοινωνική συμμετοχή, δικαιώματα και ιδιότητα του πολίτη, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2004, σ Κ. Κανελλόπουλου, Μ. Γρέγου και Αθ. Πετραλιά, Παράνομοι μετανάστες στην Ελλάδα: Κρατικές πολιτικές, τα χαρακτηριστικά και οι κοινωνικές τους θέσεις, Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών και Ευρωπαϊκό Δίκτυο Μετανάστευσης, Αθήνα 2006, σ