Περιεχόμενα. Environment Quality-IEQ) Σελίδα 2

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΣΗ ΓΙΑ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥΣ (ΠΜΣ-Ο. Ι.Μ.) «Βιβλιογραφική Επισκόπηση Αξιολόγησης και Επιλογής Κατοικίας» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ήµητρα Βουλγαρίδου ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ : Ευαγγελία Ροδίτη ΧΙΟΣ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2011

2 Περιεχόμενα Πρόλογος... 6 Μέρος πρώτο Εισαγωγικά στοιχεία για τον κλάδο των κατασκευών Προοπτικές του Κλάδου Τι εννοούµε µε την έννοια περιβάλλον; Ποια είναι ακριβώς η κατάσταση του περιβάλλοντος τις τελευταίες δεκαετίες; Ποιοι παράγοντες αναδεικνύουν το περιβάλλον σε θέµα πρωτεύουσας σηµασίας; Εισαγωγικά στοιχεία για την βιωσιµότητα στον κατασκευαστικό κλάδο Η σηµασία και ο σκοπός των βιώσιµων κατασκευών Η εξέλιξη της ιδέας της βιώσιµης ανάπτυξης στις κατασκευές Οι διαφορετικές προσεγγίσεις των βιώσιµων κατασκευών Θέµατα µάνατζµεντ και οργάνωσης Θέµατα που αφορούν τα υλικά και τα κτίρια Η ποιότητα του περιβάλλοντος των εσωτερικών χώρων (Indoor Environment Quality-IEQ) Βιοµηχανική παραγωγή δοµικών υλικών και προϊόντων Θέµατα που αφορούν την κατανάλωση φυσικών πόρων Θέµατα που αφορούν το βιώσιµο αστικό περιβάλλον Θέµατα κοινωνικά, πολιτιστικά και οικονοµικά Συστηµική προσέγγιση για την βιωσιµότητα των κατασκευών Πεδία εφαρµογής των βιώσιµων κατασκευών Στόχοι και ρόλοι για τα ενδιαφερόµενα µέρη Κατασκευαστές, µηχανικοί Αγοραστές, ιδιοκτήτες, επενδυτές Κράτος Σελίδα 2

3 10. Έρευνα και ανάπτυξη Μέρος δεύτερο Η συµπεριφορά καταναλωτή Χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της συµπεριφοράς του καταναλωτή Τα συστατικά της ψυχολογίας του καταναλωτή Η συµπεριφορά καταναλωτή ως προς την αγορά κατοικίας Αναζήτηση Πληροφορίας Αξιολόγηση εναλλακτικών επιλογών Κανόνες επιλογής Εσωτερικά γνωρίσµατα της συµπεριφοράς καταναλωτή Κίνητρο Στάσεις Αντίληψη Προσωπικότητα και η εικόνα για τον εαυτό µας Εξωτερικά γνωρίσµατα της συµπεριφοράς του καταναλωτή Οικογένεια Κοινωνική τάξη Κουλτούρα Οµάδες αναφοράς Η αγορά κατοικίας στην Ελλάδα Η χρηµατοδότηση της αγοράς κατοικίας στην Ελλάδα Χρηµατοδότηση ως ποσοστό της συνολικής περιουσίας Τύποι δανειοδότησης Ύψος δανειοδότησης Αποτελέσµατα από την επιλογή κατοικίας στην Ελλάδα το Αποτελέσµατα από την επιλογή κατοικίας στην Ελλάδα το Σελίδα 3

4 16. Οι ψυχολογικοί παράγοντες κατά την απόφαση για επιλογή κατοικίας Μέρος τρίτο Παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή κατοικίας Η γεωγραφική θέση της οικίας Οι κλιµατολογικές συνθήκες της περιοχής Η ύπαρξη λοιπών εγκαταστάσεων και ευκολιών (facilities) Το είδος εργασίας του αποφασίζων Ο τόπος εργασίας του ατόµου Τα έσοδα από την εργασία Η οικογενειακή κατάσταση του αποφασίζων Η οικονοµική κατάσταση του ατόµου που επιλέγει στέγη Ο χαρακτήρας του ατόµου Τα ατοµικά ενδιαφέροντα του αποφασίζων Η ανάπτυξη της περιοχής Η ύπαρξη ή όχι επιδότησης για την ανέγερση κατοικιών Η κρατική ενίσχυση µε την προώθηση εφαρµογών επενδύσεων εξοικονόµησης ενέργειας Τα επιτόκια δανεισµού και η γενικότερη κατάσταση στον τραπεζικό τοµέα Η οικονοµική κατάσταση της χώρας Το κόστος των υλικών κατασκευής Η προώθηση των υλικών που εξοικονοµούν ενέργεια Η αρχιτεκτονική του κτιρίου Το νοµοθετικό και θεσµικό πλαίσιο για την χωροταξία της περιοχής Το κόστος ενοικίασης ή αγοράς ανάλογα µε την ανάπτυξη της περιοχής Μέρος τέταρτο Ανασκόπηση της διεθνούς αρθρογραφίας Σελίδα 4

5 19. Συµπεράσµατα Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σελίδα 5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Όλοι µας επιδιώκουµε να έχουµε µια κατοικία για λόγους ασφάλειας, στέγασης, ξεκούρασης, ζεστασιάς κτλ. Άλλοι έχουν κληρονοµήσει µια κατοικία από τους γονείς τους ή από κάποιο άλλο συγγενικό τους πρόσωπο, άλλοι έχουν αγοράσει ή επρόκειτο να αγοράσουν και άλλοι νοικιάζουν διότι δεν έχουν την οικονοµική άνεση. Η σηµασία της κατοικίας για το ελληνικό νοικοκυριό και την ελληνική οικονοµία ενισχύθηκε σηµαντικά µε την απελευθέρωση της στεγαστικής πίστης και την µεγάλη πτώση των επιτοκίων. Αυτό σε συνδυασµό µε την χαλάρωση των όρων και των προϋποθέσεων δανειοδότησης, έδωσε την δυνατότητα στην πλειοψηφία των περιπτώσεων της δανειακής χρηµατοδότησης έως το 100% της εµπορικής αξίας του ακινήτου. Βέβαια, στις µέρες µας, λόγω της οικονοµικής κρίσης έχουν αντιστρέψει τα πράγµατα και έχει µειωθεί κατά πολύ η πιθανότητα να πάρει κανείς δάνειο και µε χαµηλό επιτόκιο. Έτσι, έχουν µειωθεί κατακόρυφα και οι οικοδοµικές εργασίες µε αποτέλεσµα ο καταναλωτής να µην προβαίνει στην αγορά κατοικίας αφού δεν υπάρχει η δυνατότητα χορήγησης δανείου. Στην παρούσα εργασία, παρουσιάζεται η αξιολόγηση και η αγορά κατοικίας. Για την ακρίβεια, στο πρώτο µέρος δίνονται κάποιοι εισαγωγικοί ορισµοί για τις βασικές έννοιες του κατασκευαστικού τοµέα και δίνεται έµφαση στην βιώσιµη ανάπτυξη των κατοικιών. Στη συνέχεια, (δεύτερο µέρος) δίνεται µια εικόνα για την έννοια της συµπεριφοράς του καταναλωτή γενικά και συγκεκριµένα στην περίπτωση επιλογής κατοικίας, τα βασικά χαρακτηριστικά της και πως οι ψυχολογικοί παράγοντες επιδρούν στην αξιολόγηση και επιλογή κατοικίας. Στο τρίτο µέρος, µπαίνουµε στο κύριο θέµα της διπλωµατικής και αναπτύσσουµε το πρόβληµα της επιλογής σπιτιού και τους βασικούς παράγοντες που την επηρεάζουν. Στο τέταρτο µέρος, προχωράµε ακόµα πιο πολύ στην ουσία του θέµατος. Αναφέρουµε και αναλύουµε διεξοδικά τους προσδιοριστικούς παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή κατοικίας µε βάση την διεθνή βιβλιογραφία. Ποιοι είναι και µε ποιον τρόπο ακριβώς επηρεάζει ο καθένας την αξιολόγηση της κατοικίας; Συνδέονται κάποιοι από τους παράγοντες µεταξύ τους και τι συνέπειες επιφέρουν κατά την επιλογή οικίας; Στο πέµπτο µέρος παρουσιάζονται τα συµπεράσµατα σχετικά µε το πώς οι καταναλωτές αξιολογούν και επιλέγουν την κατοικίας τους.. Σελίδα 6

7 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΛΑ Ο ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Όταν µιλάµε για κατασκευές έργων, εννοούµε την δηµιουργία κτιρίων για κάθε µορφής χρήση, την αποκατάσταση αντικατάσταση των φθορών τους, την επαναχρησιµοποίηση τους ώστε να εξυπηρετούνται νέες χρήσεις και γενικότερα τη συντήρηση και την προστασία τους. Για την Ελλάδα, ο κατασκευαστικός τοµέας θεωρείται από τους πιο σπουδαίους και σχετίζεται µε την οικονοµική ανάπτυξη της χώρας. Η κατασκευαστική δραστηριότητα µπορεί να διαιρεθεί σε δύο κατηγορίες: Τα δηµόσια έργα (έργα κοινής ωφελείας και έργα υποδοµής, όπως λιµάνια, δρόµοι, αεροδρόµια, νοσοκοµεία..) που έχουν µεγάλη σπουδαιότητα για την ελληνική οικονοµία και συνεισφέρουν αποφασιστικά στην αναπτυξιακή προσπάθεια της χώρας. Από την εκτέλεση των µεγάλων τεχνικών έργων υποδοµής προέκυψε αύξηση της συνολικής απασχόλησης στην Ελλάδα, ενώ σοβαρή ήταν η αύξηση που προέκυψε στη βιοµηχανία, και καθοριστικές οι επιπτώσεις στην αντιµετώπιση της ανεργίας Τα ιδιωτικά έργα ταξινοµούνται στις εξής: α) Κατοικίες, β) Εµπορικά Ακίνητα, γ) Βιοµηχανικά Ακίνητα, δ) Αγροτικά και Ειδικού σκοπού Ακίνητα. Η πορεία του κλάδου στα ιδιωτικά έργα προσδιορίζεται από την εξέλιξη της οικοδοµικής δραστηριότητας και ειδικότερα της ιδιωτικής νόµιµης οικοδοµικής δραστηριότητας, η οποία επηρεάζεται άµεσα από τις εκάστοτε οικονοµικές συνθήκες Σελίδα 7

