Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης

Transcript

1 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης ιπλωµατική εργασία Η Σχέση µεταξύ του επιστηµονικού ρεαλισµού και του κατασκευαστικού εµπειρισµού. Ο Bastiaan Cornelis van Fraassen Ζυγούλης Φώτιος Α. Μ Επιβλέπων καθηγητής Στάθης Ψύλλος ΑΘΗΝΑ 2013

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Εισαγωγή 3 Α. 1. Τι είναι ο Επιστηµονικός Ρεαλισµός...4 Α. 2. Επιχειρήµατα υπέρ του Επιστηµονικού Ρεαλισµού.13 Β. Τι υποστηρίζει ο Bastiaan van Fraassen για τον Επιστηµονικό Ρεαλισµό...17 Γ. 1. Τι είναι ο Κατασκευαστικός Εµπειρισµός...32 Γ. 2. Επιχειρήµατα υπέρ του Κατασκευαστικού Εµπειρισµού Οι διαφορές µεταξύ του Επιστηµονικού Ρεαλισµού και του Κατασκευαστικού Εµπειρισµού. Σύγκριση των θεωριών...54 Ε. Κριτική στον Κατασκευαστικό Εµπειρισµό του Bastiaan van Fraassen..62 Επίλογος...76 Βιβλιογραφία

3 3 Εισαγωγή. Το θέµα της παρούσης διπλωµατικής εργασίας αφορά στον διάλογο µεταξύ δύο σηµαντικών φιλοσοφικών ρευµάτων της εποχής µας, του επιστηµονικού ρεαλισµού και του κατασκευαστικού εµπειρισµού. Ο διάλογος αυτός εκτίνεται στα θέµατα της επιστηµονικής εξήγησης, της αλήθειας, της εµπειρικής επάρκειας των θεωριών και της διάκρισης της πραγµατικότητας σε παρατηρήσιµη και µη παρατηρήσιµη. Ο διάλογος αυτός ξεκίνησε την δεκαετία του 1980 οπότε και δηµοσιεύθηκε το περίφηµο έργο του Bas van Fraassen Η επιστηµονική εικόνα. Το έργο αυτό αποτελεί «µια ανάσα φρέσκου αέρα» στην προβληµατική για τη σχέση εµπειρισµού και επιστηµονικού ρεαλισµού. Για την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής κατέφυγα στα έργα του Bas van Fraassen: The Scientific Image και The Scientific Representation, όπως και σε έργα των πολεµίων του : Στάθη Ψύλλου, F. Muller και J. Ladyman. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή Στάθη Ψύλλο για την βοήθεια την οποία µου παρέσχε στην ολοκλήρωση της εργασίας µου. 3

4 4 Α. 1. Τι είναι ο Επιστηµονικός Ρεαλισµός. Ως επιστηµονικός ρεαλισµός χαρακτηρίζεται η άποψη που πρεσβεύει ότι όταν µια επιστηµονική θεωρία γίνεται αποδεκτή, τότε η ίδια η θεωρία ή και τα διάφορα επιµέρους στοιχεία της θεωρίας αυτής γίνεται αποδεκτό ότι συσχετίζονται µε τον πραγµατικό κόσµο. Ο επιστηµονικός ρεαλισµός υποστηρίζει δηλαδή ότι οι επιστηµονικές θεωρίες περιγράφουν τα πράγµατα όπως ακριβώς είναι και δεν αποτελούν απλώς χρήσιµα εργαλεία για να εξηγήσουν, να προβλέψουν και να ελέγξουν τις εµπειρίες µας. Οι επιστηµονικές θεωρίες ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα και δεν έχουν µια εργαλειακή αξία κατανόησης του κόσµου µας. 1 Αντίθετα ο λεγόµενος αντιρεαλισµός υποστηρίζει ότι οι θεωρίες γίνονται αποδεκτές όταν αυτές αποτελούν χρήσιµα εργαλεία κατανόησης του κόσµου µας είτε διότι έχουν µια αναπαραστατική αξία είτε όχι (όπως για παράδειγµα υποστηρίζει ο van Fraassen µε τη θεωρία του για τη διάσωση των παρατηρήσιµων φαινοµένων). Ο Στάθης Ψύλλος 2 προτείνει τρείς θέσεις ως κύριες συνιστώσες του επιστηµονικού ρεαλισµού: 1. Την Μεταφυσική θέση: Ο κόσµος έχει µια καθορισµένη και ανεξάρτητη από τον νου δοµή. 2. Την Σηµασιολογική θέση: Οι επιστηµονικές θεωρίες πρέπει να λαµβάνονται τοις µετρητοίς και µπορούν να είναι αληθείς ή ψευδείς. 3. Την Επιστηµική θέση: Οι επιτυχηµένες στις προβλέψεις τους επιστηµονικές θεωρίες είναι καλά επικυρωµένες και προσεγγιστικώς αληθείς για τον κόσµο 1 Η εργαλειοκρατία θεωρεί τα αντικείµενα της γνώσης πραγµατιστικά, ως εργαλεία για τους ανθρώπινους σκοπούς και θεωρεί την εµπειρική επάρκεια παρά την αλήθεια ως κέντρο της επιστήµης. 2 Psillos Stathis, Scientific Realism, How Science tracks truth, Routledge, London,

5 5 Η 3 η θέση, υποστηρίζει ο Στάθης Ψύλλος, η επιστηµική αισιοδοξία διακρίνει τον επιστηµονικό ρεαλισµό από αγνωστικιστικές ή σκεπτικιστικές εκδοχές του εµπειρισµού (παραδείγµατος χάριν η περίπτωση του Bastiaan van Fraassen). Η θεώρηση αυτή του επιστηµονικού ρεαλισµού αφορά τόσο τις παρατηρήσιµες όσο και τις µη παρατηρήσιµες οντότητες. Οι απαγωγικές (abductive) µέθοδοι θεωρείται - σύµφωνα µε την θεώρηση αυτή του επιστηµονικού ρεαλισµούότι τείνουν να παράγουν προσεγγιστικώς αληθείς πεποιθήσεις και θεωρίες. Μια περαιτέρω ταξινόµηση του επιστηµονικού ρεαλισµού έχει γίνει από τους Newton - Smith 3 οι οποίοι διακρίνουν τις εξής τρείς συνιστώσες του επιστηµονικού ρεαλισµού: 1. Μια Οντολογική συνιστώσα: Οι επιστηµονικές θεωρίες είναι αληθείς ή ψευδείς, αναλόγως της περίπτωσης, σύµφωνα µε το πώς αντικειµενικά είναι ο κόσµος, ανεξάρτητα από εµάς. 2. Μια Αιτιώδης συνιστώσα: Αν µια θεωρία είναι αληθινή, οι θεωρητικοί της όροι είναι αιτιωδώς υπεύθυνοι για τα παρατηρούµενα φαινόµενα. 3. Μια Eπιστηµολογική συνιστώσα: Μπορούµε να έχουµε ισχυρούς λόγους να πιστεύουµε ότι µπορούµε να κρίνουµε ποιά είναι αληθής µεταξύ δυο αντιµαχόµενων θεωριών. Σύµφωνα µε την παραπάνω θεώρηση, µπορούν να υπάρξουν δύο είδη αντιρεαλισµού, εκείνος που απορρίπτει την οντολογική συνιστώσα όπως η εργαλειοκρατία, και εκείνος που απορρίπτει την επιστηµολογική συνιστώσα όπως ο κατασκευαστικός εµπειρισµός του Bastiaan van Fraassen 4. 3 Newton-Smith, W. H. [1989b]: 'The Truth in Realism' Dialectica, 43 4 Bastiaan van Fraassen, Η επιστηµονική εικόνα, Leader Books,

