ΟΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ

Transcript

1 Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, επι. Χ. Χατζηιωσήφ, τόος Β2 (Αθήνα: Βιβλιόραα, 2003), σ. 9"35. Γ. Θ. ΜΑΥΡΟΓΟΡΑΤΟΣ ΟΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ 1. Τα όρια της εθνικής ο οιογένειας Η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσών ε την Τουρκία το 1923 επέτρεψε στην Ελλάδα να αποκτήσει «ονοιάς» αξιοζήλευτη οοιογένεια ως εθνικό κράτος. Αυτή ήταν η πιο άεση και ορατή σκοπιότητα και συνέπεια της ανταλλαγής, που υπογραίστηκε κατά κόρον. 5ραατικός και ριζικός υπήρξε ο «εξελληνισός» ειδικά της ελληνικής Μακεδονίας και της ελληνικής (5υτικής) Θράκης. Σύφωνα ε την πιο διαδεδοένη εκτίηση, το ποσοστό των Ελλήνων υπερδιπλασιάστηκε στη Μακεδονία (από 43% σε 89%) και υπερτριπλασιάστηκε στη Θράκη (από 17% σε 62%). Τα συγκεκριένα ποσοστά επιδέχονται αφισβήτηση. Παραένει, ωστόσο, αδιαφισβήτητο το κρίσιο γεγονός ότι οι Έλληνες (γηγενείς και πρόσφυγες) αποτελούσαν πλέον τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσού και των δύο περιφερειών. Aστόσο, το εγάλο επίτευγα έεινε ανολοκλήρωτο. Από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσών ε την Τουρκία, εξαιρέθηκαν εξαρχής οι Τούρκοι ουσουλάνοι της Θράκης και εκ των υστέρων οι (Αλβανοί) Τσάηδες της Ηπείρου. Εξάλλου, η ανταλλαγή πληθυσών ε τη Βουλγαρία από το 1919 δεν ήταν (ούτε πορούσε να είναι) υποχρεωτική, ε αποτέλεσα να παραείνουν στη Μακεδονία Σλαβόφωνοι ε βουλγαρική ταυτότητα. Η σηασία και η επικινδυνότητα αυτών των ειονοτήτων για το ελληνικό κράτος δεν επήγαζε από τους αριθούς, αλλά από τη γεωγραφική τους θέση. Μολονότι αελητέες αριθητικά στο σύνολο του πληθυσού (βλ. Πίνακα), οι τρεις αυτές ειονότητες παρέεναν συπαγείς σε παραεθόριες περιοχές, απέναντι ή, πάντως, κοντά σε «συγγενικά» τους όορα κράτη. Μπορούσαν, κατά συνέπεια, να στηρίξουν εδαφικές βλέψεις σε βάρος της ακεραιότητας του ελληνικού κράτους. Περισσότερο έεση επικινδυνότητα εφάνιζαν δύο ακόη ειονότητες. Μολονότι δεν συνδέονταν ε όορο κράτος, πορούσαν και αυτές να στηρίξουν σχέδια σε βάρος της ελληνικής κυριαρχίας στις περιοχές τους. Πρόκειται για τους «ρουανίζοντες»

2 2 Κουτσοβλάχους της Πίνδου και για τους Σεφαραδίτες Εβραίους της Θεσσαλονίκης της πόλης που υπήρξε το κατεξοχήν ήλο της Έριδος στη Νότια Βαλκανική. Θα ήταν ασφαλώς διαφορετική η κατάσταση αν οι πέντε αυτές εθνικές ειονότητες ήσαν διασκορπισένες σε όλη την ελληνική επικράτεια ή, έστω, αν ήσαν συγκεντρωένες στη Νότια Ελλάδα, ακριά από τα σύνορα. Εύγλωττη είναι η αντιδιαστολή των πέντε ε ία έκτη εθνική ειονότητα, που αποτελούσαν όσοι Αρένιοι είχαν καταφύγει στην Ελλάδα ως πρόσφυγες ετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. 5ιασκορπισένοι σε διάφορα αστικά κέντρα, ταυτίζονταν ε ένα έθνος τόσο ακρινό ώστε να ην προκύπτει η παραικρή ανησυχία. Πέρα από την κοινή έχθρα εναντίον των Τούρκων και πέρα από την κοινή τους οίρα ε τους Έλληνες πρόσφυγες, η ίδια η προσωρινότητα της παραονής τους στην Ελλάδα καθιστούσε την παρουσία τους σχεδόν αδιόρατη (ε συνέπεια να αγνοείται και από τη σχετική ε τις ειονότητες βιβλιογραφία). Από πολύ νωρίς άρχισε η οργανωένη ετανάστευσή τους στη Σοβιετική Ένωση (Γεωργία και Αρενία), που ολοκληρώθηκε ετά το Β Παγκόσιο Πόλεο. ΟΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΑ ΣΥΜΦ%ΝΑ ΜΕ ΤΙΣ ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ 1928 ΚΑΙ ΤΟΥ 1940 Μειονότητα Θρήσκευα Μητρική γλώσσα Απογραφή 1928 Απογραφή 1940 Τούρκοι ουσουλάνοι τουρκική Τσάηδες ουσουλάνοι αλβανική ; Σλάβοι ορθόδοξοι ακεδονοσλαβική Κουτσοβλάχοι ορθόδοξοι κουτσοβλαχική Σεφαραδίτες Εβραίοι ισραηλίτες ισπανοεβραϊκή Αρένιοι ορθόδοξοι αρενική ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΣΗΜ. Τα αποτελέσατα της απογραφής του 1940 (που δεν δηοσιεύτηκαν ποτέ επίσηα) όπως αναφέρονται στο Chr. Christidès, Le camouflage macédonien à la lumière des faits et des chiffres, Αθήνα 1949, σ. 62. Λείπει όως ο αριθός των Τσάηδων, που συπληρώνεται κατ εκτίηση.

3 3 2. Ορισ οί και αριθ οί Για να θεωρηθούν εθνικές ειονότητες στο ελληνικό κράτος οι έξη οάδες που προαναφέρθηκαν, αρκεί το αντικειενικό γεγονός ότι, σε εγαλύτερο ή ικρότερο βαθό, ταυτίζονταν όχι ε το ελληνικό, αλλά ε άλλο έθνος. Το κριτήριο όως αυτό δεν προσφέρεται για την ακριβή εκτίηση του όγκου τους. Η εθνική συνείδηση ενός εκάστου δεν ήταν δυνατό τότε να διαπιστωθεί ε ασφάλεια (ιδίως ε ασφάλεια για τον ίδιο). Έτσι, οι καταετρήσεις και εκτιήσεις ε κριτήριο την ιδιαίτερη γλώσσα ή τη θρησκεία οιραία συπεριλαβάνουν άτοα ε αδιαόρφωτη, ρευστή ή και ελληνική ολαταύτα εθνική συνείδηση. Όπως θα φανεί στη συνέχεια, οι αριθητικοί υπολογισοί εξαρτώνται, σε τελευταία ανάλυση, από τον προηγούενο χαρακτηρισό ιας ειονότητας ως εθνικής ή ως, απλώς, «εθνοτικής» (ethnic), γλωσσικής ή θρησκευτικής. Οι Τούρκοι της Θράκης Σε σύγκριση ε τις άλλες ειονότητες, εγαλύτερη αξιοπιστία και ακρίβεια έχουν οι αριθοί που αναφέρονται στους Τούρκους και τους άλλους ουσουλάνους της Θράκης. 5εν υπήρχαν ακόη, τότε, λόγοι συσκότισης. Αντίθετα, η εξαίρεσή τους από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσών συνεπαγόταν την καταέτρησή τους και άλιστα την έκδοση σχετικών πιστοποιητικών από την αρόδια Μικτή Επιτροπή. Μέχρι το 1934, είχαν εκδοθεί συνολικά τέτοια πιστοποιητικά. 1 Από το σύνολο αυτό και σύφωνα ε την απογραφή του 1928, περίπου ήσαν Τούρκοι, περίπου ήσαν Ποάκοι και οι υπόλοιποι Τσιγγάνοι. Από τη σκοπιά της Ελλάδας, οι Τούρκοι της Θράκης εξαιρέθηκαν από την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσών σε αντιστάθισα για την παραονή του Οικουενικού Πατριαρχείου και ανάλογης ελληνικής ειονότητας στην Κωνσταντινούπολη. Με τις δύο συετρικές εξαιρέσεις, Ελλάδα και Τουρκία συφώνησαν στην ουσία να ανταλλάξουν όχι πληθυσούς, αλλά «οήρους». Εφεξής, η εταχείριση της ειονότητας στη ία χώρα θα αποτελούσε εγγύηση για τη εταχείριση της αντίστοιχης ειονότητας στην άλλη. Χρησιοποιήθηκε (πολύ αργότερα) το οψιγενές επιχείρηα ότι δεν πρόκειται τάχα για εθνική ειονότητα, αλλά όνο για θρησκευτική. Πρόκειται δηλ. όνο για «Έλληνες ουσουλάνους» (ία κατασκευή κατεξοχήν οξύωρη σε προοπτική 1 5ιβάνη, σ.174.