8 1.1 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΚΛΑ ΟΥ Σήµερα, οι κατασκευαστικές εταιρίες βρίσκονται αντιµέτωπες µε ένα τοπίο στο χώρο των κατασκευών, το οποίο εµφανίζεται αρκετά διαφοροποιηµένο από αυτό που γνώριζαν στις αρχές της δεκαετίας του '90. Υπάρχει µεγαλύτερος ανταγωνισµός µεταξύ των εταιρειών, σε µια περίοδο µετά τους Ολυµπιακούς Αγώνες ύφεσης της κατασκευαστικής δραστηριότητας και µε διαµόρφωση συνθηκών που επιβάλλουν νέες οργανωτικές δοµές και αλλαγής στρατηγικής. Η αυξανόµενη πίεση για επιχειρησιακή αναδιάρθρωση του κλάδου, είχε σαν αποτέλεσµα την εµφάνιση ισχυρών τάσεων ανακατατάξεων µεταξύ των κατασκευαστικών εταιριών (εξαγορές, συγχωνεύσεις και στρατηγικές συµµαχίες), οι οποίες αποτελούν ένα πρόσφατο σχετικά φαινόµενο που έρχεται να διαφοροποιήσει το περιβάλλον των τεχνικών εταιρειών. Τα τελευταία χρόνια έγινε αντιληπτό ότι η περαιτέρω ανάπτυξη των εταιριών του κλάδου απαιτεί ανταπόκριση στις προκλήσεις για τεχνογνωσία, καλύτερη οργάνωση και περιβαλλοντική συνείδηση, οι οποίες δεν µπορούν να αντιµετωπιστούν µε την παραδοσιακή δοµή που χαρακτηρίζει τον κλάδο. 2 Η εξέλιξη της εγχώριας κατασκευαστικής αγοράς οι προοπτικές της και η απαίτηση αντιµετώπισης του ανταγωνισµού δηµιουργούν την ανάγκη: της συνεχούς ανανέωσης και εκσυγχρονισµού του κύριου και βοηθητικού µηχανολογικού εξοπλισµού της δηµιουργίας σύγχρονων, ευέλικτων και αποτελεσµατικών επιχειρησιακών δοµών τόσο σε επίπεδο υποστήριξης όσο και επίπεδο κατασκευής και έγκαιρης παράδοσης των έργων της ενίσχυσης της κεφαλαιουχικής διάρθρωσης των κατασκευαστικών εταιριών και της αναζήτησης νέων σύγχρονων µορφών χρηµατοδότησης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό της διαρκούς αύξησης του «άριστου µεγέθους λειτουργίας» των τεχνικώνκατασκευαστικών εταιριών Οι στόχοι που θα πρέπει να θέσουν οι εταιρίες για να επικρατήσουν αλλά και να ισχυροποιήσουν τη θέση τους στην αγορά είναι: α) η βελτίωση της 2 Σελίδα 8

9 ανταγωνιστικότητας β) η εκµετάλλευση της εµπειρίας και της τεχνογνωσίας και γ) η αύξηση της παραγωγικότητας µέσα από την επίτευξη οικονοµίας κλίµακας ΤΙ ΕΝΝΟΟΥΜΕ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ; Περιβάλλον ονοµάζουµε το σύνολο των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων (έδαφος, αέρας, κλίµα, νερό, φυτά, ζώα, άνθρωποι) και των κοινωνικό - οικονοµικό - πολιτισµικών στοιχείων του (παραδόσεις, έθιµα, επιστήµη, τεχνολογία, πολιτισµός) καθώς και τις µεταξύ τους σχέσεις αφού όλα τα παραπάνω συστατικά βρίσκονται σε µια αέναη (διαρκή) αλληλεπίδραση Ποια είναι ακριβώς η κατάσταση του περιβάλλοντος τις τελευταίες δεκαετίες; Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται γενικότερη υποβάθµιση του περιβάλλοντος σε όλο τον πλανήτη. Τα σηµαντικότερα οικολογικά προβλήµατα που αντιµετωπίζουµε είναι τα εξής: 5 αυξανόµενη ρύπανση παντού, καυσαέρια, σκουπίδια, µόλυνση του αέρα, ρύπανση της θάλασσας και του εδάφους, ηχορύπανση, φαινόµενο του θερµοκηπίου, ακραία καιρικά φαινόµενα, καταστροφή του όζοντος Lincorish-Jenkins, Σελίδα 9

10 2.2 Ποιοι παράγοντες αναδεικνύουν το περιβάλλον σε θέµα πρωτεύουσας σηµασίας; Μερικοί από τους παράγοντες που ενισχύουν την ανάδειξη του περιβάλλοντος σε θέµα προτεραιότητας είναι οι ακόλουθες: η άνοδος του εισοδήµατος η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του ανθρώπου ο αναπροσδιορισµός των αξιών, αναγκών µιας κοινωνίας ως προς την ποιότητα ζωής και το περιβάλλον ειδικότερα. η αυξανόµενη επιδείνωση του περιβάλλοντος λόγω των αρνητικών συνεπειών από την ανάπτυξη των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (προβλήµατα ρύπανσης, αισθητικής, ηχητικής υποβάθµισης..) η συνειδητοποίηση της αλληλεξάρτησης µεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος Τα παραπάνω µαζί µε τα ιδιαίτερα περιβαλλοντικά προβλήµατα (που έχουν ήδη αναφερθεί) ενεργοποιούν ολόκληρη την κοινωνία για υιοθέτηση πολιτικών και µέτρων προστασίας του περιβάλλοντος στους διάφορους τοµείς. 3. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΚΛΑ Ο Η Βιώσιµη Ανάπτυξη είναι «η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσης γενιάς χωρίς να θέτει σε κίνδυνο το µέλλον των επόµενων γενεών». 6 Η βιώσιµη ανάπτυξη είναι απαραίτητη σε κάθε τοµέα της επιχειρηµατικής ζωής. Είναι πολύ σηµαντικό να αναπτυσσόµαστε όσο περισσότερο γίνεται, µε γνώµονα και σεβασµό προς το περιβάλλον, όµως. εν µπορούµε να θυσιάζουµε τα πάντα στο βωµό του κέρδους, του χρήµατος και γενικότερα της υλικής απόλαυσης. Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος και το περιβάλλον µέσα στο οποίο ζει είναι αλληλένδετοι µεταξύ τους, αποτελούν, δηλαδή, µια αλυσίδα. Αν ο ένας κρίκος της σπάσει, θα διαλυθεί όλη η αλυσίδα. Συγκεκριµένα, όσο επιβαρύνουµε το περιβάλλον µας και δεν το προστατεύουµε, τόσο περισσότερο βλάπτουµε τους ίδιους µας τους εαυτούς. 6 έκθεση Bruntland της Agenda 21 για τις Βιώσιµες Κατασκευές Σελίδα 10

11 Καθώς περνούν τα χρόνια, ο πληθυσµός της κάθε χώρας αυξάνεται άλλοτε µε αύξοντα και άλλοτε µε φθίνοντα ρυθµό. Αυτό το γεγονός έχει ως αποτέλεσµα την συνεχόµενη αύξηση των κατασκευών κατοικιών και άλλων έργων για την ικανοποίηση των αναγκών των περισσότερων κατοίκων. Ο κατασκευαστικός τοµέας (construction industry) έχει, λοιπόν, τροµερή ανάπτυξη και επηρεάζει αρκετά το περιβάλλον. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση για παράδειγµα, τα κτίρια ευθύνονται για το 40% της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας και ο κατασκευαστικός τοµέας στο σύνολό του ευθύνεται για το 40% των συνολικά παραγόµενων αποβλήτων. Συγχρόνως, ο κατασκευαστικός τοµέας αποτελεί τον µεγαλύτερο βιοµηχανικό κλάδο της ΕΕ και συµβάλλει σε ποσοστό 11% στο ΑΕΠ απασχολώντας έµµεσα ή άµεσα περισσότερο από 25 εκατοµµύρια εργαζόµενους. 7 Η έννοια των βιώσιµων κατασκευών (Sustainable Construction), της κατασκευής, δηλαδή, έργων που είναι φιλικά προς το περιβάλλον, είναι διαφορετική για κάθε χώρα και σχετίζεται µε τον βαθµό της οικονοµικής ανάπτυξης. Οι περισσότερο ανεπτυγµένες χώρες στοχεύουν στην αναβάθµιση των υπαρχόντων κατασκευών µε την ανάπτυξη και εφαρµογή νέων τεχνολογιών, ενώ οι λιγότερο ανεπτυγµένες ή αναπτυσσόµενες χώρες στοχεύουν περισσότερο στην οικονοµική βιωσιµότητα και στην κοινωνική ισοκατανοµή. Η αντίληψη για την βιωσιµότητα των κατασκευών ακολούθησε µια πορεία εξέλιξης τα τελευταία χρόνια. Αρχικά η βιωσιµότητα των κατασκευών αφορούσε τεχνικά κυρίως θέµατα, όπως το είδος των υλικών και την εξοικονόµηση ενέργειας όπως και την µείωση των γενικότερων επιπτώσεων στο περιβάλλον. Σήµερα η βιωσιµότητα των κατασκευών επεκτείνεται σε νέα µη-τεχνικά θέµατα που αφορούν στα κοινωνικά και πολιτιστικά προβλήµατα που συνδέονται µε τις κατασκευές. Επίσης, η βιωσιµότητα των κατασκευών είναι ένα περίπλοκο θέµα το οποίο επηρεάζει µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο ένα µεγάλο µέρος του κοινωνικού συνόλου και είναι διαφορετικός ο τρόπος που το προσεγγίζουν οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και οι καταναλωτές. 8 7 Εργασία µε θέµα: «Εισαγωγή στις βιώσιµες κατασκευές» της Γιαννακοπούλου 8 Agenda 21 on Sustainable Construction. CIB Report Publication 237, 1999 Σελίδα 11