6 6 Ανακύπτει το εξής ερώτηµα: Πώς µπορούµε να γνωρίσουµε τον κόσµο εάν αυτός είναι ανεξάρτητος από τις δυνατότητές µας να τον γνωρίσουµε και να τον ερµηνεύσουµε µέσω των επιστηµονικών θεωριών µας; Ο Arthur Fine «εξέφρασε τον φιλοσοφικό προβληµατισµό που περιβάλλει το πιο πάνω ερώτηµα αναφερόµενος σε µια υποτιθέµενη αµοιβαιότητα και µόλυνση κατά την αλληλεπίδρασή µας µε τον κόσµο» 5 εν µπορεί, υποστηρίζει ο Fine, παρά να υπάρχει µια αµοιβαία σχέση ανάµεσα σε εµάς και τον κόσµο. Όταν αλληλεπιδρούµε µε τον κόσµο οι πληροφορίες που λαµβάνουµε για αυτόν είναι «µολυσµένες». Είναι δυνατόν οι οντότητες, οι οποίες γίνονται αντιληπτές από εµάς, να είναι ταυτόχρονα ανεξάρτητες; O Στάθης Ψύλλος υποστηρίζει ότι «η θέση της ανεξαρτησίας του κόσµου από το νου προβάλλει δύο ισχυρισµούς ταυτόχρονα: από τη µία επιτρέπει µια δυνατή απόκλιση ανάµεσα στο τι προκύπτει ως υπάρχον από το κατάλληλο σύνολο γνωσιακών πρακτικών και καταστάσεων και από την άλλη βεβαιώνει πως ο, τι υπάρχει στον κόσµο - η σε κάθε περίπτωση ένα µεγάλο µέρος του δεν συγκροτείται από νοητικό υλικό». 6 Τι υποστηρίζει ο επιστηµονικός ρεαλισµός για αυτό το θέµα; Οι επιστηµονικές θεωρίες που είναι επιτυχηµένες, είναι οι καλώς επικυρωµένες και προσεγγιστικώς αληθείς για τον κόσµο. Το επιχείρηµα αυτό αποδέχεται σιωπηρώς ότι οι επιτυχηµένες εµπειρικά θεωρίες συνιστούν «την καλύτερη εξήγηση της επιτυχίας της επιστήµης». 7 5 Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια εκδ. Οκτώ Αθήνα 2009, σελ Αυτ., σελ (τα πλάγια γράµµατα είναι του συγγραφέως). 7 Αυτ., Σελ. 14. (τα πλάγια γράµµατα είναι του συγγραφέως). 6

7 7 Ο Στάθης Ψύλλος 8 θέτει το ερώτηµα: «Είναι οι επιστηµονικές θεωρίες αληθείς επειδή ο κόσµος έχει µια ανεξάρτητη δοµή ή ο κόσµος έχει µια ανεξάρτητη δοµή επειδή οι θεωρίες είναι αληθείς;» Για τον ρεαλισµό, συνεχίζει ο Στάθης Ψύλλος, είναι η ανεξάρτητη δοµή του κόσµου η οποία καθιστά κάποιες από τις θεωρίες αληθείς. Εδώ υπεισέρχεται το πρόβληµα της αιτιακής εξάρτησης της επιστήµης από τον κόσµο. Μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι το αντικείµενο των επιστηµονικών θεωριών εξαρτάται οντολογικά από την επιστηµονική µεθοδολογία; Το αντικείµενο των επιστηµονικών θεωριών είναι ο κόσµος µας και η επιστήµη είναι αυτή η οποία σύµφωνα µε τον ρεαλισµό θα επιχειρήσει να τον ερµηνεύσει ανιχνεύοντας την αλήθεια σταδιακά. Η αλήθεια σχετίζεται, σύµφωνα µε τον επιστηµονικό ρεαλισµό πάντοτε, µε επικυρωµένες προβλέψεις για την πραγµατικότητα. Ο ρεαλισµός, λέει ο Putnam 9, «είναι η µόνη φιλοσοφία επιστήµης η οποία δεν µετατρέπει την επιτυχία της επιστήµης σε θαύµα». Η ρήση αυτή του Putnam, υποστηρίζει ο Στάθης Ψύλλος 10 εκφράζει τη θεώρηση ότι οι εµπειρικώς επιτυχείς επιστηµονικές θεωρίες θα έπρεπε να γίνονται αποδεκτές ως αληθείς. Οδηγούµαστε κατά τον τρόπο αυτό στην λεγόµενη «επιστηµολογία της καλύτερης εξήγησης». Αυτό σηµαίνει ότι ο επιστηµονικός ρεαλισµός προσφέρει την καλύτερη εξήγηση για µια εργαλειοκρατική θεώρηση της αξίας της επιστήµης. Σε τι µας βοηθά αυτή η συναγωγή στην καλύτερη εξήγηση: «Επιτρέπει στους επιστήµονες να αποδεχθούν υποθέσεις για τις µη παρατηρήσιµες αιτίες των 8 Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια εκδ. Οκτώ Αθήνα Οι υπογραµµίσεις είναι του συγγραφέως. 9 Putnam H. Mathematics, Matter and Method, Cambridge, Cambridge University Press, Psillos Stathis, Theory, Science and Realism, Lecture Notes, LSE,

8 8 φαινοµένων στη βάση του ότι οι υποθέσεις αυτές παρέχουν τις καλύτερες εξηγήσεις αυτών των φαινοµένων». 11 Θα µπορούσαµε να πούµε ότι η εξήγηση που προσφέρει ο επιστηµονικός ρεαλισµός για τον κόσµο απηχεί µια βασική οντολογική θέση σύµφωνα µε την οποία ο κόσµος είναι πραγµατικός και έχει αντικειµενική υπόσταση. Η επιστήµη µας δίδει τα εργαλεία για την κατανόηση αυτού του κόσµου κατά το δυνατόν. Είναι εύκολα αντιληπτό ότι ο επιστηµονικός ρεαλισµός συνδέεται άρρηκτα µε τις έννοιες της αντικειµενικότητας και της αλήθειας. Θα λέγαµε ότι έργο και σκοπός της επιστήµης είναι η αναζήτηση της βαθύτερης πραγµατικότητας των οντοτήτων που προκαλούν τα συµβάντα στον κόσµο µας. Ο επιστηµονικός ρεαλισµός, σε αντίθεση µε τον εµπειρισµό, επιθυµεί να βαδίσει πίσω από τα φαινόµενα, πίσω από τα δεδοµένα της αισθητηριακής εµπειρίας. Ο Michael Devitt υποστηρίζει ότι ο επιστηµονικός ρεαλισµός αποδέχεται την ύπαρξη των οντοτήτων και θεωρεί ότι αυτή η αποδοχή είναι η «υπαρξιακή διάσταση» του ρεαλισµού. 12 Αυτή την διάσταση την µάχονται αυτοί που είναι σκεπτικιστές απέναντι στη δυνατότητα της επιστήµης να µας δίδει ακριβή εικόνα της πραγµατικότητας. Ο παραπάνω θεωρητικός υποστηρίζει ότι ο επιστηµονικός ρεαλισµός αφορά τις µη παρατηρήσιµες οντότητες. Αυτή η συσχέτιση του επιστηµονικού ρεαλισµού µε τον κόσµο, ο οποίος δεν µπορεί να γίνει αντικείµενο παρατήρησης, µας οδηγεί στην «ανεξάρτητη» διάσταση του ρεαλισµού. Μπορούµε να πούµε ότι στο πλαίσιο της σχέσης αυτής ο επιστηµονικός ρεαλισµός βασίζεται σε δύο αξιώµατα οντολογικού χαρακτήρα. 11 Αυτ., σελ Michael Devitt, Scientific Realism and Truth, Princeton University Press,

9 9 1. Οι περισσότερες από τις µη παρατηρήσιµες οντότητες τις οποίες πρεσβεύουν επιστηµονικές θεωρίες υπάρχουν ανεξάρτητα από τη σκέψη µας. 2. Οι περισσότερες από τις παραπάνω οντότητες διατηρούν τις ιδιότητες που τους προσδίδει η επιστήµη. Ο επιστηµονικός ρεαλισµός αποτελεί, σύµφωνα µε τον Στάθη Ψύλλο, τον συνδυασµό δύο ισχυρισµών: ενός µετριοπαθούς και ενός πιο τολµηρού. «Ο µετριοπαθής ισχυρισµός είναι ότι υπάρχει ένας ανεξάρτητος και σε µεγάλο βαθµό, µη παρατηρήσιµος µέσω των αισθήσεων κόσµος, τον οποίο η επιστήµη προσπαθεί να χαρτογραφήσει. Ο πιο τολµηρός ισχυρισµός είναι ότι αν και ο κόσµος είναι ανεξάρτητος και µη παρατηρήσιµος από τις αισθήσεις (τουλάχιστον σε κάποια τµήµατά του), η επιστήµη µπορεί να (και ήδη έχει) φτάσει σε µια λιγότερο ή περισσότερο πιστή αναπαράστασή του». 13 Ο Στάθης Ψύλλος πρεσβεύει έναν επιστηµικού χαρακτήρα καθορισµό του επιστηµονικού ρεαλισµού. 14 Τι πρεσβεύει η επιστηµική θέση; Στο πλαίσιο αυτής της θέσης, οι µέθοδοί µας, µας επιτρέπουν µια λογική αξιολόγηση του αιτήµατος ότι «η σύνθεση της φύσης των πραγµάτων περιέχεται σε διαφορετικές µεταξύ τους και ασύµβατες επιστηµονικές θεωρίες» 15 Ο επιστηµονικός ρεαλισµός θεωρεί ότι οι σηµερινές επιστηµονικές θεωρίες µας είναι αληθείς και ότι η ιστορία της επιστήµης αυτό φανερώνει, την ανάπτυξη θεωριών οι οποίες είναι όσο το δυνατόν περισσότερο αληθείς. «Ένα κίνητρο για µια επιστηµική προσέγγιση στην αλήθεια είναι ότι 13 Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια, ό.π., σελ Psillos Stathis, How Science tracks truth, Routledge, Michael Esfeld, The controversial relationships between Science and Philosophy, A critical assessment, Rome