4 4 χιλιετίας) και όχι για Τούρκους. Για τις εξαιρέσεις, όως, ισχύει ό,τι ακριβώς ίσχυσε για τους ανταλλαξίους. Πέρα από το ίδιο το γράα της Σύβασης περί υποχρεωτικής ανταλλαγής, που χρησιοποιεί, εναλλακτικά, και τους όρους «Έλληνες» και «Τούρκοι» (ακόη και στον τίτλο της), είναι πασίδηλο ότι η θρησκεία χρησίεψε όνο ως αντικειενικό και άλιστα αάχητο τεκήριο εθνικής ταυτότητας. Η ανταλλαγή έπρεπε να είναι υποχρεωτική, χωρίς να αφήνεται κανένα περιθώριο ατοικής επιλογής. Άλλωστε ε ποιά λογική, ένα καταρχήν ανεξίθρησκο κράτος, όπως η Ελλάδα, και ένα αχητικά κοσικό, όπως η κεαλική Τουρκία, θα συναποφάσιζαν την ανταλλαγή θρησκευτικών αποκλειστικά ειονοτήτων και το βίαιο ξεριζωό σχεδόν δύο εκατουρίων ανθρώπων, ε τις ευλογίες άλιστα των Μεγάλων 5υνάεων και της ΚτΕ; Από άλλους λόγους πηγάζει ένας εύλογος δισταγός να χαρακτηριστούν οι Τούρκοι της Θράκης εξαρχής ως εθνική ειονότητα. Μεταξύ τους επικρατούσαν οι Παλαιότουρκοι ή Παλαιοουσουλάνοι, προσκολληένοι στη θρησκευτική παράδοση και το οθωανικό παρελθόν. Η επιφυλακτική έως απροκάλυπτα εχθρική στάση τους απέναντι στην κεαλική Τουρκία, ισοδυναούσε ε αποξένωση και αποκοπή τους από το υπόλοιπο τουρκικό έθνος και το νέο του κράτος. Από την πλευρά του, το ελληνικό κράτος είχε κάθε συφέρον να ενθαρρύνει αυτή την κατάσταση, όπως και έκανε αρχικά, προκαλώντας τις διααρτυρίες της Τουρκίας. 2 Τους Παλαιοουσουλάνους ευνοούσε εξάλλου και η θέσπιση χωριστού «εκλογικού συλλόγου» από το 1923, δηλ. ιδιαίτερης εκλογικής περιφέρειας για όλους τους ουσουλάνους της Θράκης, που περιλάβανε και τον αγροτικό πληθυσό των βουλγαρόφωνων Ποάκων, κατεξοχήν προσηλωένων στη θρησκεία και την παράδοση. Aστόσο, στο βωό της ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιχείρησε υπεραισιόδοξα ο Βενιζέλος το 1928"30, θυσιάστηκε η έχρι τότε πολιτική και πολλά ερείσατά της. Κατ απαίτηση της Άγκυρας, αποακρύνθηκαν από τη Θράκη περίπου 150 αντικεαλικοί που είχαν καταφύγει εκεί, ε επικεφαλής τον τελευταίο ανώτατο θρησκευτικό ηγέτη (σεϊχουλισλάη) του οθωανικού καθεστώτος. Άνοιξε επιπλέον τουρκικό προξενείο στην Κοοτηνή. Εκ έρους της Ελλάδας, δεν πορούσε να υπάρξει επισηότερη παραδοχή ότι η Τουρκία εδικαιούτο να ενδιαφέρεται για 2 Ladas, σσ. 494"495.

5 5 οοεθνείς της (όχι βέβαια για «οόθρησκους»). Έγινε επίσης αποδεκτή η επιβολή καίριων κεαλικών εταρρυθίσεων, όπως του λατινικού αλφαβήτου. Από τη στιγή εκείνη είχε πλέον δροολογηθεί ανεπιστρεπτί η σταδιακή ετατροπή του ουσουλανικού πληθυσού σε κανονική εθνική ειονότητα, ε την προσχώρηση όχι όνο Τούρκων αλλά, στη συνέχεια, και Ποάκων στον τουρκικό εθνικισό. Από το 1933, οι οπαδοί του κεαλισού απέκτησαν επιπλέον την υποστήριξη του Λαϊκού Κόατος, που έσπευσε να τους προσεταιριστεί ετά την άνοδό του στην εξουσία. Οι Τσάηδες της Ηπείρου Μιαν ακόη πανηγυρική επιβεβαίωση του εθνικού χαρακτήρα που είχε η ανταλλαγή πληθυσών ε την Τουρκία αποτελεί η εκ των υστέρων εξαίρεση των Τσάηδων της Ηπείρου. Μολονότι ουσουλάνοι, εξαιρέθηκαν τελικά ως Αλβανοί, ετά από πιέσεις της Αλβανίας, που υποστήριζε η Ιταλία. Οι Τσάηδες ( σύφωνα ε την απογραφή του 1928) ήσαν συγκεντρωένοι κυρίως στη Θεσπρωτία και ειδικότερα στις επαρχίες Μαργαριτίου, Φιλιατών και Παραυθιάς. Στην περίπτωσή τους, έγινε αέσως φανερό πόσο αναντικατάστατο ήταν τελικά το θρήσκευα ως αάχητο τεκήριο εθνικότητας σε ία υποχρεωτική ανταλλαγή. Εντολοδόχοι της ΚτΕ προσπάθησαν το 1925 να εκαιεύσουν αξιόπιστες δηλώσεις από έναν πληθυσό που όχι όνο δεν είχε αντιετωπίσει έχρι τότε το ζήτηα της εθνικής του ταυτότητας, αλλά και είχε γίνει πλέον έραιο αντιφατικών πιέσεων. Το ζήτηα έκλεισε χάρη στη ονοερή απόφαση του Πάγκαλου, το 1926, να παραείνουν όλοι οι Τσάηδες (εκτός από περίπου που είχαν ήδη εταφερθεί στην Τουρκία). 3 Όπως στην περίπτωση των Τούρκων της Θράκης, έτσι και στην περίπτωση των Τσάηδων υπήρχε στην ουσία ία κατάσταση «αοιβαίας οηρίας», αφού η Ελλάδα από την πλευρά της ενδιαφερόταν για την ελληνική ειονότητα στη Νότια Αλβανία (Βόρειο Ήπειρο). Aστόσο, η Ελλάδα δεν πορούσε να επισηοποιήσει αυτή την κατάσταση αοιβαιότητας (όπως ε την Τουρκία) χωρίς να υπονοεύσει οποιαδήποτε ελλοντική εδαφική βλέψη της στη Βόρειο Ηπειρο. Για τον ίδιο λόγο, ούτε καν εξέτασε την απερίφραστη πρόταση της Αλβανίας, το 1925, να γίνει υποχρεωτική ανταλλαγή των Τσάηδων ε τους Έλληνες της Βορείου Ηπείρου. Έτσι, η κατάσταση αοιβαιότητας δεν επόδισε τις εντάσεις, που είχαν δυσενή αντίκτυπο 3 5ιβάνη, σσ. 234"236.

6 6 και στις δύο ειονότητες. Από το 1935 άλιστα, η ένταση κλιακώθηκε ξανά από την αλβανική πλευρά, ε την απροκάλυπτη υποκίνηση της Ιταλίας. Η παράταση της αβεβαιότητας για την τύχη τους, έχρι το 1926, είχε ως οιραία συνέπεια να πληγούν οι Τσάηδες από την προσφυγική εγκατάσταση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ειονότητα. Όσο θεωρούνταν ακόη ανταλλάξιοι, δηιουργήθηκαν τετελεσένα γεγονότα σε βάρος των ιδιοκτησιών τους, που στη συνέχεια στάθηκε αδύνατο να ανατραπούν. Στο πλαίσιο της αγροτικής εταρρύθισης, απαλλοτριώθηκαν όχι όνο τα τσιφλίκια των πέηδων, αλλά ακόη και ικροϊδιοκτησίες. 4 Παρά τις εταγενέστερες σχετικές ρυθίσεις, το ζήτηα της απόδοσης ή ικανοποιητικής αποζηίωσης των ιδιοκτησιών που το ελληνικό κράτος αφαίρεσε από τους Τσάηδες παρέεινε άλυτο. Έτσι, οι Τσάηδες είχαν ανοικτούς λογαριασούς ε το ελληνικό κράτος και ε τους Έλληνες συντοπίτες τους. Ήσαν επιπλέον η όνη εθνική ειονότητα που πορούσε να υπολογίζει στη δραστήρια συπαράσταση όχι όνο της διπλανής «ητέρας"πατρίδας» (Αλβανίας), αλλά και ίας Μεγάλης 5ύναης της Ιταλίας. Χάρη στη συντονισένη παρέβασή τους, άλλωστε, παρέειναν τελικά οι Τσάηδες στην περιοχή τους, αντί να εκπατρισθούν στην Τουρκία. Μετά την επιτυχία αυτή και τις άλλες υποχωρήσεις του Πάγκαλου σε αλβανικές αξιώσεις, εύγλωττη υπήρξε η εφάνιση Κόατος της Τσαουριάς στις εκλογές του Από τον ίδιο τον τίτλο διαφαίνονται οι χωριστικές του διαθέσεις. Επικεφαλής ήταν ο Αλή Ντίνο πέης, που είχε εκλεγεί αντιβενιζελικός βουλευτής το 5εκέβριο του 1915 (χάρη στην τότε αποχή των Φιλελευθέρων). Σε κατεξοχήν ευνοϊκές συνθήκες (και λόγω αναλογικού εκλογικού συστήατος), το Κόα της Τσαουριάς συγκέντρωσε συνολικά όλις ψήφους (δηλ. ούτε καν όλες τις ψήφους των Τσάηδων) στις εκλογικές περιφέρειες Ιωαννίνων και Πρεβέζης, χωρίς βέβαια να εκλέξει βουλευτή. Τα αποτελέσατα αυτά ήσαν τόσο κατώτερα των προθέσεων, ώστε το εγχείρηα δεν είχε συνέχεια. Οι Σλάβοι της Μακεδονίας Τούρκοι, Τσάηδες, Ποάκοι διακρίνονται, περιχαρακώνονται και τελικά καταετρούνται χάρη στο ουσουλανικό τους θρήσκευα, που λειτούργησε ως το πιο καθοριστικό κριτήριο διαχωρισού στα Βαλκάνια επί πολλούς αιώνες. Αντίθετα, 4 Ό.π., σ. 251 υποσ. 89.