12 4. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΩΝ ΒΙΩΣΙΜΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Οι κατασκευές απαιτούν τη χρήση πολλών φυσικών πόρων (π.χ. δοµικά υλικά και ενέργεια για την κατασκευή και την λειτουργία των έργων). Στην ΕΕ υπολογίζεται ότι τα κτίρια καταναλώνουν το 40% της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας, και εκλύουν το 30% του συνολικά εκλυόµενου διοξειδίου του άνθρακα και το 40% των συνολικών εκλυόµενων αποβλήτων. Το ιεθνές Συµβούλιο Έρευνας για τις Κατασκευές (Comitee International du Batiment - International Council for Research and Innovation in Building and Construction, (CIB)) θεωρεί ότι είναι πολύ σηµαντική η δηµιουργία ενός ενιαίου πλαισίου για την βιωσιµότητα των κατασκευών ώστε να διαµορφωθούν στρατηγικές σε εθνικό, αλλά και περιφερειακό επίπεδο (national or regional Agendas) και αναγνωρίζει τα παρακάτω πεδία πολύ σηµαντικά: Εξοικονόµηση ενέργειας στο περιβάλλον Υδροληψία και αποχέτευση Περιβάλλον εσωτερικών χώρων Πρόβλεψη του κύκλου ζωής των δοµικών υλικών και στοιχείων Σελίδα 12

13 5. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ Ι ΕΑΣ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ Η βιωσιµότητα στις κατασκευές αφορά στην δηµιουργία και την διαχείριση ενός υγιούς δοµηµένου περιβάλλοντος που θα είναι βασισµένο σε λογική χρήση των φυσικών πόρων και σε οικολογικές αρχές. 9 (άρθρα 4, 5, 9, 10, 18, 19, 20, 21, 30, 36, και 40 στο κείµενο της Agenda 21 που αποτελεί ένα θεµελιώδες πλαίσιο το οποίο ορίζει τους συνδετικούς κρίκους µεταξύ της παγκόσµιας θεωρίας για την βιώσιµη ανάπτυξη και της κατασκευαστικής βιοµηχανίας,) Παλαιότερα ήταν διαφορετικοί οι παράγοντες που έπαιζαν σηµαντικό ρόλο στις κατασκευές. Στο παραδοσιακό κατασκευαστικό µοντέλο οι βασικοί παράγοντες στην κατασκευαστική διαδικασία ήταν το οικονοµικό κόστος, η ποιότητα της κατασκευής και ο χρόνος. Στο σύγχρονο κατασκευαστικό µοντέλο εισάγονται και νέοι παράγοντες, έτσι ώστε να δηµιουργηθούν βιώσιµες κατασκευές σε τοπικό και παγκόσµιο επίπεδο. Οι παράγοντες αυτοί αφορούν την χρήση των φυσικών πόρων, τις εκποµπές ρύπων στις φάσεις της κατασκευής και της λειτουργίας, τις επιπτώσεις στα οικοσυστήµατα (π.χ. µείωση της βιοποικιλότητας) και τις συνέπειες σε ολόκληρο το περιβάλλον και την ποιότητα του. (π.χ. επιπτώσεις στη µεταβολή του κλίµατος) ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΟΚΑΤΑΝΟΜΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΟΣΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΡΥΠΩΝ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΧΡΟΝΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ 9 UN Indicators on Sustainable Development Σελίδα 13

14 Σχήµα 1: Η εξέλιξη της ιδέας των βιώσιµων κατασκευών. Εσωτερικό(κόκκινο) τρίγωνο: Παραδοσιακή κατασκευή. Το κόστος, η ποιότητα και ο χρόνος κατασκευής είναι οι βασικοί παράγοντες που λαµβάνονται υπόψη. Μεσαίο (κίτρινο) τρίγωνο: Βιωσιµότητα των κατασκευών σε τοπική κλίµακα. Η χρήση πόρων, οι εκλυόµενοι ρύποι και οι επιπτώσεις στα τοπικά οικοσυστήµατα είναι παράγοντες που πρέπει να θεωρηθούν επί πλέον των παραδοσιακών παραγόντων. Εξωτερικό(πράσινο) τρίγωνο: Η Βιωσιµότητα των κατασκευών σε παγκόσµια κλίµακα. Κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες, η παγκόσµια οικονοµία και οι επιπτώσεις σε παγκόσµια κλίµακα διευρύνουν κατά πολύ τους παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη για την βιωσιµότητα των κατασκευών. Είναι προφανές ότι δεν είναι δυνατόν να διαµορφωθούν γενικοί κανόνες για την βιωσιµότητα των κατασκευών που να ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις και σε όλες τις κλίµακες µε δεδοµένο τον διαφορετικό βαθµό οικονοµικής ανάπτυξης κάθε χώρας, τις εθνικές ή τοπικές κοινωνικές και πολιτιστικές διαφορές, το εκάστοτε οικονοµικό κλίµα και το τοπικό φυσικό περιβάλλον. Ωστόσο, παρά τις υπάρχουσες διαφορές είναι δυνατόν να επισηµανθούν κάποια γενικά στοιχεία που αφορούν τις βιώσιµες κατασκευές σε επίπεδο χώρας όπως: 10 Η µείωση της χρήσης της ενέργειας Η ελάττωση της χρήσης των υλικών Η διαφύλαξη των φυσικών οικοσυστηµάτων και της βιοποικιλότητας Η διατήρηση της ποιότητας του δοµηµένου περιβάλλοντος Η διατήρηση ή διαφύλαξη της ποιότητας του περιβάλλοντος των εσωτερικών χώρων. Σε τοπικό επίπεδο, επισηµαίνονται τα εξής πιο συγκεκριµένα θέµατα και προβλήµατα: Η ποιότητα των κατασκευών σε σχέση µε την αξία της ιδιοκτησίας Η πρόβλεψη των αναγκών των χρηστών των ιδιοκτησιών στο µέλλον, θέµα που σχετίζεται µε την δυνατότητα των κατασκευαστών να προσαρµόζονται στα νέα δεδοµένα της αγοράς ακινήτων 10 Εργασία µε θέµα: «Εισαγωγή στις βιώσιµες κατασκευές» της Γιαννακοπούλου Σελίδα 14

15 Η χρήση τοπικών φυσικών πόρων π.χ. δοµικών υλικών ή του ανθρώπινου δυναµικού ΟΙ ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΒΙΩΣΙΜΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Οι βιώσιµες κατασκευές σχετίζονται µε διαφορετικού τύπου προβλήµατα. Το CIB διακρίνει θέµατα και προβλήµατα που αφορούν τέσσερις διαφορετικές πλευρές των βιώσιµων κατασκευών. 12 Θέµατα που αφορούν το µάνατζµεντ και την οργάνωση και σχετίζονται µε τις οικονοµικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές πλευρές της βιωσιµότητας καθώς επίσης και όλες τις δραστηριότητες από το σχεδιασµό µέχρι την λειτουργία των κτιρίων, ακόµα και την κατεδάφιση τους. Τα θέµατα αυτά έχουν γενικότερο χαρακτήρα και συµπεριλαµβάνουν τους παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά την πρόοδο της βιωσιµότητας των κατασκευών, αλλά και τους απώτερους σκοπούς που πρέπει να επιτευχθούν στα πλαίσια της οικονοµικής, της περιβαλλοντικής και της κοινωνικής βιωσιµότητας. Θέµατα που αφορούν τα ίδια τα κτίρια και τα ζητήµατα που σχετίζονται µε την καθαρά τεχνική πλευρά της βιωσιµότητας, όπως την ποιότητα των υλικών, την δυνατότητα ανακύκλωσής τους, την ηµόσια υγεία. Μας ενδιαφέρει, δηλαδή να βελτιστοποιήσουµε τα χαρακτηριστικά των κτιρίων µε βάση δείκτες βιωσιµότητας όπως, για παράδειγµα, η µείωση της ενσωµατωµένης ενέργειας και η δυνατότητα των χρησιµοποιούµενων υλικών να ανακυκλωθούν. Το πρόβληµα της ποιότητας των εσωτερικών χώρων (indoor air quality) είναι πολύ, επίσης, πολύ σηµαντικό. Θέµατα που αφορούν τη σχέση των κατασκευών µε το φυσικό περιβάλλον όπως είναι η κατανάλωση φυσικών πόρων. Μας ενδιαφέρει η εξοικονόµηση ενέργειας και νερού, η αύξηση της ζωής των κτιρίων και η αντιµετώπιση των δυσάρεστων συνεπειών προς το περιβάλλον, όπως η παραγωγή στερών απορριµµάτων, το 11 Εργασία µε θέµα: «Εισαγωγή στις βιώσιµες κατασκευές» της Γιαννακοπούλου 12 Εργασία µε θέµα: «Εισαγωγή στις βιώσιµες κατασκευές» της Γιαννακοπούλου Σελίδα 15

16 φαινόµενο του θερµοκηπίου, η ρύπανση του αέρα, τα υγρά απόβλητα, η αυξηµένη κυκλοφοριακή κίνηση. Θέµατα µε κοινωνικά, πολιτιστικά και οικονοµικά περιεχόµενα. Η κατασκευαστική βιοµηχανία αποτελεί βασικό παράγοντα της οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης κάθε χώρας. Οι βιώσιµες κατασκευές πρέπει να εξασφαλίζουν µείωση της φτώχειας, δηµιουργία υγιών συνθηκών εργασίας, ισοκατανοµή του κόστους και των οφελών που προκύπτουν από τις κατασκευές στις κοινωνικές οµάδες, δηµιουργία θέσεων εργασίας κλπ. 6.1 Θέµατα µάνατζµεντ και οργάνωσης Ο κατασκευαστικός τοµέας γενικά κινείται σε ένα «περιβάλλον» που προσδιορίζεται από νοµικά, οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτικά δεδοµένα. Σε αυτά τα συγκεκριµένα πλαίσια, ο κατασκευαστικός τοµέας πρέπει να θέσει συγκεκριµένους σκοπούς για το βιώσιµο µέλλον του. (future environment-vision) Να υιοθετήσει γενικότερα πολιτικές που θα σέβονται την ανθρώπινη ύπαρξη. Να υιοθετήσει και να εφαρµόσει κατάλληλα συστήµατα διαχείρισης περιβαλλοντικής Να εφαρµόσει από το αρχικό ακόµα στάδιο του σχεδιασµού περιβαλλοντικές αρχές µε σκοπό την βιωσιµότητα των κατασκευών που πρόκειται να γίνουν στο µέλλον. Τι συγκεκριµένες δραστηριότητες πρέπει, λοιπόν να ασκήσει ο κατασκευαστικός κλάδος; 1 ο Στο στάδιο του σχεδιασµού: Οι σχεδιαστές, µηχανικοί και γενικά όσοι συµµετέχουν στον σχεδιασµό έργων θα πρέπει να χρησιµοποιούν τα κατάλληλα εργαλεία που θα λαµβάνουν υπόψη τους περιβαλλοντικά κριτήρια και θα παρακολουθούν όλες τις φάσεις του έργου µε την συνεχή ανταλλαγή πληροφορίας και αναδράσεων (feedback). Επίσης θα πρέπει να είναι πολύ καλά πληροφορηµένοι για τα υλικά που κυκλοφορούν και είναι φιλικά προς το περιβάλλον και να τα χρησιµοποιούν όσο πιο συχνά γίνεται. 2 ο Στο στάδιο της κατασκευής: Στο στάδιο της κατασκευής οι βιώσιµες «παρεµβάσεις» µπορούν να αφορούν στην βελτίωση της ίδιας της διαδικασίας της Σελίδα 16