10 10 προσθέτει στην αλήθεια ένα ανθρώπινο πρόσωπο: την καθιστά προσπελάσιµη». 16 Όσον αφορά στην ιστορία της επιστήµης και τη σχέση της µε τον επιστηµονικό ρεαλισµό µπορεί να ειπωθεί ότι πολλές θεωρίες απεδείχθησαν προϊόντος του χρόνου λανθασµένες. Ας θυµηθούµε τις θεωρίες του Αριστοτέλη για τις κρυστάλλινες σφαίρες που υποτίθεται ότι περιβάλλουν τη γήινη σφαίρα και τη θεωρία του Κοπέρνικου για τη βαρύτητα. Οι παραπάνω θεωρίες αντιµετωπίζονται από την σκοπιά της σύγχρονης επιστήµης ως θεµελιωδώς λανθασµένες. Πρέπει να σκεφτούµε όµως ότι οι θεωρίες αυτές παρόλο που ήταν λανθασµένες υπήρξαν επιτυχείς στην εποχή τους στην προσπάθεια του ανθρώπου να εξηγήσει τον κόσµο και να προβλέψει κάποια συµβάντα τα οποία ήταν παρατηρήσιµα. εν µπορούµε να αρνηθούµε ότι οι θεωρίες του Αριστοτέλη ή του Νεύτωνα δεν εξυπηρέτησαν την προσπάθεια των ανθρώπων για να επιτύχουν ακρίβεια στην ερµηνεία των γεγονότων. Πολλές φορές ερµηνείες ήταν επιτυχείς και ταυτόχρονα λανθασµένες. 17 Αυτό σηµαίνει ότι και οι σηµερινές θεωρίες που έχουµε στην επιστήµη ενδέχεται να µην είναι αληθείς. 18 Το γεγονός αυτό όµως ενδέχεται να υπονοµεύει τον επιστηµονικό ρεαλισµό; Τι µπορεί να απαντήσει ο επιστηµονικός ρεαλισµός σε αυτό το επιχείρηµα; Απαντά µε την εξής πρόταση: Αντί να λέµε ότι οι επιτυχηµένες επιστηµονικές θεωρίες είναι εξ ολοκλήρου αληθείς, ισχυριζόµαστε ότι είναι προσεγγιστικώς αληθείς και αυτό εξηγεί την επιτυχία τους. Έχουµε παρατηρήσει όντως στην πορεία της επιστηµονικής εξέλιξης ότι λανθασµένες θεωρίες πολλές φορές µας οδηγούν σε 16 Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια εκδ. Οκτώ Αθήνα 2009, σελ Pierre Cruse, On Scientific Realism, Richmond Journal of Philosophy, Volume 3, Η θεώρηση αυτή για την επιστήµη ονοµάζεται πεσιµιστική επαγωγή διότι εισάγει την γενίκευση της ιστορίας των λανθασµένων θεωριών στην πορεία της επιστήµης. 10

11 11 επιτυχείς προβλέψεις. Οι ρεαλιστές µπορούν να ισχυρισθούν ότι επιτυχείς είναι οι επιστηµονικές θεωρίες οι οποίες κάνουν επιτυχείς προβλέψεις. Επιτυχείς δε είναι οι προβλέψεις που αφορούν καινά, νέα φαινόµενα της πραγµατικότητας. Εδώ υπεισέρχεται το πρόβληµα της έννοιας της επιστηµονικής προόδου καθώς και ο ρόλος των καινοφανών προβλέψεων στην υπεράσπιση του επιστηµονικού ρεαλισµού. Σύµφωνα µε τον Popper παρατηρείται ότι διαµέσου της επιστηµονικής εξέλιξης από τις επιστηµονικές θεωρίες του 17 ου αιώνα µέχρι και αυτές του 20 ου αιώνα υπάρχει µια ασυµµετρία µεταξύ των παλαιών και των νεότερων θεωριών. Η επιστηµονική πρόοδος κατά τον Popper είναι η εισαγωγή καινοφανών κατηγοριών και εννοιών οι οποίες δεν αποτελούν, απαραίτητα και άµεσα, επακόλουθα των παλαιότερων θεωριών και δεν σχετίζονται µε την αντίληψη που είχαν οι άνθρωποι, για την πραγµατικότητα, στο πλαίσιο προηγούµενων θεωριών. Προτείνει τη θεωρία της «διαψευσιµότητας των θεωριών» σε αντίθεση µε τον Kuhn που προτείνει την αναγκαιότητα συνεχούς «επαλήθευσης του επιστηµονικού παραδείγµατος». Υπάρχει και η αντίληψη «αντί να αντιµετωπίζουµε τη θεωρία ως σύνολο ισχυρισµών που είναι αληθείς ή ψευδείς, θα µπορούσαµε να την αντιµετωπίζουµε ως ένα κατηγόρηµα το οποίο είναι αληθές για ορισµένα συστήµατα και µη αληθές για άλλα». 19 Για τον ρεαλισµό, υποστηρίζει ο Στάθης Ψύλλος, 20 αυτό που καθιστά συγκεκριµένες επιστηµονικές θεωρίες αληθείς είναι η ανεξάρτητη δοµή του κόσµου. Η θέση της ανεξαρτησίας του κόσµου από τον νου είναι µια «αντι αναγωγιστική» 21 θέση µε την έννοια ότι απορρίπτει την αναγωγιµότητα του περιεχοµένου του κόσµου σε οντότητες µε νοητικά χαρακτηριστικά. Στο πλαίσιο της ανεξάρτητης αυτής δοµής 19 Clark Glymour, Ο Ρεαλισµός και η Φύση των Θεωριών, στο συλλογικό έργο Introduction to the Philosophy of Science Prentice Hall Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια, ό.π., σελ Αυτ., σελ

12 12 συµβαίνουν γεγονότα τα οποία είναι δυνατόν προσεγγιστικώς να προβλεφθούν σύµφωνα µε τον επιστηµονικό ρεαλισµό και να εξηγηθούν από συγκεκριµένες επιστηµονικές θεωρίες. Υφίσταται µια αισιόδοξη στάση πίσω από αυτή την αντίληψη του επιστηµονικού ρεαλισµού. Όταν αποδεχόµαστε ότι η επιστήµη είναι αιτιακά εξαρτηµένη από τον κόσµο δεν αποδεχόµαστε ότι οι οντότητες τις οποίες εξετάζουµε συγκροτούνται αιτιακά ως οντότητες από τις γνωσιακές µας ικανότητες. Πρέπει να πούµε εδώ ότι οι οντότητες που «η επιστήµη µελετά και για τις οποίες ανακαλύπτει αλήθειες κρίνονται ως ανεξάρτητες από µας υπο µια λογική έννοια: δεν είναι το λογικό επακόλουθο των δικών µας εννοιολογήσεων και θεωρήσεων» 22. Στο επόµενο κεφάλαιο θα περάσουµε να δούµε διεξοδικά τα επιχειρήµατα υπέρ του επιστηµονικού ρεαλισµού. 22 Αυτ., σελ