7 7 ο σλαβικός πληθυσός της Μακεδονίας δεν διαφοροποιείται θρησκευτικά από τους άλλους ορθόδοξους πληθυσούς της Νότιας Βαλκανικής. 5ιακριτικό του γνώρισα θεωρήθηκε ανέκαθεν η γλώσσα, ε αποτέλεσα ατέρονες διαάχες για την ταξινόησή της (είτε ως βουλγαρικής διαλέκτου, είτε ως αυτοτελούς σλαβικής γλώσσας), καθώς και για τις υποδιαιρέσεις της σε τοπικά ιδιώατα. 5 5εν ήταν πάντως η γλώσσα η όνη ιδιαιτερότητα αυτού του πληθυσού, ούτε ίσως η σηαντικότερη. 5ιατηρούσε επίσης άλλα στοιχεία σλαβικού πολιτισού, όπως η διευρυένη αγροτική οικογένεια (zadruga) ή «πατριά» στην ορολογία του Κ. Καραβίδα. 5εν επρόκειτο, λοιπόν, απλώς για «Σλαβόφωνους», αλλά και για Σλάβους πολιτισικά (ανεξάρτητα από καταγωγή ή εθνική συνείδηση). Ο Καραβίδας άλιστα θεωρούσε την πατριά πολύ πιο αξεπέραστο επόδιο από τη γλώσσα για τον εξελληνισό και την αφοοίωσή τους, προτείνοντας έτρα για την επίσπευση της οιραίας διάλυσής της (υπό την πίεση του καπιταλισού). Στο έτρο που επωφελήθηκαν και Σλαβόφωνοι γηγενείς από την αγροτική εταρρύθιση, η διανοή ατοικών κλήρων σε αρχηγούς πυρηνικών οικογενειών είχε ακριβώς το αποτέλεσα που επιθυούσε ο Καραβίδας. 6 Σλαβόφωνοι, Σλαβοακεδόνες ή Βούλγαροι; Πρόκειται τελικά για τρεις οόκεντρους κύκλους, δηλ. για τρία διαφορετικά ανθρώπινα σύνολα. Με όνο κριτήριο τη χρήση σλαβικού ιδιώατος, οι Σλαβόφωνοι της Μακεδονίας ήσαν περίπου (και πάντως δεν ξεπερνούσαν τις ). Βρίσκονταν όως συγκεντρωένοι στη 5υτική Μακεδονία και αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσού στο νοό (και την επαρχία) Φλωρίνης. Σύφωνα ε τις ίδιες εκτιήσεις, από το σύνολο αυτό σχεδόν οι ισοί, αν όχι περισσότεροι, πορούσαν δικαιολογηένα να θεωρηθούν Σλαβόφωνοι Έλληνες, επειδή είχαν ταυτιστεί ε την ελληνική πλευρά ως «πατριαρχικοί» την περίοδο της βουλγαρικής Εξαρχίας και του Μακεδονικού Αγώνα (κερδίζοντας την ονοασία «Γραικοάνοι»). Οι Σλαβόφωνοι που δεν είχαν (ούτε αποδέχονταν) την ελληνική ταυτότητα, ως πρώην «εξαρχικοί», υπολογίζονταν σε περίπου εν είναι ίσως σύπτωση ότι οι απογραφές τόσο του 1928 όσο και του 1940 κατέληξαν σε παραπλήσιο αριθό (βλ. Πίνακα). Πέρα από τυχόν αυθαίρετες επιλογές των απογραφέων, πορεί να υποθέσει κανείς ότι και οι ίδιοι οι ενδιαφερόενοι, αν δεν αποδέχονταν την ελληνική 5 Κωστόπουλος, σσ. 33"45. 6 Καρακασίδου, σ. 291.

8 8 ταυτότητα, ήσαν διατεθειένοι να δηλώσουν ως ητρική γλώσσα τη «ακεδονοσλαβική». Από αυτούς, σύφωνα ε όλες τις ενδείξεις, οι περισσότεροι είχαν ακόη βουλγαρική ταυτότητα στη διάρκεια του Μεσοπολέου. Ανάεσα στους Γραικοάνους και τους Βουλγάρους, υπήρχε αναφίβολα ία τρίτη, ενδιάεση κατηγορία, χωρίς επεδωένη εθνική ταυτότητα από τις προσφερόενες. Σ αυτήν ταιριάζει περισσότερο η ονοασία Σλαβοακεδόνες. Από εθνοτική οάδα, είχαν, όπως αποδείχθηκε, τις προϋποθέσεις να εξελιχθούν τελικά σε ιδιαίτερο σλαβικό έθνος (συπαρασύροντας και πολλούς που είχαν πριν βουλγαρική ταυτότητα). Τέλος, αελητέος ήταν ο αριθός των Σλαβοφώνων που ήσαν διατεθειένοι να δηλώσουν Σέρβοι. Η Ελλάδα επιχείρησε να απαλλαγεί από το βουλγαρικό της πληθυσό ε τη σύβαση εθελοντικής ανταλλαγής που υπέγραψε ε την ηττηένη Βουλγαρία στο Νεϊγύ το 1919, ετά από πρωτοβουλία του Βενιζέλου. Συφωνήθηκε, ακριβέστερα, η αοιβαία και εθελούσια ετανάστευση των ελλήνων υπηκόων βουλγαρικής καταγωγής και των βουλγάρων υπηκόων ελληνικής καταγωγής. Για υποχρεωτική ανταλλαγή δεν πορούσε βέβαια να γίνει λόγος, αφού η γλώσσα ασφαλώς δεν προσφερόταν ούτε ως αδιαφισβήτητο ατοικό γνώρισα, ούτε ως αάχητο τεκήριο εθνικής καταγωγής. Για την Ελλάδα, αυτή η ανταλλαγή πληθυσών δεν είχε τα επιδιωκόενα αποτελέσατα. Παρά τις πιέσεις που αναφίβολα ασκήθηκαν, δεν αναχώρησαν τελικά για τη Βουλγαρία όλοι οι Σλαβόφωνοι που ταυτίζονταν αυτήν. Για να η φύγουν, ασκήθηκαν αντίρροπες και κάποτε δραστικότερες πιέσεις από τη βουλγαρική πλευρά και ιδίως από την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ). Εξάλλου και η άκαιρη υπογραφή του Πρωτοκόλλου Πολίτη"Καλφώφ το 1924 ενθάρρυνε πολλούς να παραείνουν στην Ελλάδα, ε την προσδοκία ότι θα προστατεύονταν εφεξής ως βουλγαρική ειονότητα. Έτσι, ενώ όσοι ετανάστευσαν στη Βουλγαρία πορούσαν πλέον να τεκαίρονται Βούλγαροι, δεν ίσχυε το αντίστροφο για όσους έειναν. Σύφωνα ε την τελική έκθεση της αρόδιας Μικτής Επιτροπής της ΚτΕ, έχρι το 1932 ετανάστευσαν στη Βουλγαρία συνολικά άτοα ε βάση τη σύβαση του Νεϊγύ. Έλαβαν επίσης αποζηιώσεις άλλα άτοα που είχαν καταφύγει στη Βουλγαρία πριν το 1920 (ιδίως την εποχή του Β Βαλκανικού Πολέου). Όπως προκύπτει από τη γεωγραφική κατανοή όσων ετανάστευσαν, το φαινόενο υπήρξε

9 9 αζικότερο στην Ανατολική και την Κεντρική Μακεδονία, ενώ ελάχιστα άγγιξε τη 5υτική, από όπου έφυγαν λιγότεροι από Η άφιξη και εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων ασφαλώς υπήρξε ο δραστικότερος καταλύτης που ώθησε Σλαβόφωνους γηγενείς να εταναστεύσουν στη Βουλγαρία. Για όσους έειναν, η σύγκρουση ε τους πρόσφυγες εξελίχθηκε σε αδυσώπητη πάλη για τον έλεγχο όχι όνο της γης, αλλά και της τοπικής εξουσίας. Μοιραία, η πάλη απέκτησε όχι απλώς εθνοτικό, αλλά εθνικό χαρακτήρα. Για τους πρόσφυγες, οι Σλαβόφωνοι χωρίς διάκριση ήσαν συλλήβδην «Βούλγαροι», που δεν είχαν θέση στο ελληνικό κράτος. Για τους ντόπιους, οι πρόσφυγες ήσαν βέβαια ξένοι εισβολείς και άρπαγες. Η εκδίωξή τους έγινε όνιος και διακαής πόθος. 5εν έλειψαν άλιστα τα αιατηρά επεισόδια σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέου. Στην αντιπαράθεσή τους ε τους πρόσφυγες, δηλ. και ε το ελληνικό κράτος, οι Βούλγαροι, οι Σλαβοακεδόνες και γενικότερα οι Σλαβόφωνοι είχαν την αέριστη συπαράσταση του Αντιβενιζελισού, τουλάχιστον έχρι το Αυτήν την παράταξη συνέχισαν λοιπόν να υποστηρίζουν (όπως είχαν κάνει το 1915"20), αφού είχε ελπίδες να έρθει στην εξουσία και να ανατρέψει τα τετελεσένα της προσφυγικής εγκατάστασης, όπως υποσχόταν. Στο ΚΚΕ στράφηκε ικρή όνο ειοψηφία, που όως αυξήθηκε σηαντικά το 1935"36, χάρη και στην παράλληλη δράση της κοουνιστικής ΕΜΕΟ (Ενωένης). Είχαν άλλωστε αρχίσει να διαψεύδονται οι προσδοκίες, ετά την άνοδο του Αντιβενιζελισού στην εξουσία. Η πιο βάναυση διάψευση ακολούθησε επί Μεταξά, ε πρωτοφανή σε έκταση και αυθαιρεσία αστυνοικά έτρα για την εξάλειψη της «απαγορευένης γλώσσας». 8 5έκα χρόνια νωρίτερα, οι Σλαβόφωνοι είχαν ψηφίσει αζικά για τον ίδιο Μεταξά, ως αρχηγό τότε των Ελευθεροφρόνων. Οι Κουτσοβλάχοι της Πίνδου Παραπλήσια ε την περίπτωση του σλαβικού πληθυσού της Μακεδονίας εφανίζεται η κατάσταση των Κουτσοβλάχων στην ευρύτερη περιοχή της Πίνδου. Με κριτήριο το γλωσσικό ιδίωα και άλλες πολιτισικές ιδιαιτερότητες, επρόκειτο για εγάλη εθνοτική οάδα, της τάξεως των 150 έως Από αυτούς όως όνο ία ικρή, κατά τα φαινόενα, ειοψηφία πορεί να χαρακτηριστεί εθνική ειονότητα: 7 Christidès, σσ. 72"75 και Κωστόπουλος, σ Κωστόπουλος, σσ. 162" Αβέρωφ, σ. 20.