17 κατασκευής µε την εµφάνιση νέων πεδίων οικολογικής δραστηριοποίησης, όπως καλύτερη ανακύκλωση των υλικών, επισκευές παλαιών κτηρίων, την εισαγωγή νέων τεχνολογιών και την ανάπτυξη νέων προϊόντων κλπ. 3 ο Σε ότι αφορά το ανθρώπινο δυναµικό, θα πρέπει να είναι εξοπλισµένο µε νέες τεχνικές ειδικότητες, εφόσον η κατασκευαστική διαδικασία αναµένεται να γίνει πιο πολύπλοκη. Συγχρόνως, θα απαιτείται καλύτερη οργάνωση όλων των διαδικασιών και των σταδίων ενός έργου (life cycle thinking) µε κριτήριο πάντα την προστασία του περιβάλλοντος. Παράλληλα, θα πρέπει να υπάρχει µια οργανωσιακή κουλτούρα που θα δίνει έµφαση στο πνεύµα οικολογίας, τη βιώσιµη ανάπτυξη και τη διαχείριση του κινδύνου. 4 ο Οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων θα γίνουν πιο σύνθετες στην εφαρµογή της βιωσιµότητας στον κατασκευαστικό τοµέα, εφόσον προβλέπεται η συµµετοχή του κοινού στις οµάδες λήψης αποφάσεων. Αυτό σηµαίνει ότι θα απαιτηθεί η χρήση νέων εργαλείων που να υποστηρίζουν τη λήψη αποφάσεων, όπως είναι οι τεχνολογίες της πληροφορίας και διάφορες τεχνικές διαπραγµάτευσης. 5 ο Απαιτείται διεπιστηµονική εκπαίδευση των µηχανικών, των συντηρητών και όλων όσων ασχολούνται µε τις κατασκευές, σε εξειδικευµένα περιβαλλοντικά προβλήµατα που αφορούν τον κατασκευαστικό τοµέα. 6 ο Είναι πολύ σηµαντικό να ενηµερωθεί και να ευαισθητοποιηθεί και το ευρύ κοινό για τις αρχές των βιώσιµων κατασκευών και την µεγάλη σηµασία τους. 7 ο Η θέσπιση περιβαλλοντικών προτύπων και κανονισµών όπως η Οικολογική Σήµανση και η Πιστοποίηση θεωρούνται απαραίτητα εργαλεία για την προώθηση των βιώσιµων κατασκευών. Έτσι θα µπορεί να αξιολογηθεί το κάθε έργο και να αποδειχτεί αν είναι κατασκευασµένο βάσει των αρχών της βιωσιµότητας. 8 ο Βέβαια, είναι πολύ σηµαντικό να γίνει έρευνα και ανάπτυξη για την κατανόηση και προώθηση των βιώσιµων κατασκευών. Ο τρόπος που επιδρούν οι κατασκευές στο δοµηµένο περιβάλλον και στα οικοσυστήµατα, η ανάπτυξη περιβαλλοντικών προτύπων για δοµικά υλικά και κτήρια, η βελτίωση της ποιότητας του αέρα µέσα στα κτήρια, η ελαχιστοποίηση των αποβλήτων µε τεχνικές ανακύκλωσης, η ανάπτυξη µεθόδων για εξοικονόµηση και ανακύκλωση των δοµικών υλικών αποτελούν µερικά µόνο παραδείγµατα ερευνητικών πεδίων για τις βιώσιµες κατασκευές. Σελίδα 17

18 υστυχώς, όµως, παρουσιάζονται αρκετές δυσκολίες στα θέµατα που αφορούν το µάνατζµεντ και την οργάνωση του κατασκευαστικού τοµέα σε µια πορεία προς περισσότερο βιώσιµες κατασκευές. Για παράδειγµα, υπάρχει έλλειψη κατανόησης του προβλήµατος από τους µηχανικούς και τους κατασκευαστές, αδράνεια των επαγγελµατικών και κρατικών φορέων, ελλιπής ενηµέρωση του αγοραστικού κοινού για βιώσιµες κατασκευές, πολιτικό κλίµα που συνήθως οδηγεί σε βραχυπρόθεσµες, µη-βιώσιµες πρακτικές τις πολιτικές ηγεσίες κλπ. 6.2 Θέµατα που αφορούν τα υλικά και τα κτίρια Τα κτίρια που κατασκευάζονται, εάν θέλουν να συµµορφωθούν µε τις αρχές της βιωσιµότητας ενός κτηρίου θα πρέπει να λαµβάνουν υπόψη τους τις επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία. Ένα γενικό πλαίσιο αξιολόγησης της βιωσιµότητας των κτιρίων αποτελεί το Green Building Challenge Framework (GBC Framework) στο οποίο περιλαµβάνονται παράγοντες όπως: η χρήση ενέργειας τα υλικά το νερό η γη οι επενδύσεις κεφαλαίων η λειτουργικότητα ή το επίπεδο εξυπηρέτησης η καταλληλότητα σε σχέση µε τον στόχο της κατασκευής (π.χ. µέγεθος) η ποιότητα του περιβάλλοντος των εσωτερικών χώρων η ποιότητα αέρα και αερισµός ο τεχνητός και ο φυσικός φωτισµός ο θόρυβος και η ακουστική τα συστήµατα ελέγχου οι επιπτώσεις του κτιρίου στην τοπική κοινωνία η ρύπανση του αέρα στην ευρύτερη περιφέρεια του κτιρίου Σελίδα 18

19 οι επιπτώσεις του κτιρίου στα οικολογικά προβλήµατα, όπως η µείωση του όζοντος και τα αέρια θερµοκηπίου ο σχεδιασµός της κατασκευαστικής διαδικασίας, η διαχείριση των λειτουργιών του κτιρίου και η συντήρηση του κτιρίου Η ποιότητα του περιβάλλοντος των εσωτερικών χώρων (Indoor Environment Quality-IEQ) Το περιβάλλον στο εσωτερικό των κτιρίων επηρεάζεται από παράγοντες όπως η εξοικονόµηση ενέργειας, τα νέα υλικά, η ακουστική, ο φωτισµός κλπ. Αντίστοιχα, η ποιότητα του περιβάλλοντος στο εσωτερικό των κτηρίων επηρεάζει σηµαντικά την παραγωγικότητα των εργαζοµένων και ενδεχοµένως σχετίζεται µε κινδύνους στην υγεία τους. Συνήθως, η ποιότητα του αέρα στο εσωτερικό των κτιρίων είναι χειρότερη από αυτήν του εξωτερικού περιβάλλοντος εξ αιτίας των χρησιµοποιούµενων δοµικών υλικών, των επίπλων και των διαφόρων καταναλωτικών προϊόντων που υπάρχουν µέσα στα κτίρια. Σηµαντικά ρυπαντικά φορτία προέρχονται, επίσης, από δραστηριότητες όπως το µαγείρεµα, η καθαριότητα, το βάψιµο, τα καλλυντικά κλπ. Παράλληλα, το εσωτερικό περιβάλλον έχει αποκτήσει µεγαλύτερη σηµασία τα τελευταία χρόνια, δεδοµένου ότι υπολογίζεται ότι οι περισσότεροι άνθρωποι περνούν µέσα σε κτίρια το 99% του χρόνου τους. Το υποβαθµισµένο εσωτερικό περιβάλλον θεωρείται σήµερα ως η κυριότερη αιτία της αύξησης των αλλεργιών, των πνευµονικών παθήσεων και του καρκίνου των πνευµόνων. Σε οικονοµικό επίπεδο, υπολογίζεται ότι το κόστος των αρνητικών επιπτώσεων στην υγεία και η ελαττωµένη παραγωγικότητα υπερβαίνει κατά πολύ το ενεργειακό κόστος κατανάλωσης και την καθαριότητα των κτιρίων. Η ποιότητα του αέρα στους χώρους εργασίας όπως είναι τα γραφεία επηρεάζεται σηµαντικά από τους παρακάτω παράγοντες: την σκόνη και τα αιωρούµενα σωµατίδια που παράγονται στις φάσεις της κατασκευής και ανακατασκευής των κτιρίων τον ανεπαρκής αερισµό και τα υγρά κτίρια την ποιότητα και τον σχεδιασµό του εξοπλισµού που αφορά τον εξαερισµό Σελίδα 19

20 την επιλογή των υλικών για το εσωτερικό των κτιρίων και για την επίπλωση τις εκποµπές των ρύπων από τον εξοπλισµό γραφείου, όπως είναι τα φωτοτυπικά και οι εκτυπωτές laser. Για να αξιολογηθούν οι κίνδυνοι για την υγεία που σχετίζονται µε το περιβάλλον των εσωτερικών χώρων πρέπει να γίνει καταγραφή των ρύπων που υπάρχουν στα κτίρια όπως και των πηγών τους. Για παράδειγµα, σηµαντικές ποσότητες οξειδίων του αζώτου εκλύονται από ορισµένες συσκευές θέρµανσης, από τις κουζίνες αερίου και από το κάπνισµα. Η επαρκής θέρµανση, η ακουστική µόνωση και ο φωτισµός αποτελούν, επίσης, τρεις σηµαντικούς παράγοντες της ποιότητας του εσωτερικού χώρου Βιοµηχανική παραγωγή δοµικών υλικών και προϊόντων Η κατασκευαστική βιοµηχανία χρησιµοποιεί µεγάλες ποσότητες βιοµηχανικών προϊόντων για την παραγωγή των οποίων απαιτούνται µεγάλες ποσότητες ενέργειας. Τέτοια υλικά είναι ο σίδηρος, το ατσάλι, το τσιµέντο, το γυαλί και διάφορα συνθετικά µονωτικά υλικά. ιάφοροι τρόποι που µπορούν να συµβάλλουν στην βελτίωση της βιωσιµότητας σχετίζονται µε την χρήση των υλικών όπως: η ελάττωση των ενσωµατωµένων υλικών και της ενέργειας που µπορεί να επιτευχθεί µε χρήση ανανεώσιµων πρώτων υλών, ανακύκλωση υλικών, αύξηση της ανθεκτικότητας και της ζωής των υλικών. οι χαµηλές ή οι µηδενικές εκλύσεις ρύπων µε την χρήση περιβαλλοντικά «φιλικών» χρωµάτων κλπ. τα υλικά που επισκευάζονται και ανακυκλώνονται (product stewardship). Οι παραπάνω στόχοι µπορούν να επιτευχθούν µε την συνεργασία µελετητών και κατασκευαστών δοµικών υλικών. Η Περιβαλλοντική Σήµανση (ecol-label) είναι το κατάλληλο εργαλείο που επιτρέπει την επιλογή εκείνων των υλικών µε τον µεγαλύτερο κύκλο ζωής, την µικρότερη ενσωµατωµένη ενέργεια, την ασφαλέστερη σύνθεση και την µεγαλύτερη δυνατότητα ανακύκλωσης. Σελίδα 20