13 13 Α. 2. Επιχειρήµατα υπέρ του Επιστηµονικού Ρεαλισµού. A Το επιχείρηµα του µη θαύµατος (The No Miracle Argument). O Putnam όπως προηγουµένως είδαµε υποστήριξε ότι: «Ο ρεαλισµός είναι η µόνη φιλοσοφία της επιστήµης που δεν µετατρέπει την επιτυχία της επιστήµης σε θαύµα». οθείσης της επιτυχίας των επιστηµονικών θεωριών σε εµπειρικό επίπεδο θα ήταν σχεδόν σύµπτωση απίθανη εάν αυτές οι θεωρίες ήταν προσεγγιστικώς αληθείς. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν τείνουν να πιστεύσουν σε θαύµατα, άρα τείνουν να αποδεχθούν τον επιστηµονικό ρεαλισµό. O van Fraassen δεν θέτει απαραιτήτως θέµα επιλογής η µη του επιστηµονικού ρεαλισµού. Ξεφεύγει από το δίληµµα αυτό και συσχετίζει την προβληµατική του µε την θεωρία της φυσικής επιλογής. Υποστηρίζει δηλαδή ότι «κάθε επιστηµονική θεωρία έρχεται για να ζήσει µέσα σε ένα κλίµα έντονου ανταγωνισµού, µέσα σε έναν αγώνα αλληλοεξόντωσης. Μόνον οι επιτυχείς θεωρίες επιβιώνουν, αυτές που όντως συλλαµβάνουν τις ενεργεία κανονικότητες της φύσης». 23 Οι Smart 24 και Putnam 25 οι οποίοι πρότειναν αυτό το επιχείρηµα για τον επιστηµονικό ρεαλισµό υποστήριξαν ότι εάν οι θεωρητικές οντότητες που εµπλέκονται στις επιστηµονικές θεωρίες δεν υπήρχαν, και οι ίδιες οι θεωρίες ήταν τουλάχιστον προσεγγιστικώς αληθείς, τότε η αποδεδειγµένη επιτυχία της επιστήµης σε όρους προβλέψεων θα αποτελούσε σίγουρα ένα θαύµα. Αυτό που 23 Basil van Fraassen, Η επιστηµονική εικόνα, Leader Books, Αθήνα 2008, σελίδα Smart J. J. C. Philosophy and Scientific Realism, Routledge, London O Smart Jack επιχειρηµατολόγησε εναντίον της εργαλειοκρατίας η οποία υποστηρίζει ότι ένας µεγάλος αριθµός παρατηρήσιµων φαινόµενων οντολογικώς ασυνδέτων µεταξύ τους συσχετίζονται µέσω µιας εργαλειοκρατικής θεώρησης. Ο επιστηµονικός ρεαλισµός λέει ο Smart J. δεν αφήνει τίποτε στην τύχη. Οι οντότητες (οι µη παρατηρήσιµες) από τις επιστηµονικές θεωρίες υπάρχουν για τούτο και οι θεωρίες είναι αληθείς. 25 Putnam H. Mathematics, Matter and Method Volume 1, Cambridge, Cambridge University Press,

14 14 µπορεί κανείς να αποκοµίσει από την προβληµατική αυτή είναι ότι η επιστήµη είναι σε καλό δρόµο. Αυτό θα σήµαινε ότι θα βρισκόµασταν στην πορεία ανίχνευσης µιας επιτυχίας βασισµένης στην εµπειρία. Αυτό σηµαίνει όµως ότι το επιχείρηµα του µη θαύµατος δεν µας οδηγεί σε ένα οριστικό συµπέρασµα. Ο επιστηµονικός ρεαλισµός βρήκε υποστηρικτές: α) στην διαψευσιµότητα του Popper o οποίος επιτέθηκε στην εργαλειοκρατία. Πως ο επιστηµονικός ρεαλισµός βρήκε υποστηρικτές; Όταν ο Popper έρχεται σε αντίθεση µε την εργαλειοκρατία, έρχεται ταυτόχρονα αντίθετος µε την θέση της τελευταίας για την υιοθέτηση της εµπειρικής επάρκειας των επιστηµονικών θεωριών ως κριτηρίου για την επιτυχία των θεωριών αυτών. Ο ρεαλισµός εµπλέκεται µε την έννοια της αλήθειας. Όχι όµως µε την έννοια της ως αποτίµησης (υπο µια έννοια επιστηµικής γνωσιακής ορθότητας). Η έννοια µιας µη επιστηµικής προσέγγισης της αλήθειας αφορά την ανεξαρτησία του κόσµου από το νου. Η υπεράσπιση του επιστηµονικού ρεαλισµού, υποστηρίζει ο Στάθης Ψύλλος, προϋποθέτει µια µη επιστηµική έννοια της αλήθειας. και β) στην ανάπτυξη από τον Boyd µιας εξηγητικού χαρακτήρα άποψης του επιχειρήµατος για την µη µετατροπή της επιτυχίας της επιστήµης σε θαύµα Η εξήγηση του Boyd στόχευσε στις επιστηµονικές µεθόδους µέσω µιας ανθρωποκεντρικής οπτικής της επιστήµης στην οποία επέδρασαν οι ιδέες των Kuhn και Feyerabend. Ο Boyd φέρνοντας σε αντίθεση τον ρεαλισµό µε τον εµπειρισµό και τον κατασκευαστισµό θεώρησε ότι ο επιστηµονικός ρεαλισµός µας προσφέρει την καλύτερη δυνατή εξήγηση (Inference to the Best Explanation, IBE). 14

15 15 Α Το επιχείρηµα της συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση. (Inference to the Best Explanation) «Ο ρεαλισµός συγκρούεται µε την εργαλειοκρατία σύµφωνα µε την οποία οι επιστηµονικές θεωρίες είναι απλά εργαλεία για τον συντονισµό όλων των εµπειρικών νόµων και την πρόβλεψη των φαινοµένων. Κριτήριο επιτυχίας της θεωρίας δεν είναι η αλήθεια αλλά µια ασθενέστερη έννοια που µπορεί να χαρακτηρισθεί ως εµπειρική επάρκεια, το γεγονός δηλαδή ότι η θεωρία σώζει τα φαινόµενα». 26 Όταν αντιµετωπίζουµε πολλές υποθέσεις οι οποίες ερµηνεύουν την πραγµατικότητα, την εξηγούν µε διαφορετικό τρόπο η καθεµιά, τότε επιλέγουµε αυτή την υπόθεση, η οποία µας προσφέρει την καλύτερη εξήγηση. Το επιχείρηµα της συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση είναι γνωστό και ως επιχείρηµα της απαγωγής «abductive argument». «Η συναγωγή στην καλύτερη εξήγηση επιτρέπει στους επιστήµονες να αποδεχθούν υποθέσεις για τις µη παρατηρήσιµες αιτίες των φαινοµένων στη βάση του ότι οι υποθέσεις αυτές παρέχουν τις καλύτερες εξηγήσεις αυτών των φαινοµένων». 27 Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι αντικειµενικός σκοπός του Επιστηµονικού Ρεαλισµού είναι η παραγωγή προσεγγιστικώς αληθών υποθέσεων για τις παρατηρήσιµες αλλά και για τις µη παρατηρήσιµες οντότητες του κόσµου. Ο Στάθης Ψύλλος, µπορούµε να θεωρήσουµε, ότι ανάµεσα στον (τολµηρό) και (µετριοπαθή) ρεαλισµό, επιλέγει τον πρώτο. «Ο µετριοπαθής ισχυρισµός είναι ότι υπάρχει ένας ανεξάρτητος και σε µεγάλο βαθµός µη παρατηρήσιµος µέσω των αισθήσεων κόσµος τον οποίο η επιστήµη επιχειρεί να χαρτογραφήσει. Ο πιο τολµηρός ισχυρισµός είναι ότι αν και ο κόσµος είναι ανεξάρτητος και σε κάποια τµήµατά του τουλάχιστον µη παρατηρήσιµος από τις αισθήσεις, η επιστήµη µπορεί 26 Στάθης Ψύλλος, Επιστήµη και Αλήθεια,, ό.π., σελ Αυτ., σελ

16 16 να (και ήδη έχει) φτάσει σε µια λιγότερο ή περισσότερο πιστή αναπαράσταση του επιτρέποντας µας να γνωρίσουµε την αλήθεια». 28 Χαρακτηριστικά υποστηρίζει ότι ο ρεαλισµός αποτελεί περισσότερο την καλύτερη παρά την µοναδική εξήγηση της επιστήµης. 29 Συνάγεται λοιπόν ότι η επιτυχία της επιστήµης δεν εξαρτάται από ένα θαύµα αλλά από µια προσεγγιστικώς αληθή επιστηµονική θεωρία ανάµεσα σε άλλες θεωρίες. «εν θεωρούν όλοι οι οπαδοί του ρεαλισµού την απαγωγική υποστήριξη της συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση κεντρική στην υπεράσπιση του ρεαλισµού». 30 Τι σηµαίνει όµως καλύτερη εξήγηση; «Η απαγωγική υπεράσπιση του ρεαλισµού µπορεί να προχωρήσει µόνον εντός ενός ευρέως νατουραλιστικού πλαισίου στο οποίο η κατηγορία της κυκλικότητας χάνει την αξία της». 31 Αν αποτύχει η απαγωγή τότε καµία εµπειρική γνώση δεν είναι δυνατή. Ο επιστηµονικός ρεαλισµός λοιπόν τροποποιεί το επιχείρηµα υπέρ του ρεαλισµού: «Η καλύτερη εξήγηση της επιτυχίας µιας επιστηµονικής θεωρίας είναι η απόδειξη της ύπαρξης των µη παρατηρήσιµων οντοτήτων και η απόδειξη ότι διαθέτουν ιδιότητες αντιστοιχούσες στην επιστηµονική αυτή θεωρία» Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια,, ό.π., σελ. 15, Psillos Stathis, Scientific Realism, How Science tracks truth, Routledge, London, Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια,, ό.π., σελ Αυτ., σελ Michael Devitt, Scientific Realism and Truth,, ό.π. 16