10 10 όσοι ταυτίζονταν ε το ρουανικό έθνος ή, πάντως, απέρριπταν την ένταξή τους στο ελληνικό. Αντίθετα, η συντριπτική πλειοψηφία είχε προ πολλού ασπαστεί την ελληνική ταυτότητα και τον ελληνικό εθνικισό, ε κορυφαίο παράδειγα τον ίδιο τον Ιωάννη Κωλέττη. Όπως και στην περίπτωση των Σλαβοφώνων, οι απογραφές του 1928 και του 1940 φαίνεται ότι καταγράφουν την πρώτη ιδίως κατηγορία και πάντως όχι το σύνολο. Όπως αρτυρεί ως αυτόπτης ο Αβέρωφ για την απογραφή του 1940, οι άλλοι θεωρούσαν «ντροπή» να δηλώσουν την κουτσοβλαχική ως ητρική γλώσσα. 10 Αν έχει δίκιο, προκύπτει το ερώτηα γιατί ο αριθός όσων δεν είχαν τέτοιο ενδοιασό τριπλασιάστηκε το 1940 σε σύγκριση ε το Σε σύγκριση ε τις άλλες εθνικές ειονότητες, οι «ρουανίζοντες» Κουτσοβλάχοι (ή απλώς Βλάχοι) απολάβαναν προνοιακό καθεστώς. Σε καία άλλη περίπτωση δεν παραχώρησε η Ελλάδα ειονοτικά δικαιώατα σε τέτοια έκταση και άλιστα χωρίς αοιβαιότητα (αφού δεν υπήρχε ελληνική ειονότητα στη Ρουανία). Η παραχώρηση έγινε ήδη το 1913 από τον Βενιζέλο, προκειένου να εξασφαλίσει την κρίσιη υποστήριξη της Ρουανίας στις διαπραγατεύσεις για τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου. Με τις ρυθίσεις αυτές, οι Κουτσοβλάχοι αναγνωρίστηκαν στην ουσία ως ρουανική εθνική ειονότητα. Τα σχολεία και άλλα ιδρύατα που προορίζονταν γι αυτούς χρηατοδοτούσε απευθείας (και πλουσιοπάροχα) το ρουανικό κράτος. Αυτό δεν επόδισε την Ιταλία να εφανιστεί στη συνέχεια ως αυτόκλητος προστάτης των Κουτσοβλάχων, εξαιτίας της λατινικής, υποτίθεται, καταγωγής όχι όνο της γλώσσας τους, αλλά και των ιδίων. Το 1918, άλιστα, ενθάρρυνε την ανακήρυξη (στην Κορυτσά) ιας εφήερης «5ηοκρατίας της Πίνδου». Μετά είκοσι (και πλέον) έτη, εντελώς αναχρονιστικά, αυτή η «δηοκρατία» έελλε να επανεφανιστεί ως «πριγκηπάτο». Με τη Ρουανία, δεν υπήρχε βέβαια περίπτωση (ούτε ανάγκη) να προβεί η Ελλάδα σε ανταλλαγή πληθυσών. Μολαταύτα, ετά από αίτηα της Ρουανίας, το ελληνικό κράτος είχε την ευκαιρία να απαλλαγεί από τουλάχιστον οικογένειες «ρουανιζόντων» Κουτσοβλάχων, που ετανάστευσαν στη 5οβρουτσά την περίοδο 1925" Πέρα από τις δελεαστικές υποσχέσεις της ρουανικής κυβέρνησης (που επειγόταν να εποικίσει τη 5οβρουτσά ε οοεθνείς ώστε να αντισταθίσει το βουλγαρικό 10 Ό.π., σ ιβάνη, σσ. 109"112.

11 11 στοιχείο), αυτό το εταναστευτικό ρεύα (όπως και το αντίστοιχο προς Βουλγαρία) οφειλόταν προπαντός στη αζική εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων. Aς κτηνοτρόφοι, οι Κουτσοβλάχοι γνώρισαν τις καταστρεπτικές συνέπειες που είχε η προσφυγική αποκατάσταση και γενικότερα η αγροτική εταρρύθιση για την παραδοσιακή (νοαδική) κτηνοτροφία. Οι έχρι τότε διαθέσιες εκτάσεις για βοσκή συρρικνώθηκαν δραατικά, στην προσπάθεια να εξευρεθεί καλλιεργήσιος κλήρος για όσο το δυνατό περισσότερους πρόσφυγες (και ντόπιους ακτήονες). Τέλος, οι Κουτσοβλάχοι βρέθηκαν και αυτοί στο στόχαστρο της αστυνοικής αυθαιρεσίας κατά την εκστρατεία που εξαπολύθηκε, επί Μεταξά, για την εξάλειψη των «ξένων» γλωσσών. Κατά συνέπεια, ο τριπλασιασός όσων δήλωσαν την κουτσοβλαχική ως ητρική γλώσσα το 1940 ίσως ερηνεύεται ως αντίδραση στην καταπίεση του ελληνικού κράτους ανάλογη ε εκείνη των Σλαβοφώνων και ε παρόοιες προεκτάσεις για το άεσο έλλον. Οι Σεφαραδίτες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης Για λόγους κατανοητούς, ετά το Ολοκαύτωα και την ίδρυση του Ισραήλ, γίνεται συχνά το λάθος να αποδίδεται εκ των υστέρων και αναδροικά στους Εβραίους της Ελλάδας ία οοιογένεια που δεν είχαν. Αν αγνοηθούν ιδιαίτερες αλλά ολιγάνθρωπες κοινότητες (όπως της Κέρκυρας), υπήρχαν κατά βάση δύο εντελώς διαφορετικές εβραϊκές ειονότητες: ία θρησκευτική και ία εθνική. Στην Παλαιά ιδίως Ελλάδα, οι Έλληνες ισραηλίτες προσέγγιζαν την κατάσταση που αποτελεί στόχο και ιδανική κατάληξη της αφοοίωσης. Από τους συπολίτες τους, δεν διακρίνονταν παρά όνο στο θρήσκευα και (ενδεχοένως) στο ονοατεπώνυο. Όπως αποδείχθηκε στην Κατοχή, αρκούσε καταρχήν η επίσηα πιστοποιηένη αλλοίωση αυτών των δύο στοιχείων για την απόκρυψη της εβραϊκής τους ταυτότητας. 5ιαετρικά αντίθετη ήταν η κατάσταση των Σεφαραδιτών Εβραίων στη Βόρεια Ελλάδα και ιδίως στη Θεσσαλονίκη την πόλη που έχρι το 1912 υπήρξε προπαντός δική τους. Στο πλαίσιο του ελληνικού κράτους, δεν αποτελούσαν απλώς εθνοτική οάδα, ε ιδιαίτερη γλώσσα (την ισπανοεβραϊκή) και πολιτισό, αλλά και εθνική ειονότητα (όπως τους χαρακτήριζε και το ΚΚΕ). Ο χαρακτηρισός τους ως εθνικής ειονότητας πηγάζει από δύο αδιαφισβήτητα και συπληρωατικά δεδοένα: την ταύτιση ε τον εβραϊκό εθνικισό και την απόρριψη του ελληνικού. Η πλειοψηφία τους ακολουθούσε τον εβραϊκό εθνικισό, δηλ. το σιωνισό, σε διάφορες εκδοχές και αποχρώσεις. Ακόη εγαλύτερη ήταν η

12 12 πλειοψηφία τους που απέρριπτε τον ελληνικό εθνικισό και την αφοοίωση στο ελληνικό κράτος, αν στους σιωνιστές προστεθούν οι σοσιαλιστές (από το 1924 κοουνιστές). Οι οπαδοί της αφοοίωσης παρέειναν ικρή ειοψηφία έχρι το τραγικό τέλος. Στο απόγειο της δύναής τους, οι σιωνιστές συγκέντρωσαν 64% στις κοινοτικές εκλογές του 1930, οι κοουνιστές 16% και οι οπαδοί της αφοοίωσης όλις 14%. Παρά τη είωση της σιωνιστικής πλειοψηφίας το 1934, οι οπαδοί της αφοοίωσης και πάλι δεν ξεπέρασαν το 19%. 12 Η εβραϊκή Θεσσαλονίκη των αρχών του 20ού αιώνα είχε ία οναδικότητα (που δεν έχει αναδειχθεί στην ήδη πληθωρική ελληνική βιβλιογραφία). 5εν ήταν όνο ία εβραϊκή πόλη, ε βάση την πλειοψηφία των κατοίκων της. Ήταν επίσης ία πλήρης σύγχρονη εβραϊκή κοινωνία η οναδική τότε στον κόσο ολόκληρο. 5ιέθετε δηλαδή στο εσωτερικό της ολόκληρο το καπιταλιστικό ταξικό φάσα, από εγαλοαστούς τραπεζίτες και βιοήχανους έως προλετάριους εργάτες (ή και «λουπεν"προλετάριους»), χωρίς κανένα ενδιάεσο κενό. Από ένα σιωνιστή, πορούσε να θεωρηθεί σαν πρώτη υλοποίηση του άπιαστου ακόη οράατος. Έλειπε όνο η πολιτική κυριαρχία. Υπήρχε όως ευρύτατη αυτονοία στο προστατευτικό οθωανικό πλαίσιο, από τέσσερις ήδη αιώνες. Μόνο έτσι γίνεται τελικά κατανοητή η προσκόλληση της ειονότητας σ αυτό το πρόσφατα χαένο παρελθόν και η άρνησή της να αποδεχθεί την ελληνική κατάκτηση ως τετελεσένο και αετάκλητο γεγονός, στο οποίο όφειλε πλέον να προσαροστεί. Το 1912, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης δεν είχαν απλώς γνωρίσει ία εταβολή κρατικής κυριαρχίας, όπως άλλοι πληθυσοί. Είχαν χάσει την πόλη τους και τον κόσο τους. Από τη στιγή εκείνη, άρχισε ία ακατάσχετη παρακή, που συνοδεύτηκε από αλλεπάλληλα κύατα ετανάστευσης, στην Παλαιστίνη και αλλού. Μέχρι το 1940, ο εβραϊκός πληθυσός της Θεσσαλονίκης είχε ειωθεί σε περίπου. Αντιπροσώπευε πλέον όλις ένα πέπτο του πληθυσού της πόλης όπου άλλοτε ήταν πλειοψηφία. Καίριο πλήγα για τους Εβραίους υπήρξε προπαντός η συρρίκνωση του οικονοικού ρόλου της Θεσσαλονίκης, ετά τη χάραξη νέων κρατικών συνόρων το 1913, που την απέκοψαν από την ευρύτερη έχρι τότε ενδοχώρα της. Η εγάλη πυρκαγιά του 1917 τεράτισε βίαια τη συπαγή εβραϊκή παρουσία στην καρδιά της 12 Constantopoulou and Veremis, σσ. 170 και 237"239.