21 Η αξιολόγηση της βιωσιµότητας των κτηρίων µπορεί να βασισθεί σε διάφορες µεθόδους όπως είναι η Ανάλυση του Κύκλου Ζωής (Life Cycle Analysis-LCA) ή σε συνδυασµό µεθόδων (π.χ. συνδυασµός LCA και Ανάλυσης Κινδύνου). 6.3 Θέµατα που αφορούν την κατανάλωση φυσικών πόρων Οι κατασκευές σχετίζονται κυρίως µε την χρήση 1) ενέργειας, 2) νερού, 3) υλικών και 4) γης. 1) Χρήση Ενέργειας Η χρήση ενέργειας είναι η βασική αιτία των κλιµατικών αλλαγών σε παγκόσµιο επίπεδο. Συγχρόνως, από την χρήση ενέργειας αποβάλλονται διάφοροι ρύποι που προκαλούν προβλήµατα αέριας ρύπανσης. Παρά τις υπάρχουσες διαφορές στην χρήση ενέργειας που παρατηρούνται από χώρα σε χώρα, υπολογίζεται ότι κατά µέσο το 30% της άµεσης χρήσης της ενέργειας οφείλεται στα κτίρια, ενώ αν υπολογισθούν και έµµεσοι παράγοντες το ποσοστό της ενέργειας που χρησιµοποιείται από τα κτίρια φθάνει το 50%. Είναι αξιοσηµείωτο ότι παρόλο που υπάρχουν δυνατότητες εξοικονόµησης της ενέργειας στα παλιά κτίρια, η έµφαση µέχρι τώρα έχει δοθεί µόνο στα νέα κτίρια. Σε πολύ λίγες χώρες έχουν γίνει προσπάθειες για βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης και µείωση της χρήσης της ενέργειας των παλαιών κτιρίων. Μέτρα εξοικονόµησης ενέργειας 13 Οι νέες τεχνολογίες για την εξοικονόµηση ενέργειας αφορούν κυρίως την καλύτερη µόνωση, την παθητική θέρµανση και ψύξη, την χρήση του φυσικού φωτισµού και την χρήση ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Αυτές οι νέες τεχνολογίες θα απαιτήσουν νέο σχεδιασµό για την οροφή, την πρόσοψη και τα θεµέλια των κτιρίων. Επίσης, απαιτείται σχεδιασµός που να επιτρέπει την αναµόρφωση, επισκευή και αναβάθµισή τους σε όλη την διάρκεια της ζωής του κτιρίου. 13 International Initiative of Sustainable Built - Energy and Environmental Performance of Building Σελίδα 21

22 Οι τεχνολογίες εξοικονόµησης ενέργειας αφορούν για παράδειγµα: την αποθήκευση και την ανάκτηση ενέργειας τις τεχνολογίες για παθητική θέρµανση και φωτισµό τις τεχνολογίες ανίχνευσης και αυτόµατης ρύθµισης της εσωτερικής θερµοκρασίας και του φωτισµού τα νέα συστήµατα θερµοµόνωσης και ηχοµόνωσης. την χρήση υλικών µε χαµηλή ενσωµατωµένη ενέργεια κλπ. Επίσης, σε επίπεδα ευρύτερα από αυτά των κτιρίων (περιοχή, πόλη), οι πηγές ενέργειας πρέπει να έχουν τοπικό και ανανεώσιµο χαρακτήρα. Παράλληλα, η τοπική ανάπτυξη µιας περιοχής πρέπει να συνοδεύεται από την ανάπτυξη δηµόσιων συστηµάτων µεταφοράς (λεωφορεία και λοιπές δηµόσιες συγκοινωνίες). Με αυτόν τον τρόπο µειώνονται οι ανάγκες για αυτοκινητοδρόµους, οι οποίοι έχουν µεγάλο κόστος κατασκευής και µειώνεται η ανάγκη για χρήση ιδιωτικών µέσων µεταφοράς που καταναλώνουν πολύ ενέργεια και εκπέµπουν εξίσου πολλά βλαβερά αέρια. 2) Χρήση νερού Η µειωµένη χρήση του νερού είναι στενά συνυφασµένη µε τις βιώσιµες κατασκευές. Η έλλειψη πόσιµου νερού σχετίζεται µε τις διαρροές από τα συστήµατα διανοµής και την αλόγιστη χρήση των υδατικών αποθεµάτων. Στα νέα κτίρια η εξοικονόµηση του νερού µπορεί να επιτευχθεί µε την εγκατάσταση συστηµάτων εξοικονόµησης νερού, όπως συστήµατα αξιοποίησης του νερού της βροχής, βρύσες χαµηλής ροής, την ελαχιστοποίησης των παραγοµένων λυµάτων κλπ. 3) Υλικά Οι κατασκευές κάθε είδους εξασκούν άµεση επίπτωση στα φυσικά συστήµατα, διότι διασπούν την φυσική συνέχεια των οικοσυστηµάτων και απειλούν την βιοποικιλότητα. Παράλληλα, για την κατασκευή των κτιρίων χρησιµοποιούνται µεγάλες ποσότητες υλικών που αποτελούν µη-ανανεώσιµους φυσικούς πόρους. υστυχώς, η χρήση Σελίδα 22

23 ανανεώσιµων ή ανακυκλώσιµων υλικών δεν είναι διαδεδοµένη µε µόνη εξαίρεση τη χρήση υλικών κατεδαφίσεων ως υπόστρωµα στην κατασκευή δρόµων. Τα τελευταία χρόνια η Σουηδία έχει πετύχει σηµαντική πρόοδο στην ανακύκλωση και την επαναχρησιµοποίηση των δοµικών υλικών. Ανακυκλωµένο µπετόν, τούβλα, ελαστικά και ιπτάµενη τέφρα όπως και άλλα παρόµοια υλικά έχουν ως τώρα χρησιµοποιηθεί µε επιτυχία ως πρόσθετα για την παρασκευή σκυροδέµατος. Στη Σουηδία επαναχρησιµοποιείται το 90% περίπου των φυσικών πετρωµάτων, της άµµου και του χαλικιού, το 60% της ασφάλτου, ενώ το 80% του ξύλου χρησιµοποιείται για την παραγωγή ενέργειας. 3) α. Κριτήρια βιωσιµότητας των υλικών των κατασκευών Αρχικά, όταν γίνεται η επιλογή των υλικών, είναι απαραίτητο να βασιζόµαστε στην περιβαλλοντική επίδοση των υλικών, τον χρόνο ζωής τους και τις επιπτώσεις που αυτά έχουν στην υγεία. Για να το κάνουµε αυτό πιο εύκολα µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε ειδικά εργαλεία διαχείρισης (eco-balance tools). Στην συνέχεια, καλό είναι να χρησιµοποιούνται τοπικά υλικά, υλικά που µπορούν να επαναχρησιµοποιηθούν και που έχουν την ειδική κατάλληλη σήµανση για να διευκολύνεται η αφαίρεση και η ανακύκλωση επί µέρους ανταλλακτικών Τέλος, όταν ένα κτίριο έχει κατασκευαστεί και κατοικηθεί για αρκετά χρόνια θα µπορούσε να µην κατεδαφιστεί, αλλά µε ειδικές τεχνικές αποκατάστασης, οι οποίες γίνονται µε την ελάχιστη δυνατή όχληση (επιβάρυνση) για τους ενοίκους και το περιβάλλον, να επισκευαστεί και να ετοιµαστεί για να επαναχρησιµοποιηθεί. Παράλληλα, νέες τεχνικές για την κατεδάφιση είναι απαραίτητες, ώστε να διευκολύνεται η ανακύκλωση και η επαναχρησιµοποίηση των δοµικών υλικών. 4) Χρήση γης για τις κατασκευές Τρία είναι τα κύρια θέµατα που σχετίζονται µε την βιώσιµη χρήση γης από τον κατασκευαστικό τοµέα: η αποδοτική χρήση της γης για τις κατασκευές ο σχεδιασµό που να αποσκοπεί σε µακροχρόνια χρήση των κτιρίων Σελίδα 23