17 17 B. Τι λέει για τον Επιστηµονικό Ρεαλισµό ο B. Van Fraassen. «Τι είναι επιστηµονικός ρεαλισµός;» διερωτάται ο van Fraassen. Σύµφωνα µε τον B. Van Fraassen η επιστήµη σκοπεύει να µας δώσει µια κυριολεκτικώς αληθή περιγραφή του πως είναι ο κόσµος και η αποδοχή µιας επιστηµονικής θεωρίας ενέχει την πεποίθηση ότι αυτή είναι αληθής. Αυτή είναι, λέει ο van Fraassen η ορθή διατύπωση του επιστηµονικού ρεαλισµού. Η διατύπωση αυτή εµπεριέχει δύο χαρακτηριστικά: 1. Είναι επιστηµική διότι η αποδοχή της θεωρίας ταυτοποιείται και αναγνωρίζεται µέσω της πίστης στην αλήθεια που έχει µέσα της αυτή η θεωρία. «Ο καθένας θα συµφωνήσει ότι η απλότητα, το µεγάλο πληροφοριακό περιεχόµενο, η προβλεπτική ισχύς και η εξηγητική ικανότητα είναι επίσης αρετές της επιστηµονικής θεωρίας». 33 Το χαρακτηριστικό αυτό δεν εξηγεί τις αιτίες της πίστης µας στη θεωρία αυτή. 2. Είναι πραγµατολογική διότι αποσκοπεί να παρέχει µια κυριολεκτική ερµηνεία του κόσµου. «Το πρόβληµα της αποσαφήνισης της κυριολεκτικής ερµηνείας ανήκει στη φιλοσοφία της γλώσσας». 34 εν είναι απαραίτητο να ισχυριζόµαστε ότι η επιστήµη πραγµατικά µας παρέχει µια αλήθεια διότι πολλές φορές δεν µας την παρέχει. Ο αντιρεαλισµός, λέει ο van Fraassen, αποτελεί µια θέση σύµφωνα µε την οποία οι επιστηµονικές θεωρίες δεν είναι απαραίτητο να είναι αληθείς για να είναι καλές. Εάν όµως ο τύπος αντιρεαλισµού του van Fraassen οικοδοµεί 33 B. van Fraassen, Η επιστηµονική εικόνα,, ό.π., σελ Αυτ., σελ

18 18 θεωρίες χωρίς να πιστεύει στην αλήθεια τους τότε ποια πρέπει να είναι η στάση µας; O van Fraassen υποστηρίζει: «Η επιστήµη σκοπεύει να µας δώσει θεωρίες οι οποίες να είναι εµπειρικά επαρκείς και η αποδοχή µιας θεωρίας ενέχει ως πεποίθηση µόνον ότι αυτή είναι εµπειρικά επαρκής». 35 Η διατύπωση αυτή ονοµάζεται κατασκευαστικός εµπειρισµός. Μια θεωρία είναι εµπειρικά επαρκής εάν «σώζει τα φαινόµενα», «εάν έχει τουλάχιστον ένα µοντέλο µε το οποίο συµφωνούν όλα τα ενεργεία φαινόµενα». Εάν δηλαδή όλα όσα λέει η θεωρία για τα παρατηρήσιµα φαινόµενα είναι αλήθεια, η εµπειρική επάρκεια διασώζει όλα τα φαινόµενα τελικά, όχι µόνον αυτά τα οποία παρατηρούµε αλλά και αυτά που θα µπορούσαµε να παρατηρήσουµε. Εάν πρόκειται να παρατηρήσουµε κάτι, τότε µια εµπειρικά επαρκής θεωρία θα έλεγε µόνον αληθινά πράγµατα για αυτό το παρατηρούµενο, λέει ο van Fraassen. Η αποδοχή µιας θεωρίας περιέχει όλες τις µορφές δέσµευσης και ένταξης σε ερµηνευτικά προγράµµατα. Η αποδοχή αυτή αποκαλύπτει µια πραγµατολογική διάσταση αποδοχής της θεωρίας. Η αποδοχή µιας θεωρίας, µας λέει ο van Fraassen, έχει µια πραγµατολογική διάσταση. Η διάσταση αυτή σχετίζεται άµεσα µε την ένταξη της θεωρίας σε ένα ερευνητικό πλαίσιο, σε ένα ερευνητικό πρόγραµµα. Η διάσταση αυτή αφορά τη χρησιµότητα της θεωρίας ανεξάρτητα αν είναι εµπειρικά επαρκής. Για να µπορεί µια επιστηµονική θεωρία να σταθεί στο στερέωµα της επιστηµονικής κοινότητας απαιτείται και αυτή η πραγµατολογική όψη της. Το να εξηγεί συγκεκριµένα 35 B. van Fraassen, Η επιστηµονική εικόνα,, ό.π., σελ

19 19 φαινόµενα δεν αποτελεί απαραίτητα το µοναδικό χαρακτηριστικό µιας θεωρίας. Το πλαίσιο αυτό µιας θεωρίας καθιστά αυτήν ικανή να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις επικράτησής της µέσα σε µια επιστηµονική κοινότητα σχετίζεται µε τις προτάσεις της, µε το ακροατήριο και µε τις περιστάσεις των γεγονότων. 36 Άρα πραγµατολογική αρετή, πραγµατολογική διάσταση χαρακτηρίζει µια επιστηµονική θεωρία όταν αυτή όχι µόνο εξηγεί συγκεκριµένα γεγονότα αλλά αποτελεί και µια έκφραση µιας συµφωνίας πλαισίου που διέπει µια επιστηµονική κοινότητα. Οι λεγόµενες πραγµατολογικές προϋποθέσεις αφορούν το γενικότερο πλαίσιο, το γενικότερο κοσµοείδωλο στα όρια του οποίου αναδύονται οι επιστηµονικές θεωρίες. Οι επιστηµονικές θεωρίες σύµφωνα µε τον Bas. Van Fraassen εντάσσονται σε ένα τρίπτυχο εξήγησης των φαινοµένων: θεωρία γεγονός πλαίσιο. 37 «Η επιστηµονική εξήγηση δεν είναι καθαρή επιστήµη αλλά µια εφαρµογή της επιστήµης. Είναι µια χρήση της επιστήµης για την ικανοποίηση κάποιων επιθυµιών µας και αυτές οι επιθυµίες είναι εντελώς συγκεκριµένες σε ένα συγκεκριµένο πλαίσιο, αλλά είναι πάντα επιθυµίες για περιγραφικές πληροφορίες. Το ακριβές περιεχόµενο της επιθυµίας και η αποτίµηση του πόσο καλά ικανοποιείται αυτή, ποικίλει από πλαίσιο σε πλαίσιο».συµπεραίνει λοιπόν ο van Fraassen ότι δεν νοµιµοποιούµαστε να θεωρήσουµε την εξηγητική επιτυχία ως µαρτυρία υπέρ της αλήθειας µιας επιστηµονικής θεωρίας. Μόνον η εµπειρική επάρκεια και ισχύς µιας επιστηµονικής θεωρίας αποτελεί µια ασφαλή οδό της έρευνας. Λέει µάλιστα ότι «δεν είναι ανορθόλογο κάποιος να δεσµεύεται µόνον στην έρευνα για 36 Αυτ., σελ Αυτ., σελ

20 20 θεωρίες που είναι εµπειρικά επαρκείς, για θεωρίες των οποίων τα µοντέλα συµφωνούν προς τα παρατηρήσιµα φαινόµενα, ενώ αναγνωρίζει πως ό, τι µετρά ως παρατηρήσιµο φαινόµενο είναι συνάρτηση του ποια είναι η επιστηµική κοινότητα (πως το παρατηρήσιµο είναι παρατηρήσιµο από εµάς)» Αυτ., σελ