13 13 πόλης. Με την ανοικοδόηση, όπως σχεδιάστηκε, σχεδόν ο ισός εβραϊκός πληθυσός εκτοπίστηκε από το κέντρο σε περιφερειακούς συνοικισούς (παρόοιους ε τους προσφυγικούς). Μέχρι το 1920, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης πορούσαν ακόη να ελπίζουν ότι η τύχη της πόλης τους δεν είχε οριστικά κριθεί και να προωθούν (σε διεθνές επίπεδο) σχέδια που αποσκοπούσαν στην απόσπασή της από την ελληνική κυριαρχία. Μετά το 1923, ωστόσο, δεν υπήρχε πλέον έδαφος για παρόοιες ελπίδες και σχέδια. Αντίθετα άλιστα, ο ερχοός των προσφύγων ολοκλήρωσε τον αετάκλητο «εξελληνισό» της οθωανικής Θεσσαλονίκης. Η σύγκρουση των προσφύγων ε τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης ξεπέρασε σε σφοδρότητα κάθε ανάλογη περίπτωση σύγκρουσής τους ε άλλες εθνικές ειονότητες ή και γενικότερα ε γηγενείς. Πολλοί παράγοντες συνέβαλαν σ αυτό. Ο έλεγχος της οικονοικής ζωής της Θεσσαλονίκης δεν πορεί βέβαια να συγκριθεί, ως υλικό διακύβευα, ε τη διεκδίκηση χωραφιών και βοσκοτόπων, όπως αλλού. Οι Εβραίοι δεν διέθεταν ούτε την προστασία όορου κράτους, ούτε δυνατότητες ένοπλης βίας (όπως οι Τσάηδες και οι Σλαβοακεδόνες). Στην περίπτωσή τους, ο επιθετικός εθνικισός των προσφύγων τροφοδοτήθηκε και από την απύθενη δεξαενή του αντισηιτισού. Τέλος, το αστικό περιβάλλον ευνόησε την ανάπτυξη και τη δράση αζικού αντισηιτικού κινήατος, ε αιχή του δόρατος την Εθνική Ένωση «Η Ελλάς» (γνωστότερη ως ΕΕΕ ή «τρία Ε»), που ιδρύθηκε το Μετά από αλλεπάλληλα επεισόδια, αποκορύφωα της σύγκρουσης υπήρξε ο επρησός του εβραϊκού συνοικισού Κάπελ τον Ιούνιο του Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης (ακόη και οι σοσιαλιστές) είχαν αρχικά υποστηρίξει τον Αντιβενιζελισό, στις εκλογές του 1915 και του Γι αυτούς (όπως και για τους ουσουλάνους της Θράκης), ο Μεσοπόλεος εγκαινιάστηκε ε τη θέσπιση χωριστού «εκλογικού συλλόγου», δηλ. ιδιαίτερης εκλογικής περιφέρειας, από το Μολονότι παρουσιάστηκε σαν εγγύηση κοινοβουλευτικής τους εκπροσώπησης, για τους ίδιους δεν έπαψε να αποτελεί απαράδεκτο «εκλογικό γκέτο». Το 1923, η διααρτυρία τους πήρε τη ορφή καθολικής σχεδόν αποχής από τις εκλογές συντακτικής συνέλευσης. Το 1926, ωστόσο, που δεν ίσχυσε ο χωριστός σύλλογος, όλες οι εβραϊκές πολιτικές δυνάεις (εκτός από τους κοουνιστές) επέλεξαν την αυτοαποόνωση και εφανίστηκαν ε κοινό συνδυασό ως «Εβραϊκή Πολιτική Ένωση».

14 14 Μετά τη θριαβευτική επάνοδο του Βενιζέλου στην εξουσία το 1928, επιχειρήθηκε ία προσέγγιση της εβραϊκής ηγεσίας και ειδικά των σιωνιστών ε το Κόα Φιλελευθέρων. Οι προσδοκίες όως διαψεύστηκαν βάναυσα από το πογκρό του Κάπελ, που απέδειξε στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης ότι δεν πορούσαν να υπολογίζουν στην προστασία των βενιζελικών κρατικών αρχών απέναντι στις επιθέσεις των επίσης βενιζελικών προσφύγων και εφηερίδων. Ακολούθησε εύλογα αζική (επι)στροφή του εβραϊκού πληθυσού στον Αντιβενιζελισό, από το Μετά την άνοδό του στην εξουσία το 1933, καταργήθηκε επιτέλους ο χωριστός εκλογικός σύλλογος, ε συνέπεια τη διενέργεια επαναληπτικής εκλογής στο σύνολο του νοού τον Ιούλιο. Ο αντισηιτισός των βενιζελικών της Θεσσαλονίκης έφθασε τότε στο σηείο να αρνηθούν στον ίδιο τον Βενιζέλο τη συετοχή Εβραίου υποψηφίου στον επίσηο συνδυασό. 5ικαιώθηκαν όως από τον εκλογικό τους θρίαβο. 13 Μόνο η δικτατορία του Μεταξά εξασφάλισε στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης τα τελευταία ήσυχα χρόνια τους, ε τη διάλυση της ΕΕΕ και τη φίωση του αντισηιτικού τύπου. 3. Η πολιτική του Βενιζελισ ού Πολιτική του ελληνικού κράτους έχρι το 1933 ήταν κατά βάση εκείνη του Βενιζέλου και του Βενιζελισού ως παράταξης (ε εξαίρεση τη ονοετή δικτατορία του αποστάτη και αλλοπρόσαλλου Πάγκαλου το 1925"26). Άλλωστε, όνο στην περίπτωση του Βενιζελισού πορεί να γίνει λόγος για συγκροτηένη πολιτική, ε συγκεκριένους στόχους και έτρα για την επίτευξή τους. Με ία φράση, κεντρικός άξονας της πολιτικής αυτής ήταν η οικοδόηση σύγχρονου εθνικού κράτους φιλελεύθερων ευρωπαϊκών προδιαγραφών, σε συνθήκες ειρήνης και ε σεβασό στη διεθνή νοιότητα, όπως τότε εκφραζόταν από την ΚτΕ. 5εν υπήρξε έκτοτε άλλη, εναλλακτική και αξιόπιστη πρόταση για το ελληνικό κράτος. Υπάρχει η επιπόλαιη εντύπωση ότι ο ενταφιασός της Μεγάλης Ιδέας το 1922 εσήανε και το τέλος του εθνικισού, όπως τουλάχιστον εκφράστηκε από το Βενιζελισό. Εσήανε, όως, όνο το τέλος του αλυτρωτισού. Ο Βενιζελισός αναπροσάροσε αέσως το περιεχόενο του εθνικισού του στις νέες συνθήκες, αναγνωρίζοντας την επιτακτική ανάγκη να συνεχιστεί το έργο της εθνικής ολοκλήρωσης έσα στα οριστικά πλέον όρια του κράτους. Για την επίτευξη εθνικής 13 Mavrogordatos, σ. 260.

15 15 οοιογένειας, δεν αρκούσε η άφιξη των προσφύγων. Χρειαζόταν επίσης η αποκατάστασή τους και η αφοοίωσή τους. Έενε επίσης να ολοκληρωθεί η ενσωάτωση των Νέων Χωρών στο εθνικό κράτος. Η βενιζελική πολιτική ήταν οιραίο να έχει καταρχήν δυσενείς επιπτώσεις για τις εθνικές (και τις άλλες) ειονότητες. 5εν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα, αλλά γενική νοοτέλεια του σύγχρονου εθνικού κράτους η άτεγκτη επιβολή οοιογένειας στο χώρο κυριαρχίας του, δηλ. η εξάλειψη πλήθους ιδιαιτεροτήτων κάθε λογής γλωσσικών, θρησκευτικών και γενικότερα πολιτισικών. Στη διαδικασία αυτή, είναι αυτονόητο ότι επλέκονται συφέροντα, οικονοικά και άλλα, και ότι θυσιάζονται τα κεκτηένα ειονοτήτων. Κατεξοχήν απλό και εύγλωττο παράδειγα προσφέρει ο ορισός της Κυριακής ως ενιαίας ηέρας υποχρεωτικής αργίας σε όλη την επικράτεια. Μολονότι υπαγορεύεται από πολλαπλές ανάγκες και αντικειενικές σκοπιότητες, δεν παύει να προξενεί βλάβη στους πιστούς θρησκειών που τηρούν άλλη έρα ως αργία. Έτσι η επιβολή της Κυριακής αργίας και στη Θεσσαλονίκη, το 1924, υπήρξε πλήγα για τους Εβραίους καταστηατάρχες, σε όφελος των Ελλήνων ανταγωνιστών τους. Ανάλογο (και συναφές) παράδειγα προσφέρει η ανοικοδόηση της Θεσσαλονίκης ετά την πυρκαγιά του Μολονότι υπαγορεύθηκε από αντικειενικές ανάγκες και από τις πιο σύγχρονες πολεοδοικές αντιλήψεις, είχε επίσης ως συνέπεια τον εξοβελισό της εβραϊκής φτωχολογιάς από το κέντρο της πόλης, σε όφελος του «εξελληνισού» της. Αφοοίωση, ενσωάτωση, εξουδετέρωση Στόχοι της βενιζελικής πολιτικής για τις εθνικές ειονότητες ήσαν η αφοοίωση ή, έστω, η ενσωάτωσή τους και, πάντως, η εξουδετέρωση κάθε ενδεχόενης απειλής που αντιπροσώπευαν για την εθνική κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα του ελληνικού κράτους. Το ζήτηα της αφοοίωσης επικεντρώνεται συνήθως στο πεδίο της γλώσσας και της εκπαίδευσης. Πράγατι, η βενιζελική εκπαιδευτική πολιτική, ε βασικό άξονα και επίτευγα την εξαετή υποχρεωτική εκπαίδευση στη δηοτική, υπηρετούσε συνειδητά και το στόχο της αφοοίωσης αρχικά των αλλοεθνών ή ξενογλώσσων, στη συνέχεια και των προσφύγων (ιδίως των τουρκόφωνων). Τον ίδιο άλλωστε στόχο υπηρέτησε και η κατασκευή περίπου δηοτικών σχολείων το 1928"32.