24 οι προσαρµογές ή /και οι µετατροπές των υπαρχόντων κτιρίων. Αναφορικά µε την αποδοτική χρήση γης, η επιλογή της κατάλληλης περιοχής που θα γίνει µια κατασκευή επιφέρει περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονοµικές επιπτώσεις. Το πρόβληµα είναι σοβαρότερο για τις περιοχές ή τις χώρες που έχουν µεγάλη πυκνότητα αστικού πληθυσµού. Στις περιπτώσεις αυτές πρέπει να αξιοποιούνται υπόγειες κατασκευές για χώρους στάθµευσης ή άλλες εµπορικές ή βιοµηχανικές χρήσεις. Επίσης, είναι σηµαντικό να προωθείται η επαναχρησιµοποίηση της γης σε περιοχές που προϋπήρχαν κατασκευές (brown field development) σε αντίθεση µε την χρήση περιοχών που είχαν γεωργική χρήση ή ήταν φυσικά οικοσυστήµατα (green field development). Σε ότι αφορά την µακροχρόνια χρήση των κτιρίων είναι σηµαντικό να διερευνάται και να επιλέγεται η δυνατότητα χρησιµοποίησης παλαιών κτηρίων για νέες χρήσεις. Τέλος, έµµεσα η χρήση γης αφορά την χρήση δοµικών υλικών που έχει ως αποτέλεσµα την καταστροφή φυσικών οικοσυστηµάτων από λατοµεία ή υλοτοµία. 6.4 Θέµατα που αφορούν το βιώσιµο αστικό περιβάλλον Τα τελευταία χρόνια πάρα πολλά εκατοµµύρια άνθρωποι συγκεντρώνονται στις πόλεις. Εγκαταλείπουν τους τόπους που γεννήθηκαν για να βρουν καλύτερες συνθήκες ζωής σε αστικά κέντρα. Παρατηρείται, δηλαδή, έντονα το φαινόµενο της αστικοποίησης, Η έντονη αστικοποίηση µετατρέπει αγροτικές περιοχές σε αστικές και καταστρέφει πολύτιµη, γεωργική γη. Συγχρόνως, ασκεί µεγάλη πίεση στους τοπικούς ανανεώσιµους πόρους όπως το νερό, αλλά και στις τοπικές υποδοµές όπως οι αστικές συγκοινωνίες. Τέλος, δηµιουργεί κινδύνους για τη δηµόσια υγεία από συνθήκες κακής υγιεινής ή ρύπανσης και οξύνει (µεγαλώνει) τα κοινωνικά προβλήµατα. Οι πόλεις έχουν «γραµµικό µεταβολισµό» µε την έννοια ότι χρησιµοποιούν τεράστιες ποσότητες νερού, ενέργειας, ορυκτών καυσίµων και τροφίµων. Αντίθετα, µια βιώσιµη πόλη πρέπει να έχει «κυκλικό µεταβολισµό» µε χρήση αν είναι δυνατόν µόνο των τοπικών πόρων, ώστε να ελαττώνεται το «περιβαλλοντικό της ίχνος» (environmental footprint) και πρέπει να ανακυκλώνει όλα τα χρησιµοποιούµενα υλικά (απορρίµµατα) ή λύµατα. Σελίδα 24

25 Η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκίνησε το 1992 το Πρόγραµµα για Βιώσιµες Πόλεις (Sustainable Cities Project) µε στόχο την διαµόρφωση ενός πλαισίου αρχών που προωθούν, εκτός από την βελτίωση οικολογικών και περιβαλλοντικών δεικτών, και την βελτίωση των οικονοµικών και κοινωνικών δεικτών στο αστικό περιβάλλον. Το Πρόγραµµα προσδιορίζει τέσσερις βασικές αρχές µε σκοπό την διαµόρφωση στόχων και την παρακολούθηση και αξιολόγηση της βιωσιµότητας του αστικού περιβάλλοντος: Αρχή διαχείρισης του αστικού περιβάλλοντος. Είναι κατά βάση µια πολιτική διαδικασία που απαιτεί προσεκτικό σχεδιασµό και είναι η πρόδροµη φάση για την εφαρµογή της επόµενης αρχής που αφορά την ολοκληρωµένη πολιτική για το αστικό περιβάλλον. Αρχή της ολοκληρωµένης πολιτικής για το αστικό περιβάλλον. Αποσκοπεί στην ενσωµάτωση σε µια ενιαία πολιτική των περιβαλλοντικών, κοινωνικών και οικονοµικών ζητηµάτων που επηρεάζουν το αστικό περιβάλλον. Μια ολοκληρωµένη πολιτική προσπαθεί να εντοπίσει τα κοινά σηµεία των διαφόρων κοινωνικών, οικονοµικών και περιβαλλοντικών ζητηµάτων και προωθεί πολιτικές που δεν είναι διαφιλονικούµενες, αλλά κοινά αποδεκτές. Αρχή της οικολογικής σκέψης. Θεωρεί την πόλη ως ένα πολύπλοκο οικοσύστηµα µε ροές ύλης και ενέργειας και συνεχείς διαδικασίες µετατροπών και ανάπτυξης. Αρχή της συνεργασίας. Η συνεργασία µεταξύ των ενδιαφεροµένων µερών που απαρτίζουν τον κοινωνικό και οικονοµικό ιστό µιας πόλης είναι απαραίτητη για την προώθηση της βιωσιµότητας του αστικού περιβάλλοντος. Έτσι, ενθαρρύνεται η διακίνηση ιδεών και εµπειριών και η δηµιουργία δικτύων διαφόρων τύπων (εκπαιδευτικών, συµβουλευτικών κλπ) µε στόχο την µετάδοση πληροφοριών και την αποφυγή «στερεοτύπων» και κοινωνικών ή φυλετικών αποκλεισµών. Στα πλαίσια του παραπάνω Προγράµµατος της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 1997 διαµορφώθηκαν διάφοροι επιµέρους στόχοι σχετικοί µε την βιωσιµότητα του αστικού περιβάλλοντος όπως η ενδυνάµωση της οικονοµικής δραστηριότητας και η µείωση της ανεργίας, η προώθηση της ισότητας, η ενσωµάτωσης κοινωνικών οµάδων, η αναγέννηση υποβαθµισµένων περιοχών, η προστασία και η βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος κλπ. Σελίδα 25

26 6.5 Θέµατα κοινωνικά, πολιτιστικά και οικονοµικά Η έννοια της βιωσιµότητας περιλαµβάνει την έννοια της οικονοµικής ανάπτυξης, αλλά υπό προϋποθέσεις. Οι αρχές της βιώσιµης οικονοµικής ανάπτυξης επικεντρώνουν στη δηµιουργία οικονοµικών συστηµάτων που βασίζονται σε ηθικές αρχές. Εδώ, δηλαδή, δεν «θεοποιείται» η φράση, «ο σκοπός αγιάζει τα µέσα». Μιλώντας για βιωσιµότητα δεν µας ενδιαφέρει µόνο το κέρδος και τίποτα άλλο. Η οικονοµική ανάπτυξη του βιώσιµου αστικού περιβάλλοντος προϋποθέτει ισοκατανοµή του πραγµατικού κόστους ανάπτυξης και των κερδών σε όλες τις κοινωνικές οµάδες σήµερα, αλλά και στις επόµενες γενεές. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα της οικονοµικής βιωσιµότητας είναι η µείωση των οικονοµικών διαφορών µεταξύ των κοινωνικών οµάδων, η υποστήριξη τοπικών αναπτυξιακών πρακτικών και η οµοιόµορφη κατανοµή κόστους-οφέλους. Οι αρχές της κοινωνικής βιωσιµότητας ενθαρρύνουν την ισότητα µεταξύ ατόµων και κοινωνικών οµάδων, την κοινωνική ευθύνη, την συµµετοχή στις αποφάσεις, σεβασµό στα ανθρώπινα δικαιώµατα. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα κοινωνικής βιωσιµότητας είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων, η αντιµετώπιση της περιθωριοποίησης κάποιων κοινωνικών οµάδων και η ενσωµάτωση στον κοινωνικό ιστό όλων των κοινωνικών και φυλετικών οµάδων ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Ο κατασκευαστικός τοµέας όπως και όλα τα ενδιαφερόµενα µέρη του (κρατικές υπηρεσίες, νοµοθεσία, µελετητές, κατασκευαστές, µηχανικοί, εργολάβοι, εργατικό δυναµικό, ιδιοκτήτες, χρήστες, συντηρητές, όπως και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον) αποτελούν στην ουσία ένα πολύπλοκο δυναµικό σύστηµα. Μιλώντας για σύστηµα, εννοούµε ένα σύνολο µερών και στοιχείων που συνδέονται µεταξύ τους µε σχέσεις αλληλεξάρτησης. Οι κατασκευές, λοιπόν πρέπει να µελετώνται σαν ένα σύστηµα (αδιαίρετο και αχώριστο σύνολο) µε την οικονοµία, το περιβάλλον και την 14 International Initiative for Sustainable Built Environment Σελίδα 26

27 κοινωνία, αφού αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. εν µπορούν να λαµβάνονται αποφάσεις για κατασκευή ενός σπιτιού κάνοντας για παράδειγµα µόνο οικονοµοτεχνικές µελέτες. Οι αποφάσεις πρέπει να λαµβάνονται µετά από µελέτη όλων των οικονοµικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών µεταβλητών. 8. ΠΕ ΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΒΙΩΣΙΜΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Τα πεδία εφαρµογής των βιώσιµων κατασκευών είναι ποικίλα και εφαρµόσιµα σε µικρές και µεγάλες χωρικές και χρονικές κλίµακες, όπως και σε διαφορετικά ιεραρχικά επίπεδα και σε γενικές γραµµές αφορούν: Αστικό και περιφερειακό χωροταξικό σχεδιασµό όπως και σχεδιασµό των µεταφορών. Σχεδιασµό κτιρίων και υποδοµών µε βάση τον κύκλο ζωής τους. Παραγωγή δοµικών υλικών και προϊόντων φιλικών προς το περιβάλλον και τους χρήστες των κατασκευών. Οργάνωση και έλεγχο της συνολικής κατασκευαστικής διαδικασίας µε νέα, βιώσιµα κριτήρια. ιαχείριση των κατασκευών µε βιώσιµα κριτήρια. Ανακύκλωση αποβλήτων και υλικών. Πρόβλεψη για τα παραγόµενα στερεά και υγρά απόβλητα. 9. ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΡΟΛΟΙ ΓΙΑ ΤΑ ΕΝ ΙΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΜΕΡΗ Κατασκευαστές, µηχανικοί Αντιπροσωπεύουν τον τοµέα της προσφοράς των προϊόντων του κατασκευαστικού τοµέα. Πρέπει να εκπαιδευτούν κατάλληλα ώστε να κατασκευάζουν υποδοµές µε όσο γίνεται πιο οικολογικούς τρόπους και να κινητοποιήσουν και τους αγοραστές προς αυτήν την κατεύθυνση. Οι σχεδιαστές είναι απαραίτητο να χρησιµοποιούν τα δοµικά υλικά µε κριτήρια φιλικότητας προς το περιβάλλον και γενικά όλη η κατασκευαστική διαδικασία να διαπνέεται από οικολογική συµπεριφορά. Τέλος, πρέπει να τονισθεί ότι Σελίδα 27