21 21 Β. 1. Η ιχοτοµία µεταξύ Θεωρίας και Παρατήρησης. Σύµφωνα µε τον G. Maxwell, η διάκριση µεταξύ θεωρίας και παρατήρησης δεν είναι δυνατή. Και τούτο διότι: 1. Η γλώσσα µας είναι µολυσµένη, επηρεασµένη από τη θεωρία. 2. Υπάρχει µια συνέχεια µεταξύ παρατήρησης και θεωρητικής συναγωγής εξηγήσεων. 3. Τίποτε κατά βάση δεν είναι µη παρατηρήσιµο. Σύµφωνα µε τον van Fraassen, δεν µας ενδιαφέρει αν η γλώσσα µας εµπεριέχει θεωρία. Από συνήθεια λέµε για παράδειγµα ότι ο ήλιος ανατέλλει αν και δεν είναι αλήθεια. Επίσης, παρόλο που υπάρχει µια συνέχεια µεταξύ παρατήρησης, δεν υπάρχει συνέχεια από τα παρατηρήσιµα στα µη παρατηρήσιµα. Η έννοια «παρατηρήσιµο» αναφέρεται σε οντότητες που µπορούν να περιγραφούν επακριβώς. Ρωτά ο van Fraassen: Ποια είναι η καταλληλότερη µορφή αποδοχής µιας θεωρίας; Η πεποίθησή µας ότι η θεωρία ως όλον είναι αληθής ή κάτι άλλο; 39 Το να αποδεχθεί κανείς µια θεωρία σηµαίνει το να σχηµατίσει την πεποίθηση ότι είναι εµπειρικά επαρκής. «Αυτό που λέει η θεωρία για το παρατηρήσιµο από εµάς- είναι αληθές. Ο van Fraassen δίνει επίσης σηµασία στο ρόλο της διχοτοµίας µεταξύ παρατήρησης και θεωρίας. Και τούτο λόγω της δέσµευσής του προς την έννοια της εµπειρικής επάρκειας ως αληθείας συγκεκριµένου µέρους µιας θεωρίας. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι αντί του διαχωρισµού µεταξύ 39 Αυτ., σελ

22 22 παρατήρησης και θεωρίας οδεύουµε σε έναν διαχωρισµό µεταξύ αληθείας και επιτυχίας στις προβλέψεις. Λέει ο van Fraassen ότι δεν πρέπει να συγχέουµε το παρατηρείν µε το παρατηρείν ότι. Προϋποτίθεται µια εννοιολογική σύλληψη της οντότητας η οποία γίνεται αντικείµενο παρατήρησης. Το γεγονός ότι παρατηρούµε κάτι σηµαίνει ότι το παρατηρούµε έχοντας κατά νου µια συγκεκριµένη στάση, ένα οπτικό πρίσµα υπο το οποίο το παρατηρούµενο γίνεται αντικείµενο παρατήρησης. Θα λέγαµε καλύτερα ότι το παρατηρούµενο είναι παρατηρήσιµο. Ο Στάθης Ψύλλος υποστηρίζει ότι οι ρεαλιστές δεν είναι αναγκασµένοι να αρνηθούν ότι η εννοιολογική δραστηριότητα είναι ουσιώδης για να γνωρίσουµε τον κόσµο. Θεωρεί όµως παράλληλα ότι η ανθρώπινη σκέψη δεν έχει τη δυνατότητα να καθορίσει την πραγµατικότητα των οντοτήτων. Εδώ αντιλαµβανόµαστε την αναγκαιότητα της διάκρισης µεταξύ παρατηρήσιµου και µη παρατηρήσιµου. Το µη παρατηρήσιµο έχει τη δυνατότητα αργότερα να καταστεί παρατηρήσιµο. Το θέµα όµως είναι, διερωτάται ο van Fraassen, εάν η ταξινόµηση των οντοτήτων σε παρατηρήσιµες και µη παρατηρήσιµες έχει ή δεν έχει σηµασία για αυτή την ύπαρξη των δυνατών να παρατηρηθούν οντοτήτων; Εδώ υπεισέρχεται, σύµφωνα µε τον van Fraassen, η έννοια της επιστηµικής κοινότητας. Η αποδοχή µιας θεωρίας από ένα επιστηµικό πλαίσιο σηµαίνει την αποδοχή της εµπειρικής της επάρκειας, δηλαδή της αλήθειας της, νοούµενης είτε ως αντιστοιχίας, είτε ως µιας γνωσιακής, επιστηµικής ορθότητας Ψύλλος Στάθης, Επιστήµη και Αλήθεια,, ό.π., σελ

23 23 Β. 2. Συναγωγή στην καλύτερη εξήγηση. Η εφαρµογή της συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση, στην επιστήµη, σχετίζεται µε την επιλογή ενός εύρους επιλογών. Ο van Fraassen επικαλείται τον Sellars ο οποίος λέει: «Το να έχουµε καλούς λόγους να υποστηρίζουµε µια θεωρία είναι ipso facto το να υποστηρίζουµε ότι οι οντότητες που αξιώνει η θεωρία υπάρχουν». Το επιχείρηµα αυτό του Sellars επικαλείται σύµφωνα µε τον van Fraassen τον κανόνα της συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση. Ο van Fraassen υποστηρίζει ότι το να ακολουθούµε κάποιον κανόνα συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση είναι µια ψυχολογική υπόθεση που εξηγεί καλύτερα την εµπειρική επάρκεια µιας θεωρίας. Επίσης ο van Fraassen θεωρεί ότι ακόµη και αν πιστώσουµε στην συναγωγή αυτή επιτυχία και επάρκεια, πώς θα γνωρίζουµε ότι οδηγεί στην αλήθεια; Στην διάρκεια της ιστορίας αναδύθηκαν πολλές λαθεµένες επιστηµονικές θεωρίες. Πώς µπορεί να ξεπεράσει το πρόβληµα αυτό ο επιστηµονικός ρεαλισµός καταφεύγοντας στο προσεγγιστικώς αληθές; Τίθεται τελικά το ερώτηµα: Τι σηµαίνει αλήθεια κατά προσέγγιση, σεβόµενη την συναγωγή στην καλύτερη εξήγηση; εδοµένου ενός εύρους θεωριών εναλλακτικών επιλογών, ο επιστηµονικός ρεαλισµός θεωρεί ότι πρέπει να πιστέψουµε ότι µια τουλάχιστον θεωρία είναι αληθής. Είµαστε σίγουροι ότι αυτό το εύρος των θεωριών περιλαµβάνει µια τουλάχιστον αληθή θεωρία; Τίθεται επίσης και ένα άλλο ερώτηµα: «Τι σηµαίνει καλύτερη εξήγηση»; «Έχει ευρέως υποστηριχθεί ότι η χρήση από τους ρεαλιστές µιας συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση για την υπεράσπιση της θεωρίας τους είναι κυκλική και συνιστά λήψη του ζητουµένου καθώς θεωρεί δεδοµένη την αξιοπιστία ενός τύπου συναγωγής 23

24 24 ο οποίος αµφισβητείται από τους µη ρεαλιστές». 41 Ο Στάθης Ψύλλος θεωρεί ότι η κατηγορία της κυκλικότητας χάνει την αξία της στο πλαίσιο εντός ενός νατουραλιστικού πλαισίου. Και αυτό γιατί δεν ζητείται η δικαιολόγηση όπως λέει των απαγωγικών µεθόδων µε την ιντερναλιστική έννοια (όπως γνωρίζουµε ιντερναλιστικές απόψεις είναι ο θεµελιωτισµός και ο συνεκτικισµός) αλλά η εξήγηση τους µε την επιστηµολογική εξτερναλιστική έννοια (θυµόµαστε την αξιοπιστοκρατία reliabilism). Θεωρεί λοιπόν ο Στάθης Ψύλλος ότι δεν υφίσταται θέµα κυκλικότητας στην εξήγηση αυτή και αυτό άπτεται της απαγωγικής υπεράσπισης της Συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση. Φιλόσοφοι όπως ο Ψύλλος, ο Boyd, o Trout επιχειρούν να εξουδετερώσουν την κατηγορία αυτή της κυκλικότητας της ΣΚΕ (Συναγωγή στην Καλύτερη Εξήγηση) θεωρούντες ότι η απαγωγή αποτελεί το µόνο τύπο ενισχυτικής συναγωγής. Σε µια δηµοσίευση του ο Bas van Fraassen 42 στην οποία επιχειρηµατολογεί εναντίον του Στάθη Ψύλλου, 43 όσον αφορά την απαγωγή και τη συναγωγή στην καλύτερη εξήγηση, θεωρεί ότι τα επιχειρήµατά του εναντίον της ΣΚΕ δεν ανατρέπονται από την επιχειρηµατολογία του Ψύλλου ο οποίος αποτυγχάνει κατά την γνώµη του Van Fraassen πάντοτε να αποδείξει ότι η αποκήρυξη της ΣΚΕ από τον Van Fraassen αποδυναµώνει την θέση του για τον καθαρό σκεπτικισµό. Ο Στάθης Ψύλλος στη δηµοσίευσή του για τον απαγωγικό συλλογισµό 44 θεωρεί ότι ο van Fraassen αναρωτιέται για το αν αξίζει κανείς να εµπιστεύεται πρακτικές τέτοιου είδους. Αναλύοντας ο Στάθης Ψύλλος τη στάση του van Fraassen για την απαγωγή αναφέρεται σε δύο επιχειρήµατα του τελευταίου εναντίον της 41 Αυτ., σελ Bas van Fraassen, A Defence of Van Fraassen s Critique of Abductive Inference: Reply to Psillos The Philosophical Quarterly, Vol. 47, No 188 ( ) 43 Stathis Psillos, On Van Fraassen s Critique of Abductive Reasoning, Philosophical Quarterly, Volume 46, Issue 182 (January 1996), Stathis Psillos, On Van Fraassen s Critique of Abductive Reasoning, Philosophical Quarterly, Volume 46, Issue 182 (January 1996),