16 16 Από τις ειονότητες, στο στόχαστρο αυτής της εκπαιδευτικής εξόρησης βρίσκονταν προπαντός οι Σλαβόφωνοι της Μακεδονίας. Ο ελληνικός εθνικισός είχε ήδη ακρά παράδοση και αξιόλογη αποτελεσατικότητα στο χώρο τους, όπου δρούσε από το 1869 ο Σύλλογος προς 5ιάδοσιν των Ελληνικών Γραάτων, σε στενή συνεργασία ε το ελληνικό κράτος. Παρά τις ελλείψεις και τις παλινδροήσεις (ιδίως ετά το 1933), τα ακροπρόθεσα αποτελέσατα της βενιζελικής εκπαιδευτικής πολιτικής στο πεδίο αυτό υπήρξαν οπωσδήποτε σηαντικά. Όπως δείχνουν οι περισσότεροι Κουτσοβλάχοι (ανεπηρέαστοι από τα ρουανικά σχολεία), αλλά και οι πολυπληθέστεροι Αρβανίτες της Παλαιάς Ελλάδας, η αφοοίωση δεν προϋποθέτει αναγκαστικά την εξάλειψη της ιδιαίτερης ητρικής γλώσσας, αλλά παραένει συβατή και ε τη διγλωσσία. Χάρη στη βενιζελική εκπαιδευτική πολιτική, το ίδιο ασφαλώς συνέβη ε πολλούς Σλαβόφωνους. Αγνοείται συνήθως, παρά την πολύπλευρη σηασία της, ία άλλη όψη της βενιζελικής πολιτικής για την αφοοίωση των ειονοτήτων: η αγροτική εταρρύθιση, που εγκαινίασε η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης το ικαιολογώντας την πολιτική αυτή στη Βουλή, στις 27 Ιανουαρίου 1920, ο Βενιζέλος τόνισε χαρακτηριστικά: «Έχοεν καθήκον, όχι όνον τους οογενείς καλλιεργητάς της γης να αποκαταστήσωεν εις ιδιοκτήτας, αλλά... και τους πολυαρίθους αλλογενείς πληθυσούς, οι οποίοι περιελήφθησαν εντός των Ελληνικών ορίων. Μόνον υπό τον όρον αυτόν θα είεθα βέβαιοι, ότι θα κατακτήσωεν αυτούς, όχι όνον πολιτικώς και στρατιωτικώς, αλλά και ψυχικώς...» Βέβαια, στη συνέχεια, η αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων απορρόφησε εγάλο έρος των εκτάσεων που κανονικά θα διανέονταν σε γηγενείς ακτήονες. Αυτή ακριβώς ήταν και η πηγή των συγκρούσεων εταξύ προσφύγων και γηγενών (Ελλήνων και η) στην ύπαιθρο. Aστόσο, παράλληλα ε την προσφυγική αποκατάσταση, που δηιούργησε περίπου νέους ικροϊδιοκτήτες, η αγροτική εταρρύθιση επίσης ετέτρεψε σε ικροϊδιοκτήτες γηγενείς ακτήονες. Από τους (τουλάχιστον) στη Μακεδονία, πολλοί (αν όχι οι περισσότεροι) ήσαν Σλαβόφωνοι. 14 Πέρα από την ίδια την αποκατάστασή τους σε ιδιοκτήτες, πρόσθετη ώθηση για την αφοοίωσή τους έδωσε η απόσπασή τους από τη σλαβική διευρυένη οικογένεια και η αναγκαστική ετάβασή τους στο ελληνικό πρότυπο της πυρηνικής οικογένειας (όπως σηειώθηκε ήδη). 14 Π.χ. Καρακασίδου, σσ. 290"293.

17 17 Στο στόχαστρο της πολιτικής για την αφοοίωση των ειονοτήτων βρέθηκαν επίσης οι Σεφαραδίτες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, που κλήθηκαν απερίφραστα να ιηθούν το υπαρκτό πρότυπο των Ελλήνων ισραηλιτών της Παλαιάς Ελλάδας. Στην περίπτωσή τους, όως, δεν υπήρχε εκπαιδευτικό κενό, όπως στην ύπαιθρο. Υπήρχε αντίθετα ένα πυκνό πλέγα κοινοτικών, ξένων και άλλων ιδιωτικών σχολείων, ε επικεφαλής τα γαλλόφωνα της Alliance Israélite Universelle. Το 1929, όλις 10% των Εβραίων αθητών φοιτούσε σε ελληνικά σχολεία. 15 Στα περισσότερα εβραϊκά σχολεία, η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και γενικότερα της ελληνικής παιδείας δεν απέκτησε ποτέ προτεραιότητα, εξαιτίας κυρίως της σθεναρής σιωνιστικής αντίστασης στην ιδέα της αφοοίωσης. Με τις συνθήκες αυτές, τα αποτελέσατα της αφοοίωσης έχρι το τέλος του Μεσοπολέου παρέειναν πενιχρά έως αφίβολα και πάντως κατώτερα των βενιζελικών προσδοκιών. Τα ξένα σχολεία δεν αντιετωπίστηκαν από τη βενιζελική πολιτική ως ανασχετικά της αφοοίωσης όνο στην περίπτωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Ο Νόος 4862 του 1930, που περιόρισε δραστικά τη λειτουργία ξένων σχολείων, έθιξε επίσης τα κεκτηένα των Ελλήνων καθολικών στις Κυκλάδες, προκαλώντας τις διααρτυρίες τους (και την εντονότερη πρόσδεσή τους στον Αντιβενιζελισό). Στην περίπτωση ουσουλάνων, όπως οι Τούρκοι, οι Τσάηδες (αλλά και οι Ποάκοι), δεν πορούσε να γίνει σοβαρός λόγος για αφοοίωση, αλλά άλλον για ισότιη ενσωάτωση, στην καλύτερη περίπτωση. Στο σηείο ακριβώς αυτό εφανίζεται καθοριστικός ο ιστορικός ρόλος της θρησκείας ως εθνικής διαχωριστικής γραής. Την αφοοίωση άλλωστε απέκλειε η έπρακτη αναγνώριση των Τσάηδων και των Τούρκων ως εθνικών ειονοτήτων. Έτσι, δεν δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα ούτε καν στην εκάθηση της ελληνικής γλώσσας. 16 Στην οπτική της ισότιης ενσωάτωσης εντάσσεται προπαντός ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος» για τους ουσουλάνους της Θράκης. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Τσάηδες διααρτύρονταν για την έλλειψη κοινοβουλευτικής τους εκπροσώπησης, που θα πορούσε όως να εξασφαλιστεί όνο ε ανάλογη ρύθιση (αν το επέτρεπαν οι σχέσεις ε την Αλβανία). 17 Πρωταρχικό έσο για την εξουδετέρωση των απειλών που αντιπροσώπευαν οι ειονότητες υπήρξε βέβαια η εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων, τόσο γενικά 15 Βασιλικού, σ ιβάνη, σ. 176 και Ό.π., σ. 241.