28 η εκπαίδευση πρέπει να είναι συνεχής, εφόσον ανακύπτουν συνεχώς νέα στοιχεία και εφαρµογές Αγοραστές, ιδιοκτήτες, επενδυτές Αντιπροσωπεύουν τον τοµέα της ζήτησης των προϊόντων του κατασκευαστικού τοµέα. Πρέπει να διαµορφώσουν συγκεκριµένες απαιτήσεις από την αρχική φάση του σχεδιασµού µέχρι και το τελικό προϊόν και συγκεκριµένους στόχους αναφορικά µε περιβαλλοντικά φιλικές µεθόδους συντήρησης και να τους ενσωµατώσουν στα νοµικά έγγραφα (π.χ. συµβόλαια αγοράς ή ενοικίασης). Πρέπει να είναι και εκείνοι ενηµερωµένοι για την σηµασία των βιώσιµων κατασκευών Κράτος Ένας γενικός στόχος των αρµόδιων αρχών είναι να µεταφράσουν σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο τις αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης µε την θέσπιση και την εφαρµογή ανάλογης νοµοθεσίας. Μια τέτοια νοµοθεσία πρέπει να περιλαµβάνει, εκτός από την υιοθέτηση αυστηρότερων κριτηρίων για τα κτίρια και τα υλικά, ολοκληρωµένο σχεδιασµό των κατασκευαστικών δραστηριοτήτων και υποδοµών σε εθνικό και τοπικό επίπεδο. 10. ΈΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Οι βιώσιµες κατασκευές είναι ένα γνωστικό αντικείµενο που βρίσκεται υπό εξέλιξη. Χρειάζεται να αναπτυχθεί πολύ περισσότερο το κοµµάτι της έρευνας και ανάπτυξης για αυτές. Στους τοµείς έρευνας περιλαµβάνονται θέµατα που αφορούν: Την αλληλεπίδραση του δοµηµένου περιβάλλοντος µε το φυσικό περιβάλλον. (π.χ. έρευνα για νέα υλικά) Την εξοικονόµηση ενέργειας. Εδώ περιλαµβάνονται θέµατα όπως τρόποι εξοικονόµησης ενέργειας από υπάρχουσες κατασκευές, εξοικονόµηση ενέργειας κατά την κατασκευαστική διαδικασία, µέτρηση της ενσωµατωµένης ενέργειας στα δοµικά υλικά και τις κατασκευαστικές τεχνολογίες, ανάπτυξη νέων τεχνολογιών για χρήση ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, αναβάθµιση υφιστάµενων κατασκευών σε σχέση µε την ενεργειακή τους κατανάλωση. Την υγεία. Ερευνητικά πεδία που αφορούν την κατανόηση των επιπτώσεων της ποιότητας του εσωτερικού χώρου στην υγεία όπως και η διερεύνηση τρόπων Σελίδα 28

29 βελτίωσης αυτής της ποιότητας είναι παραδείγµατα αυτού του ερευνητικού πεδίου που αφορά την βιωσιµότητα των κατασκευών. Την ελαχιστοποίηση παραγωγής αποβλήτων - απορριµµάτων και την ανακύκλωση Την εξοικονόµηση φυσικών πόρων. Επί µέρους ερευνητικά πεδία είναι η βελτίωση στην πρόβλεψη ελλείψεων νερού, η ανάπτυξη τεχνολογιών εξοικονόµησης του νερού από αστικές χρήσεις, η ανάπτυξη µεθόδων εξοικονόµησης δοµικών υλικών όπως και µεθόδων ανακύκλωσης και επαναχρησιµοποίησης υλικών, η ανάπτυξη µεθόδων αποτελεσµατικότερης χρήσης των δοµικών υλικών (εύκολες και φθηνές επισκευές, µεγαλύτερος κύκλος ζωής κλπ). Τις υπάρχουσες κατασκευές. Αναβάθµιση της περιβαλλοντικής συµπεριφοράς, ανάπτυξη νέων µεθόδων για επισκευές και αναβάθµιση. Ανάπτυξη γενικότερων µεθοδολογιών για την βιωσιµότητα των κατασκευών όπως: µεθόδους αποτίµησης, περιβαλλοντικά πρότυπα, περιβαλλοντική σήµανση και άλλα. Σελίδα 29

30 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ 11. Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ Ακούγοντας τη λέξη «καταναλωτής» µας έρχεται στο νου, το άτοµο ή γενικότερο το νοικοκυριό (σπιτικό) που κάνει αγορά και χρήση αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται σε µια οικονοµία. Η συµπεριφορά του καταναλωτή είναι ο τοµέας που µελετά άτοµα ή οµάδες ατόµων ή ακόµη και οργανισµούς κατά την απόκτηση και χρήση προϊόντων και υπηρεσιών, συµπεριλαµβανοµένης και της διαδικασίας λήψης απόφασης που προηγείται και ακολουθεί αυτήν την δράση. Πέρα όµως από τις αποφάσεις µελετώνται και οι αιτίες των αποφάσεων. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί αρκετοί ορισµοί, όµως κατά τη γνώµη µου, ο πιο πετυχηµένος είναι ο εξής: «η συµπεριφορά του καταναλωτή ορίζεται ως η µελέτη των ατόµων, οµάδων ή οργανισµών και των διαδικασιών που χρησιµοποιούν για να επιλέξουν, να εξασφαλίσουν, να χρησιµοποιήσουν και να απορρίψουν προϊόντα, υπηρεσίες, εµπειρίες ή ιδέες προκειµένου να ικανοποιήσουν ανάγκες τους αλλά και των επιπτώσεων που αυτές οι διαδικασίες έχουν στον καταναλωτή και την κοινωνία» Χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της συµπεριφοράς του καταναλωτή Τα βασικότερα χαρακτηριστικά της συµπεριφοράς του καταναλωτή είναι: τα κίνητρα, οι δραστηριότητες, η διαδικασία καταναλωτικής συµπεριφοράς, η διαφοροποίηση σε χρόνο και πολυπλοκότητα, οι ρόλοι, οι εξωγενείς παράγοντες και η προσωπικότητα. a. Κίνητρα Τις περισσότερες φορές αγοράζουµε και καταναλώνουµε αγαθά ως µέσα, για να ικανοποιήσουµε κάποιες υλικές ή και συναισθηµατικές ανάγκες. Όµως τα κίνητρα των καταναλωτών δεν είναι πάντα προφανή και ξεκάθαρα για τους τρίτους, µε αποτέλεσµα η χρήση θεωριών και η διεξαγωγή ερευνών να κρίνεται απαραίτητη για την καλύτερη κατανόηση της συµπεριφοράς του καταναλωτή. Έτσι, λοιπόν, έχουµε τα λειτουργικά κίνητρα (functional motives), για παράδειγµα, ο Γιώργος αγόρασε ένα οικόπεδο για να κτίσει εκεί το σπίτι του. Βέβαια, υπάρχουν και τα κίνητρα που εκφράζουν το άτοµο του σαν µια οντότητα ξεχωριστή (self-expressive Σελίδα 30

31 motives) 15, για παράδειγµα, η Μαρία αγόρασε ένα εξοχικό διακοπές. σπίτι για να κάνει Άλλοι συγγραφείς (Blackwell) υποστηρίζουν ότι οι ανάγκες των καταναλωτών δεν θα έπρεπε να χωρίζονται σε δυο µεγάλες κατηγορίες, αλλά σε υποκατηγορίες, οι οποίες να περιλαµβάνουν και να διευκρινίζουν καλύτερα τις διαφορετικές περιπτώσεις ανάγκης και επιθυµίας του καταναλωτή. Όπως για παράδειγµα, οι φυσιολογικές ανάγκες, η ανάγκη για ασφάλεια, αγάπη και συντροφικότητα κτλ. Τέλος, είναι σηµαντικό να αναφέρουµε ότι οι περισσότερες καταναλωτικές συµπεριφορές επιθυµούν να εκπληρώσουν περισσότερους από έναν στόχο, µε αποτέλεσµα να µην αναφερόµαστε σε ένα µόνο κίνητρο, αλλά σε οµάδα κινήτρων, η οποία παρακινεί τη συµπεριφορά του καταναλωτή. b. Δραστηριότητες Η µελέτη της αγοραστικής συµπεριφοράς που εστιάζει στην πράξη της κατανάλωσης, µπορεί να παραλείψει άλλες εξίσου σηµαντικές δραστηριότητες (διαφηµίσεις, απόψεις τρίτων, συλλογή πληροφοριών, αξιολόγηση εναλλακτικών, απόφαση αγοράς, είδος πληρωµής, χρήση προϊόντος κτλ), που εµπεριέχονται µέσα σε αυτήν και είναι εξίσου σηµαντικές. Οι δραστηριότητες αυτές µπορούν να διαφοροποιηθούν σε προµελετηµένες και συµπτωµατικές. Για παράδειγµα, η δραστηριότητα της απόφασης της αγοράς ενός προϊόντος µπορεί να χαρακτηριστεί στις περισσότερες περιπτώσεις ως προµελετηµένη καταναλωτική συµπεριφορά, πχ. Αποταµιεύω χρήµατα για να αποκτήσω δικό µου σπίτι. Από την άλλη µεριά, όταν ένας καταναλωτής πηγαίνει να αγοράσει ένα συγκεκριµένο αγαθό, θα αντικρίσει και µια πληθώρα άλλων αγαθών και δεν θα είναι λίγες οι φορές που µπορεί να αγοράσει αρκετά από αυτά χωρίς να το έχει προγραµµατίσει. Αυτού του είδους καταναλωτική συµπεριφορά µπορεί να χαρακτηριστεί ως συµπτωµατική ή ως αυθόρµητη. Η διαφοροποίηση αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιµη σε ερευνητές της συµπεριφοράς του 15 Wilkie William L, 1994 Σελίδα 31

32 καταναλωτή αλλά και σε διαφηµιστές, οι οποίοι µε αυτόν τον τρόπο κατανοούν τους µηχανισµούς της συµπεριφοράς περισσότερο σφαιρικά. 16 c. Διαδικασία Όταν λέµε διαδικασία εννοούµε τα διάφορα στάδια που περνάµε για να προσεγγίσουµε και να κατανοήσουµε τη συµπεριφορά του καταναλωτή. Ας δούµε στον ακόλουθο πίνακα αυτά τα στάδια. Σχήµα 2: Τα στάδια της διαδικασίας της συµπεριφοράς του καταναλωτή Όπως, βλέπουµε η αντιµετώπιση της συµπεριφοράς του καταναλωτή ως µια διαδικασία «τονίζει την σηµαντικότητα των σταδίων που προηγούνται και ακολουθούν της αγοράς» 17 και δίνει κατευθυντήριες γραµµές για να αναλύσουµε τους λόγους που ο καταναλωτής προτιµάει συγκεκριµένες αγορές και όχι άλλες. d. Διαφοροποίηση Σύµφωνα µε τον συγγραφέα Wilkie, ο καταναλωτής προσπαθεί να απλοποιήσει τη διαδικασία της λήψης αποφάσεων µε τους παρακάτω τρόπους: Ο καταναλωτής δεν ψάχνει πάντα τη βέλτιστη αγορά αλλά µια ικανοποιητικήαποδεκτή για εκείνον. 16 Wilkie William L., Wilkie William L., 1994 Σελίδα 32