25 25 συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση. Στο επιχείρηµα (from the bad lot) και στο επιχείρηµα (from indifference). Όσον αφορά στο πρώτο επιχείρηµα ο Στάθης Ψύλλος επιθυµεί να αποδείξει ότι και οι δύο πλευρές, οι επιστηµονικοί ρεαλιστές και οι οπαδοί του κατασκευαστικού εµπειρισµού, χρειάζεται να επικαλεστούν ένα είδος προνοµίου ώστε να έχουν θεµελιωµένες κρίσεις που απαιτούν από τις επιστηµονικές θεωρίες. Όσον αφορά στο δεύτερο επιχείρηµα, ο Στάθης Ψύλλος επιθυµεί να δείξει ότι κρίσεις πάνω σε κατά προσέγγιση αληθείς θεωρίες δεν επηρεάζονται πλέον περισσότερο από το επιχείρηµα (from indifference) όσο οι κρίσεις προερχόµενες από την εµπειρική επάρκεια. Καταλήγοντας ο Στάθης Ψύλλος θεωρεί ότι ο van Fraassen αποτυγχάνει να υπονοµεύσει την απαγωγή. Σύµφωνα µε τον Στάθη Ψύλλο, όχι µόνο αποτυγχάνει ο van Fraassen να την υπονοµεύσει αλλά ακόµη και εάν επιτύγχανε, θα υπονόµευε εξίσου και απαραιτήτως την δική του εµπειριστική θέση µειώνοντας την σε έναν καθαρό σκεπτικισµό. Ο van Fraassen αντιλέγων 45 θεωρεί ότι ο Στάθης Ψύλλος διακρίνει µεταξύ οριζόντιας και κάθετης συναγωγής στην καλύτερη εξήγηση. Σύµφωνα µε τον Στάθη Ψύλλο ο van Fraassen αµφισβητεί µόνον τη κάθετη έννοια της ΣΚΕ. Ο van Fraassen όµως υποστηρίζει ότι ο Στάθης Ψύλλος λέγοντας αυτό, διαπράττει ένα λάθος το οποίο αποτελεί προϊόν παρερµηνείας. Ο van Fraassen συνεχίζει λέγοντας ότι ο κατασκευαστικός εµπειρισµός δεν αποτελεί µια επιστηµολογία αλλά µια οπτική υπο την οποία θεωρείται η επιστήµη. Οι οπαδοί του κατασκευαστικού εµπειρισµού και οι οπαδοί του επιστηµονικού ρεαλισµού αποτελούν δύο κατηγορίες φιλοσόφων, συνεχίζει ο van Fraassen, οι οποίοι έχουν διαφορετική οπτική γωνία υπο την οποία βλέπουν την επιστήµη. Η τάση λέει ο 45 Bas van Fraassen, A Defence of Van Fraassen s Critique of Abductive Inference: Reply to Psillos The Philosophical Quarterly, Vol. 47, No 188 ( ) 25

26 26 van Fraassen, να συγχέονται ο κατασκευαστικός εµπειρισµός µε τον επιστηµονικό αγνωστικισµό έχει οδηγήσει σηµαντικά στην εξώθηση στα άκρα ενός σκεπτικισµού. Ο Στάθης Ψύλλος, υποστηρίζει ο van Fraassen, δεν ξεχωρίζει πάντοτε τους κύριους στόχους του, τον κατασκευαστικό εµπειρισµό, ως θέση αντιτιθέµενη στον επιστηµονικό ρεαλισµό. Ο van Fraassen απορρίπτει τον επιστηµονικό ρεαλισµό όχι διότι θεωρεί αυτόν παράλογο αλλά διότι απορρίπτει τον «πληθωρισµό µεταφυσικής» 46 που τον συνοδεύει. Ο Στάθης Ψύλλος, αναφερόµενος στο «σχεδίασµα για µια επιστηµολογία» του van Fraassen, λέει ότι ο τελευταίος προτείνει ότι η µοναδική πίστη στην εµπειρική επάρκεια των θεωριών µπορεί να βασισθεί στην µαρτυρία. Ο van Fraassen αντιτείνει ότι η εµπειρική επάρκεια µιας υπόθεσης είναι πάντοτε περισσότερο αξιόπιστη από την αλήθεια αυτής της υπόθεσης. Η διαφορά µε τον επιστηµονικό ρεαλισµό στο θέµα αυτό, σύµφωνα πάντα µε τον van Fraassen, άπτεται της σηµασίας της ΣΚΕ ως εξήγησης ή µάλλον ως επαρκούς εξήγησης. Ο Στάθης Ψύλλος, απαντώντας στην θεώρηση αυτή του van Fraassen, λέει ότι ο τελευταίος διατηρεί µια επιλεκτική στάση απέναντι στην ΣΚΕ θεωρώντας ότι η ΣΚΕ δεν εγγυάται την αξιοπιστία όταν η δυνατότητα της εξήγησης από τις αποδείξεις µαρτυρίες εκτείνεται στο κόσµο των µη παρατηρήσιµων. 46 Bas van Fraassen, A Defence of Van Fraassen s Critique of Abductive Inference: Reply to Psillos The Philosophical Quarterly, Vol. 47, No 188,

27 27 Β. 3. Τα όρια της απαίτησης για εξήγηση. Ο van Fraassen αναφερόµενος 47 στον Smart και τα επιχειρήµατά του για τον επιστηµονικό ρεαλισµό (διάκριση µεταξύ αληθών και απλώς χρήσιµων θεωριών) υποστηρίζει ότι η χρησιµότητα µιας θεωρίας δεν είναι παρά µια απλή διαπίστωση. Το γεγονός ότι τα παρατηρήσιµα φαινόµενα εµφανίζουν βασικές κανονικότητες αποτελεί επίσης µια διαπίστωση. Ο Smart υποστηρίζει ότι η εργαλειακή χρησιµότητα πάνω στην οποία βασίζονται οι θέσεις του αντιρεαλισµού µπορεί να εξηγηθεί µόνον µέσω αναφοράς τους στην αλήθεια των θέσεων αυτών. Ο αντίλογος του van Fraassen απέναντι στην παραπάνω θέση είναι ότι η εµπειρική επάρκεια µας παρέχει µια εξήγηση. Το εξηγητέον αποτελεί τον τελικό στόχο της επιστήµης. Η εµπειρική επάρκεια υπερκαλύπτει όλα τα φαινόµενα, ακόµη και τις κανονικότητες των µη παρατηρήσιµων φαινοµένων. «Από τις αντιπαραθέσεις του Μεσαίωνα ανακαλούµε την νοµιναλιστική απάντηση ότι οι βασικές κανονικότητες είναι απλώς γυµνές κανονικότητες, µη επιδεχόµενες εξήγησης». 48 ύο συµβάντα τα οποία είναι αποτέλεσµα σύµπτωσης µεταξύ τους µπορούν να εξηγηθούν ανεξάρτητα. Ο van Fraassen παρέχει ένα παράδειγµα από την κβαντική µηχανική όπου οι συσχετισµοί δεν έχουν πραγµατικά κοινή αιτία µε την παραδοσιακή έννοια. 47 B. van Fraassen, The Scientific Image,, ό.π., σελ Αυτ., σελ