18 18 στη Βόρεια Ελλάδα, όσο και ειδικά σε επιλεγένες παραεθόριες περιοχές (όπου δηιουργήθηκαν συνολικά 254 συνοικισοί). Με την αξεπέραστη αεσότητα και ακριβολογία των διατυπώσεών του, ο Βενιζέλος είχε προδιαγράψει την πολιτική αυτή ήδη από το 1919, όταν εισηγήθηκε την ελληνοβουλγαρική ανταλλαγή στο Νεϊγύ. Επιδίωξή του ήταν «η ενσφήνωσις ελληνικών πληθυσών εκεί όπου οι αλλογενείς τοιούτοι είναι συπαγείς». 18 Αυτή η ιδέα της ενσφήνωσης ελληνικών πληθυσών βρήκε ετά το 1923 ευρύτατο πεδίο εφαρογής, χάρη στον ερχοό των προσφύγων από την Τουρκία και προπαντός των Ποντίων, που θεωρήθηκαν καταλληλότεροι ως νέοι «ακρίτες» στα σύνορα. Στο κεφάλαιο της εξουδετέρωσης των κινδύνων εντάσσεται επίσης εγάλη ποικιλία άλλων έτρων για τις ειονότητες. Για παράδειγα, η ενθάρρυνση των Παλαιοουσουλάνων από το ελληνικό κράτος (έχρι το 1930) αποόνωνε την τουρκική ειονότητα από το τουρκικό κράτος (όπως σηειώθηκε ήδη). Κατεξοχήν εύγλωττα είναι δύο ακόη παραδείγατα, από το χώρο της ειονοτικής εκπαίδευσης. Η ρηξικέλευθη χρήση λατινικών χαρακτήρων στο αλφαβητάριο που ετοιάστηκε το 1925 για την εκπαίδευση των Σλαβοφώνων στη γλώσσα τους (το γνωστό Abecedar) φαινόταν προορισένη να εποδίζει εφεξής την επικοινωνία τους τόσο ε τη Βουλγαρία όσο και ε τη Σερβία (που διατηρούσαν το κυριλλικό αλφάβητο). 19 Ακριβώς αντίστροφα, η διατήρηση της παραδοσιακής αραβικής γραφής στην εκπαίδευση των Τούρκων, έχρι το 1929, επόδιζε την επικοινωνία τους ε την κεαλική Τουρκία (που είχε υιοθετήσει το λατινικό αλφάβητο). Η εξωτερική πολιτική Η βενιζελική πολιτική για τις ειονότητες ήταν βέβαια συνυφασένη ε ία νέα εξωτερική πολιτική, ετά το Παρά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Ελλάδα έβγαινε τελικά ωφεληένη από τη δεκαετία 1910"20. 5εν είχε πλέον εδαφικές βλέψεις σε κανένα γειτονικό κράτος, ε όνη εξαίρεση τη Βόρειο Ήπειρο (κι αυτή λανθάνουσα). Κατά συνέπεια, η Ελλάδα είχε κάθε λόγο να στηρίζει τη νέα διεθνή τάξη που προέκυψε από τον Α Παγκόσιο Πόλεο και ενσάρκωνε η ΚτΕ. Ήδη από το 1920 υπέγραψε, αζί ε τη Συνθήκη των Σεβρών, ειδική σύβαση για την προστασία των ειονοτήτων στις Νέες Χώρες (που άρχισε τυπικά να ισχύει όλις το 1924). Γενικότερα, η Ελλάδα αποδέχθηκε ανενδοίαστα το σύστηα διεθνούς 18 Ό.π., σ Κωστόπουλος, σσ. 97"100.

19 19 προστασίας των ειονοτήτων που θέσπισε η ΚτΕ και, κατ επέκταση, τη διαρκή εποπτεία των αροδίων οργάνων του διεθνούς οργανισού. Επιπλέον, ετά την Καταστροφή, η Ελλάδα βρέθηκε εντελώς εξαρτηένη από την ΚτΕ για την εφαρογή της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσών ε την Τουρκία και ιδίως για την αποκατάσταση των προσφύγων, προπαντός ε τη σύναψη σχετικού δανείου. Προέκυψε λοιπόν ία κατεξοχήν ειρωνική διαλεκτική. Η εγγύηση καλής εταχείρισης των ειονοτήτων υπήρξε απαραίτητη προϋπόθεση για τη διεθνή οικονοική βοήθεια που ήταν αναγκαία για την αποκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων σε βάρος, τελικά, των ίδιων ειονοτήτων. Περισσότερο, πάντως, και από τη διαρκή πίεση της ΚτΕ, την πολιτική του ελληνικού κράτους απέναντι στις εθνικές ειονότητες επηρέασαν οι διερείς του σχέσεις ε τα αντίστοιχα κράτη. 5όγα της νέας εξωτερικής πολιτικής ήταν η ειρηνική εφεξής συνύπαρξη και συνεργασία της Ελλάδας ε όλους τους γείτονές της, χωρίς αναχρονιστικές αναδροές στο παρελθόν. Στην επιδίωξη αυτή, που εκδηλώθηκε πανηγυρικότερα και συστηατικότερα από τον ίδιο τον Βενιζέλο το 1928"32, η Ελλάδα ήταν έτοιη να κάνει σηαντικές παραχωρήσεις σε ειονοτικά ζητήατα, προκειένου να επιτευχθεί οριστική ρύθιση που ικανοποιούσε το αντίστοιχο γειτονικό κράτος. Παρά τις ελληνικές προθέσεις, τέτοια οριστική ρύθιση επιτεύχθηκε σε δύο όνο περιπτώσεις: των Κουτσοβλάχων και των Τούρκων. Στην πρώτη περίπτωση, διατηρήθηκαν τα ρουανικά σχολεία και τα άλλα προνόια που είχαν παραχωρηθεί στη Ρουανία από το Το τότε αντάλλαγα για την Ελλάδα (δηλ. οι τελικές εδαφικές ρυθίσεις της Συνθήκης του Βουκουρεστίου) παρέενε, βέβαια, διαρκές και ανεκτίητο. Στη δεύτερη περίπτωση, ικανοποιήθηκαν ουσιαστικά όλες οι τότε απαιτήσεις της κεαλικής Τουρκίας, ε την οποία υπήρχε ία κατάσταση «αοιβαίας οηρίας» των εκατέρωθεν ειονοτήτων (περιλαβανοένου και του Οικουενικού Πατριαρχείου). Μολονότι και ε την Αλβανία υπήρχε στην ουσία ανάλογη κατάσταση «αοιβαίας οηρίας» ειονοτήτων, ία οριστική ρύθιση σε όφελος των Τσάηδων παρέεινε ανέφικτη, όχι όνο επειδή υπέβοσκαν εδαφικές βλέψεις εκατέρωθεν (αλβανικές για την Τσαουριά, ελληνικές για τη Βόρειο Ήπειρο), αλλά και επειδή η αλβανική πολιτική δεν πόρεσε να χειραφετηθεί από την κηδεονία και την καθοδήγηση της Ιταλίας, που είχε βέβαια άλλες, ευρύτερες φιλοδοξίες. Για την εξυπηρέτηση ποικίλων σκοπιοτήτων, έχει καλλιεργηθεί ο ύθος ότι το ελληνικό κράτος τάχα δεν αναγνώρισε ποτέ την ύπαρξη των Σλάβων της Μακεδονίας,

20 20 ούτε τα δικαιώατά τους ως ειονότητας. Η αλήθεια είναι εντελώς διαφορετική. Μέχρι το 1930, η Ελλάδα έδειξε επανειληένα την προθυία της να τους αναγνωρίσει, είτε ως Βουλγάρους (το 1919 ε τη σύβαση εθελοντικής ετανάστευσης και ξανά το 1924 ε το Πρωτόκολλο Πολίτη"Καλφώφ), είτε ως Σλαβοακεδόνες (το 1925 ε το Abecedar), είτε και ως Σέρβους (το 1926 από τον Πάγκαλο). Η ίδια προθυία διακατείχε και τον ίδιο τον Βενιζέλο από το Το 1930, ωστόσο, αναγκάστηκε πλέον να διαπιστώσει την ύπαρξη πλήρους αδιεξόδου. Οποιαδήποτε κίνηση εκ έρους του ελληνικού κράτους, ιδίως στο κρίσιο πεδίο της ειονοτικής εκπαίδευσης, θα έστρεφε εναντίον του είτε τη Βουλγαρία (αν δεν γινόταν στα βουλγαρικά), είτε τη Γιουγκοσλαβία (αν δεν γινόταν στα σερβοκροατικά), είτε και τις δύο αν τυχόν γινόταν σε τοπικό ιδίωα (όπως ακριβώς συνέβη ε το Abecedar). Στην τελευταία άλιστα περίπτωση, Βουλγαρία και Γιουγκοσλαβία θα πορούσαν ακόη και να απειλήσουν από κοινού την Ελλάδα (όπως δηλώθηκε ωά από τους Γιουγκοσλάβους το 1924). Κατά συνέπεια, ήταν προτιότερο για την Ελλάδα να ην κάνει απολύτως τίποτε. 20 Το αδιέξοδο οφειλόταν προπαντός στη στάση της Γιουγκοσλαβίας. Στο δικό της κοάτι της οθωανικής Μακεδονίας (38 % του συνόλου), κατοικούσε συπαγής σλαβικός πληθυσός, που η ίδια επιχειρούσε τότε να «εκσερβίσει» καταναγκαστικά. Οποιαδήποτε αναγνώριση των Σλάβων της ελληνικής Μακεδονίας, είτε ως Βουλγάρων, είτε ως ιδιαίτερης εθνότητας, συνιστούσε απειλή για την εδαφική ακεραιότητα της Γιουγκοσλαβίας απειλή έεση, αλλά απείρως εγαλύτερη από ό,τι ίσχυε για την Ελλάδα (λόγω της προσφυγικής εγκατάστασης στο δικό της κοάτι της οθωανικής Μακεδονίας). Και αν ακόη η Ελλάδα επέλεγε να αγνοήσει τα γιουγκοσλαβικά συφέροντα και τις γιουγκοσλαβικές αντιδράσεις (όπως έκανε απερίσκεπτα ο Ν. Πολίτης το 1924), και πάλι απουσίαζαν οι προϋποθέσεις ίας αξιόπιστης και οριστικής συνεννόησης ε τη Βουλγαρία. Η Βουλγαρία δεν εννοούσε να εγκαταλείψει την απροκάλυπτα «αναθεωρητική» στάση της, την άρνηση δηλ. να αποδεχθεί τα τετελεσένα του Α Παγκοσίου Πολέου. 5ιατηρούσε βλέψεις ακόη και στην ελληνική Θράκη. Εξάλλου, δεν απέενε πλέον ελληνική ειονότητα στη Βουλγαρία, ώστε να υπάρχει, έστω, η υλική βάση ιας ισορροπίας, ε «αοιβαία οηρία» των εκατέρωθεν εθνικών ειονοτήτων (όπως ε την Τουρκία και την Αλβανία). 20 Βενιζέλος προς Υπουργό Εξωτερικών Α. Μιχαλακόπουλο, 23 Νοεβρίου 1930, ΑΕΒ φάκ. 283.