33 Συµβουλεύεται, πληροφορείται και του συστήνουν τη συγκεκριµένη αγορά τρίτα άτοµα, τα οποία έχουν µείνει ευχαριστηµένα από την συγκεκριµένη αγορά. Εµπιστεύεται µάρκες και τα καταστήµατα που έχει αγοράσει στο παρελθόν και έχει µείνει ικανοποιηµένος. Σε αρκετές περιπτώσεις, η διαδικασία ικανοποίησης µιας ανάγκης έρχεται αντιµέτωπη µε την απλοποίηση της διαδικασίας λήψης µιας απόφασης. Όπως για παράδειγµα, η δυνατότητα αγοράς ενός σχετικά φτηνού οικοπέδου, το οποίο να διαθέτει και τις απαιτούµενες από εµάς ποιοτικές προδιαγραφές. Πολλοί καταναλωτές αντιµετωπίζουν τέτοιου είδους διλήµµατα, διατηρώντας κάποια ευκινησία, όσον αφορά την αγοραστική διαδικασία, έτσι ώστε να εκµεταλλευτούν τις καταστάσεις όταν αυτές το επιτρέψουν. e. Ρόλοι Ένας καταναλωτής κατά τη διάρκεια της διαδικασίας λήψης µιας απόφασης αλλά και µετά, µπορεί να αναλαµβάνει περισσότερους από έναν ρόλους. Βέβαια, όλοι µας επηρεαζόµαστε από τρίτους, µε αποτέλεσµα ο ρόλος του ατόµου που επηρεάζει την τελική απόφαση να εκτελείται από άτοµα του ευρύτερου κοινωνικού µας περιβάλλοντος, αυτά µπορεί να είναι φίλοι, οικογενειακά πρόσωπα, πωλητές κτλ. Οι ρόλοι µπορεί να είναι οι εξής: Αυτός που συλλέγει τις χρήσιµες πληροφορίες για την απόφαση και που ελέγχει τη ροή τους (information gatherer). Το άτοµο επιρροής που εκφράζει τις απόψεις του, επηρεάζοντας τις εναλλακτικές που αξιολογούνται, τα κριτήρια επιλογής και την τελική απόφαση (influencer). Αυτός που παίρνει την τελική απόφαση, που συνήθως είναι εκείνος που έχει την οικονοµική ικανότητα, µε βάση την οποία αποφασίζει που και πώς θα διατεθούν τα χρήµατα του (decider). Αυτός που πραγµατοποιεί τελικά την αγορά και άρα εκτελεί την αγοραστική απόφαση (buyer). Αυτός που χρησιµοποιεί το προϊόν και ενηµερώνει τους τρίτους σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα του και την ικανοποίηση που πήρε χρησιµοποιώντας το συγκεκριµένο προϊόν. Σελίδα 33

34 Οι ρόλοι του καταναλωτή γεννιούνται µέσα από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις που υφίσταται. Πολύ λίγες αγορές στηρίζονται στο εγώ ενώ συνειδητά ή υποσυνείδητα πάντα λαµβάνουµε υπόψη µας την άποψη του κοινωνικού περίγυρου. Είναι σηµαντικό να αναφέρουµε ότι οι ρόλοι δεν µένουν σταθεροί αλλά µεταβάλλονται, για παράδειγµα, ένας έφηβος σπάνια θα αγοράσει έπιπλα για το σπίτι που θα νοικιάσει στις σπουδές του, αντίθετα, ένα µεσήλικας θα επιλέξει κατοικία που να ευχαριστεί τον εαυτό του και µόνο, ενώ στην περίπτωση που έχει οικογένεια, η αγορά κατοικίας θα αφορά ολόκληρη την οικογένεια του και σίγουρα θα επηρεάζεται από τις ανάγκες των υπόλοιπων µελών της οικογένειας. Καταλήγουµε λοιπόν στο συµπέρασµα ότι οι ρόλοι που αναλαµβάνει ο καταναλωτής επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες. f. Εξωγενείς παράγοντες Πλήθος εξωτερικών παραγόντων που λειτουργούν άλλοτε µακροχρόνια και άλλοτε βραχυχρόνια µπορούν να επηρεάσουν την καταναλωτική συµπεριφορά του ανθρώπου. Ας δούµε λοιπόν κάποιους από τους εξωτερικούς παράγοντες που µπορούν να επηρεάσουν τον καταναλωτή. Σχήµα 3: Εξωτερικοί παράγοντες που επηρεάζουν την συµπεριφορά του καταναλωτή Μιλώντας για κουλτούρα αναφερόµαστε στα πιστεύω, στις αξίες και στις απόψεις που µοιραζόµαστε µε τα µέλη µιας κοινωνίας. Η κουλτούρα επηρεάζει βέβαια καταλυτικά την συµπεριφορά των καταναλωτών, τοποθετώντας «όρια» στην αντίληψή µας για το ποια αγαθά και υπηρεσίες είναι αποδεκτά. Οι υποκουλτούρες αναφέρονται σε οµάδες ανθρώπων, οι οποίες εντάσσονται στο γενικότερο πλαίσιο της κουλτούρας και µοιράζονται όµοιες αξίες και συµπεριφορές. Η κοινωνική τάξη Σελίδα 34

35 είναι παράγοντας που ενδεχοµένως να επηρεάσει την καταναλωτική συµπεριφορά κάποιου ατόµου. Ο σηµαντικότερος και σπουδαιότερος παράγοντας είναι η οικογένεια, στη συνέχεια έχουµε τις οµάδες αναφοράς και τον κοινωνικό µας περίγυρο και τέλος τον πληθωρισµό της οικονοµίας και την ανεργία που συνεχώς µεταβάλλεται. Όπως φαίνεται και στο σχήµα το περιβάλλον του Μάρκετινγκ σε συνδυασµό µε την παρουσία των ΜΜΕ είναι ένας χώρος που τις τελευταίες δεκαετίες έχει αποκτήσει τεράστια δύναµη επιρροής στο σύγχρονο καταναλωτή. g. Προσωπικότητα Ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του προσωπικότητα. Ο καθένας µας θέλει να ικανοποιήσει διαφορετικές ανάγκες που ασφαλώς επηρεάζονται από την προσωπικότητα του. Για τους διαφηµιστές είναι δύσκολο να προσδιορίσουν ποια προϊόντα έχει ανάγκη και θέλει ένας καταναλωτής, αυτό βέβαια µπορεί κάπως να επιτευχθεί εάν προσπαθήσουν να καταλάβουν τις αιτίες για τις οποίες οι άνθρωποι υιοθετούν διαφορετικές ανάγκες 11.2 Τα συστατικά της ψυχολογίας του καταναλωτή Ο ψυχολογικός παράγοντας επηρεάζει την καταναλωτική συµπεριφορά ενός ανθρώπου. Με τη σειρά του αυτός επηρεάζεται από τέσσερις ψυχολογικούς παράγοντές: a. τα κίνητρα (motivation) b. την αντίληψη (perception) c. την µάθηση (learning) d. τις πεποιθήσεις και τις στάσεις (beliefs and attitudes) a. Κίνητρα Η συµπεριφορά του καταναλωτή υποκινείται από πλήθος κινήτρων. Κάποια από αυτά είναι φανερά ενώ άλλα µπορεί να είναι κρυµµένα στο υποσυνείδητο των καταναλωτών. Στο παρακάτω σχήµα φαίνονται τα διάφορα επίπεδα που περνάει ένας καταναλωτής. Σελίδα 35

36 Σχήµα 4: Επίπεδα συνειδητότητας των κινήτρων της συµπεριφοράς του καταναλωτή b. Αντίληψη Η αντίληψη ορίζεται ως η ψυχολογική επεξεργασία της πληροφορίας και πως αυτή λαµβάνεται από τις αισθήσεις του κάθε ατόµου 18. Οι άνθρωποι µπορεί να έχουν τελείως διαφορετικές αντιλήψεις για το ίδιο θέµα και αυτό µπορεί να διαπιστωθεί στην περιγραφή των τριών αντιληπτικών διαδικασιών (επιλογή, παραµόρφωση και συγκράτηση). Οι καταναλωτές χρησιµοποιούν την εκλεκτική επιλογή για να αποφασίσουν σε ποιες καταστάσεις και ερεθίσµατα θα εκτεθούν ή δεν θα εκτεθούν καθόλου. Συνήθως τα µηνύµατα, στα οποία θα δώσουν σηµασία οι καταναλωτές και οι άνθρωποι γενικότερα, είναι εκείνα που είναι σχετικά µε µια τωρινή ανάγκη αλλά και ερεθίσµατα, τα οποία προσδοκούν. Η εκλεκτική παραµόρφωση περιγράφει την τάση των ανθρώπων να διαστρεβλώνουν τις πληροφορίες ανάλογα µε την γνώµη τους. Τέλος, η εκλεκτική συγκράτηση, δηλαδή οι άνθρωποι έχουν την τάση να κρατούν πληροφορίες που υποστηρίζουν αυτά που πιστεύουν και επιθυµούν. 18 Mullen & Johnson Σελίδα 36

37 c. Μάθηση Η µάθηση ορίζεται σαν µια σχετικά µόνιµη αλλαγή στην συµπεριφορά, ως αποτέλεσµα εξάσκησης ή εµπειρίας. Η µάθηση λοιπόν, στηρίζεται δηλαδή στις πιθανές συνέπειες, δηλαδή την επιβράβευση, την τιµωρία ή την αδιαφορία. d. Πεποιθήσεις και στάσεις Πεποίθηση είναι µια περιγραφική σκέψη που κατέχει ένα άτοµο για κάτι ενώ στάσεις είναι η προδιάθεση που δηµιουργείται µέσω της µάθησης και η απόκριση σε ένα αντικείµενο ή σε µια κατηγορία προϊόντων µε ευνοϊκό ή µη ευνοϊκό τρόπο. Τα στοιχεία που απαρτίζουν την στάση είναι οι γνώσεις, το συναίσθηµα και οι τάσεις. Οι στάσεις των καταναλωτών προκύπτουν ως αποτέλεσµα της σχέσης µεταξύ των τριών αυτών στοιχείων. Σχήµα 5: Συνιστώσες της στάσης του καταναλωτή Σελίδα 37