21 21 Πάντως, το αδιέξοδο δεν επήγαζε όνο από τα αντίθετα συφέροντα τριών εθνικών κρατών. Στο τρίγωνο των σχέσεων Ελλάδας, Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας, παρεβαλλόταν ένας κατεξοχήν ανεξέλεγκτος και αποσταθεροποιητικός παράγοντας: η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ), ε τις πρωτεϊκές εταορφώσεις της. Στη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία ο παράγοντας αυτός είχε ασύγκριτα εγαλύτερη βαρύτητα από ό,τι στην Ελλάδα. Στη Βουλγαρία ιδίως, η ΕΜΕΟ υπήρξε για εγάλο διάστηα αληθινό «κράτος εν κράτει» (προπαντός στο βουλγαρικό κοάτι της οθωανικής Μακεδονίας). Πέρα από τον επηρεασό των εσωτερικών πολιτικών εξελίξεων (ε κορυφαία στιγή την ανατροπή και δολοφονία του πρωθυπουργού Σταπολίνσκι το 1923), εύγλωττο δείγα του αποσταθεροποιητικού δυναικού της ΕΜΕΟ προσφέρουν οι επιδροές κοιτατζήδων στο ελληνικό έδαφος, που εξώθησαν τον Πάγκαλο να εισβάλει στη Βουλγαρία το 1925, προκαλώντας την καταδίκη της ΚτΕ. Ότι δεν έγινε τότε ελληνοβουλγαρικός πόλεος οφείλεται περισσότερο στον αφοπλισό της Βουλγαρίας (ε βάση τη Συνθήκη του Νεϊγύ). Όταν τελικά διαλύθηκε η ΕΜΕΟ το 1934, πήρε αέσως τη θέση της, ως ακόη πιο αποσταθεροποιητικός παράγοντας, η κοουνιστική ΕΜΕΟ (Ενωένη), που είχε ιδρυθεί το Η σύνδεση του Μακεδονικού ζητήατος ε το φάσα της κοουνιστικής ανατροπής εύλογα προκάλεσε πρόσθετη γενικευένη ανασφάλεια (και απηνή καταστολή) και στα τρία επλεκόενα κράτη. Με τις συνθήκες αυτές, γίνεται τελικά κατανοητό ότι οποιαδήποτε αναγνώριση σλαβικής ειονότητας εκ έρους της Ελλάδας δεν πορούσε παρά να πυροδοτήσει απρόβλεπτες και ανεξέλεγκτες παρενέργειες. Όπως έγραφε επιγραατικά ο νοάρχης Φλωρίνης Π. Καλλιγάς στον Βενιζέλο το 1930, θα ισοδυναούσε ε απόσπαση του νοού του από το ελληνικό κράτος. 21 Στην περίπτωση του σλαβικού πληθυσού, ο συνωστισός και ο αδυσώπητος ανταγωνισός των αυτόκλητων προστατών του οδηγούσε την ελληνική πολιτική σε αδιέξοδο. Εντελώς αντίστροφα, κανένα γειτονικό (ή άλλο) κράτος δεν διεκδικούσε τους Σεφαραδίτες Εβραίους και την προστασία τους ως ειονότητας. Αυτό εξηγεί γιατί η αντιπαράθεσή τους ε τους πρόσφυγες αφέθηκε να πάρει εκρηκτικές και τελικά ανεξέλεγκτες διαστάσεις (το 1931), που θα ήσαν αδιανόητες σε κάθε άλλη περίπτωση εθνικής ειονότητας. 5εν κινδύνευαν, στην περίπτωση αυτή, οι σχέσεις της Ελλάδας (ή ακόη και η ειρήνη) ε όορο κράτος. 21 Νοάρχης Φλωρίνης Π.Καλλιγάς προς Βενιζέλο, Αρ.Πρωτ.3394, 26 Φεβρουαρίου 1930, ΑΕΒ φάκ. 107.

22 22 Οι πιέσεις του διεθνούς (και ιδίως του αερικανικού) εβραϊσού, στις οποίες και ο Βενιζέλος και οι κορυφαίοι βενιζελικοί ήσαν οπωσδήποτε ευαίσθητοι, δεν πορούσαν (τότε) να υποκαταστήσουν την προστασία ίας διακρατικής συνεννόησης. Σε κατώτερα επίπεδα, εντός και εκτός κρατικού ηχανισού, δεν ήσαν ούτε κατανοητές, ούτε καν αποδεκτές. Η απουσία ενδιαφερόενου κράτους ισοδυναούσε, σε τελευταία ανάλυση, και ε την έλλειψη συνοιλητή αξιόπιστου ή πάντως παραδεκτού από τη βενιζελική πλευρά. Η ηγεσία της εβραϊκής κοινότητας δεν ήταν, όπως φαίνεται, σε θέση να τη δεσεύσει ε οριστικό τρόπο, εξαιτίας των σφοδρών ανταγωνισών και αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της. Επιπλέον, η σιωνιστική της πλειοψηφία αξίωνε ουσιαστικά και κάποτε απερίφραστα καθεστώς εθνικής ειονότητας. Αυτό όως δεν πορούσε να γίνει αντικείενο διαπραγάτευσης από τη βενιζελική πλευρά, απευθείας άλιστα ε έλληνες υπηκόους και χωρίς να υπάρχει ενδιαφερόενο κράτος. Ο ορθολογισός και τα όριά του Και στο ζήτηα των ειονοτήτων, υπήρξε ανεπανάληπτος ο ορθολογισός και ο ρεαλισός της βενιζελικής πολιτικής και του Βενιζέλου προσωπικά. Κατεξοχήν δείγα αυτής της ορθολογικής και ρεαλιστικής προσέγγισης υπήρξε η πρώιη προθυία του Βενιζέλου να αποδεχθεί την ανταλλαγή πληθυσών ως ριζική έθοδο επίλυσης των σχετικών ζητηάτων, ήδη από το 1914 (ε την Τουρκία). Προτείνοντας το 1919 την εθελοντική ανταλλαγή ε τη Βουλγαρία, προσδιόρισε απερίφραστα το ζητούενο, που είναι βέβαια ο ιδανικός στόχος του εθνικισού γενικά: «η συγκέντρωσις εις τα αυτά εδάφη των οοφύλων... η κατά το δυνατόν υπαγωγή εις έκαστον κράτος αιγών πληθυσών ανηκόντων εις την αυτήν εθνικότητα». 22 Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Βενιζέλος έσπευσε ανενδοίαστα να αναλάβει προσωπικά τη βαρύτατη ευθύνη της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσών (ολονότι προέβλεπε τότε ότι οι πρόσφυγες θα τον «αναθεατίσουν»). Στη συνέχεια, ορθολογισός και ρεαλισός χαρακτήρισαν την κοσογονία της προσφυγικής αποκατάστασης έχρι την τελευταία της λεπτοέρεια (παρά τα επιέρους λάθη και τα κενά). Είχε βέβαια κάποια ανυπέρβλητα όρια ο ορθολογισός και ο ρεαλισός της βενιζελικής πολιτικής (και του Βενιζέλου), ε ανυπολόγιστο κόστος για το ελληνικό 22 5ιβάνη, σ. 58.

23 23 κράτος στη ακρά διάρκεια. Για να παραείνει το Οικουενικό Πατριαρχείο στην Ισταπούλ, δηλ. σε διηνεκή «αιχαλωσία» (κατά την έκφραση του Στήβεν Ράνσιαν), έειναν Έλληνες στην Τουρκία και Τούρκοι στην Ελλάδα σε ευθεία αντίφαση ε τη λογική της ανταλλαγής και ε το διακηρυγένο στόχο της να εξαλείψει τις εστίες ελλοντικών προστριβών. Για τον ίδιο πάντα λόγο, έγιναν στη συνέχεια η αναστρέψιες παραχωρήσεις στην Τουρκία σχετικά ε τους Τούρκους της Θράκης, χωρίς να διασφαλίζεται η αοιβαιότητα, όπως αποδείχθηκε. Εξάλλου, ολονότι εξαιρέθηκαν οι Τσάηδες από την ανταλλαγή ε την Τουρκία, παρέεινε αδιανόητη η ανταλλαγή τους ε τους Έλληνες της Βορείου Ηπείρου. Αυτή η ανταλλαγή, ωστόσο, θα συνιστούσε τη λογική κατάληξη και την τελείωση της διαδικασίας που οραατιζόταν και δροολογούσε ο Βενιζέλος το Η υπονόευση της βενιζελικής πολιτικής Η βενιζελική πολιτική για τις ειονότητες, όπως περιγράφηκε σε γενικές γραές, αναφίβολα υπονοεύθηκε στην εφαρογή της από τις αποκλίνουσες αντιλήψεις των διαφόρων κρατικών υπηρεσιών και τις αντίστοιχες συπεριφορές των εκτελεστικών τους οργάνων. Ήταν όως οιραίο κάθε υπηρεσία (εποικισός, εκπαίδευση, στρατός, χωροφυλακή) να έχει τη δική της οπτική, ανάλογα ε την ιδιαίτερη αποστολή της και την ιδιαίτερη αντίληψη αυτής της αποστολής. Όπως έγραφε ο Γενικός 5ιοικητής Ηπείρου Α. Καλεύρας στο Υπουργείο Εξωτερικών το 1930: «Ο αξιωατικός της χωροφυλακής είχεν ιδίαν εθνικήν πολιτικήν. Αι τοπικαί στρατιωτικαί αρχαί είχον ωσαύτως ιδίαν εθνικήν πολιτικήν, ως επίσης οι εκπαιδευτικοί και οι εποικιστικοί υπάλληλοι.» 23 Απέενε λοιπόν στους εκάστοτε εκπροσώπους της κυβέρνησης (γενικούς διοικητές, νοάρχες και επάρχους) το σισύφειο έργο του συντονισού και της χαλιναγώγησης. Από το 1928, τη γενική εποπτεία ανέλαβε προσωπικά ο Βενιζέλος. Μία από τις πρώτες καινοτοίες του, ετά την επάνοδό του στην εξουσία, υπήρξε η δηιουργία, στο πλαίσιο του Πολιτικού Γραφείου του Πρωθυπουργού, ειδικού Γραφείου Μειονοτήτων, ε επικεφαλής τον Κ. Στυλιανόπουλο. Η υπηρεσία αυτή πρόσφερε πολύτιο έργο, τόσο στη συλλογή πληροφοριών όσο και στην επεξεργασία προτάσεων. 23 5ιβάνη, σ. 247.