28 28 Β. 4. Περιορισµοί στην εξήγηση. Στην πραγµατικότητα, λέει ο van Fraassen, δεν προσδοκούµε ότι οι θεωρίες µας θα «σώζουν» τις κοινές καθηµερινές µας γενικεύσεις, αφού ούτε εµείς οι ίδιοι έχουµε απόλυτη εµπιστοσύνη στην αυστηρή καθολικότητά τους. 49 Οι εµπειρικές γενικεύσεις των παρατηρήσιµων φαινοµένων υπόκεινται σε εξαιρέσεις. Ο Sellars υποστηρίζει ότι πρέπει να απευθυνθούµε στο µη παρατηρήσιµο ώστε να εξηγήσουµε τις παρατηρήσιµες µη κανονικότητες. «Αν όλες οι µη παρατηρήσιµες οντότητες δεν υπάρχουν, αν οι θεωρητικοί ισχυρισµοί δεν είναι καλά επικυρωµένες και αληθείς περιγραφές ενός µη παρατηρήσιµου κόσµου, τότε δεν είναι δυνατόν να εξηγήσουµε την εµπειρική επιτυχία της επιστήµης και την πρόβλεψη συσχετισµών µεταξύ των παρατηρήσιµων οντοτήτων» B. van Fraassen, The Scientific Image,, ό.π., σελ Psillos Stathis, Επιστήµη και Αλήθεια,, ό.π., σελ

29 29 Β. 5. Το Ύστατο Επιχείρηµα. Ο Putnam ερχόµενος σε διάλογο µε τον Michael Dummett για την διατύπωση του επιστηµονικού ρεαλισµού προσφέρει ένα νέο επιχείρηµα για την υπεράσπισή του, το λεγόµενο Ύστατο Επιχείρηµα 51 : «Το θετικό επιχείρηµα για τον ρεαλισµό είναι ότι αποτελεί τη µόνη φιλοσοφική θέση που δεν καθιστά θαύµα την επιτυχία της επιστήµης». Απέναντι στην ρήση αυτή του Putnam ο van Fraassen λέει σαρκαστικά ότι «υπάρχει στον κόσµο η κανονικότητα ότι οι επιστηµονικές προβλέψεις συνήθως εκπληρώνονται και αυτή η κανονικότητα απαιτεί συνήθως µια εξήγηση. Άπαξ και ικανοποιηθεί αυτή η απαίτηση της εξήγησης, έχουµε φθάσει δικαιωµατικά στο ύστατο τέλος των εξηγήσεων». 52 Ο van Fraassen θεωρεί αυτή την ικανοποίηση για εξήγηση πολύ παραδοσιακή. Θεωρεί ότι κάθε θεωρία έρχεται για να ζήσει σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Μόνον οι επιτυχείς θεωρίες επιβιώνουν. Υποστηρίζει δηλαδή ότι η επιτυχία της επιστήµης δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη διότι δεν είναι θαύµα. Πρέπει όµως να προβληµατισθούµε γιατί επιλέγουµε µια θεωρία βασιζόµενοι στην εµπειρική της επάρκεια. Τι σηµαίνει λοιπόν εµπειρική επάρκεια; Και ποια η σχέση της εµπειρικής επάρκειας µε την επιτυχία µιας θεωρίας να συλλάβει τις κανονικότητες της φύσης; Η ερώτηση αυτή µας οδηγεί σε ατραπούς που σχετίζονται µε το εξηγητέο. Θα ασχοληθούµε µε αυτό το θέµα στο επόµενο κεφάλαιο. 51 Putnam Hilary, Mathematics, Matter and Method, Cambridge, Cambridge University Press, 1975, Vol 1 σελ B. van Fraassen, The Scientific Image,, ό.π., σελ

30 30 Β. 6. «Σώζειν τα Φαινόµενα». Όταν έρχονται σε διάλογο οι ρεαλιστές µε τους αντιρεαλιστές, για τις επιστηµονικές θεωρίες, επιθυµούν να εκθέσουν τις θεωρίες τους για το πώς βλέπει ο καθένας τους τον κόσµο. Ο ρεαλιστής θεωρεί την αλήθεια των επιστηµονικών θεωριών ως κριτήριο της ισχύος τους, ενώ ο αντιρεαλιστής θεωρεί ότι η επιστήµη ασχολείται µε κάποιες παρατηρήσιµες περιοχές της πραγµατικότητας, µε άλλα λόγια το περιεχόµενο µιας θεωρίας που ασχολείται µε πράγµατα τα οποία είναι δυνατόν να παρατηρηθούν επηρεάζει την εµπειρική επάρκεια της θεωρίας αυτής. Ο van Fraassen υποστηρίζει ότι το τι είναι παρατηρήσιµο αποτελεί κάτι ανεξάρτητο από τα ζητήµατα που η θεωρία θέτει. Η θεωρία ενδέχεται να έχει µια συγκεκριµένη εσωτερική δοµή ενδέχεται επίσης να αποτελεί µέρος ενός γενικότερου επιστηµονικού παραδείγµατος ή προγράµµατος. Η σχέση θεωρίας και παρατηρήσιµου - επισηµάνθηκε και ανωτέρω επηρεάζεται από τη σχέση παρατηρήσιµου και µη παρατηρήσιµου. Η εννοιολόγηση µιας παρατήρησης, µιας περιγραφής της πραγµατικότητας αποτελεί αντικείµενο ταξινόµησης στην επιστηµονική κοινότητα και δεν µπορεί να επηρεάσει καθοριστικά τη διάκριση µεταξύ παρατηρήσιµου και µη παρατηρήσιµου. Η διάκριση αυτή, λέει ο van Fraassen, µεταξύ του παρατηρήσιµου και του όλου της πραγµατικότητας αποτελεί ανθρωποκεντρικό γνώρισµα. Ο κατασκευαστικός εµπειρισµός του van Fraassen πρεσβεύει ότι «αυτό που ενδιαφέρει την επιστήµη είναι η εµπειρική επάρκεια και όχι η αναζήτηση της 30

31 31 αλήθειας που εκτείνεται πέραν αυτής.» 53 Άρα έχουµε µια περιγραφή ενός τµήµατος της πραγµατικότητας σε αντιδιαστολή από το όλον της πραγµατικότητας. Ο επιστηµονικός ρεαλισµός, λέει ο van Fraassen, αισθάνεται άβολα µε αυτή τη διάκριση. Αυτό που έχει σηµασία, συνεχίζει, «είναι η εµπειρική επάρκεια και όχι η αλήθεια ή το ψεύδος των περιγραφών που υπερβαίνουν τα παρατηρήσιµα φαινόµενα. Η εµπειρική επάρκεια συσχετίζει τη θεωρία προς τα ενεργεία φαινόµενα». 54 Άλλο πράγµα λοιπόν είναι η εµπειρική επάρκεια και άλλο η αλήθεια. Τι σηµαίνει να είναι η θεωρία εµπειρικά επαρκής: Ο van Fraassen υποστηρίζει ότι αυτό συµβαίνει όταν η θεωρία αυτή έχει κάποιο µοντέλο τέτοιο ώστε να υπάρχει ισοµορφισµός των φαινοµένων που η θεωρία περιγράφει. Πολλές φορές τα φαινόµενα που η θεωρία περιγράφει συσχετίζονται στο µοντέλο αυτό τυχαία. Συσχετιζόµενα τα φαινόµενα αυτά στο µοντέλο της θεωρίας καθίστανται και αυτά θεωρία. Η θεωρία ως µεταβλητή παρουσιάζεται ενίοτε ως «µεταφυσικό φορτίο» κατά τον van Fraassen. Θυµόµαστε στο κεφάλαιο για την Συναγωγή στην Καλύτερη Εξήγηση την αναφορά του ίδιου για τον «πληθωρισµό µεταφυσικής» στον επιστηµονικό ρεαλισµό. Εξαιτίας τούτου υφίστανται δύο επιστηµικές στάσεις απέναντι σε µια θεωρία, η αντιµετώπισή της ως αληθούς και η αντιµετώπισή της ως εµπειρικά επαρκούς. Το θέµα για τον van Fraassen είναι ότι ο ισχυρισµός της εµπειρικής επάρκειας είναι ασθενέστερος του ισχυρισµού της αλήθειας της θεωρίας και σωζόµαστε κατά τον τρόπο αυτό από τη µεταφυσική διατηρώντας λιγότερες δογµατικές βεβαιότητες. 53 B. van Fraassen, The Scientific Image,, ό.π., σελ Αυτ., σελ 99. Τα πλάγια γράµµατα είναι του συγγραφέα. 31

32 32 Γ 1. Τι είναι ο κατασκευαστικός εµπειρισµός. Γ 1 α) Η Εµπειρική Επάρκεια. Ο Στάθης Ψύλλος θεωρεί 55 ότι «οι εµπειρικές προτάσεις ξεχωρίζουν από τις άλλες όχι γιατί παίζουν το ρόλο του θεµελίου αλλά γιατί παίζουν το ρόλο του υπονοµευτή. Και τούτο γιατί δεν είναι εύκολα υπονοµεύσιµες». Τι πετυχαίνουµε µέσω της εµπειρίας µας; Να αντιληφθούµε τον κόσµο. Τη γύρω µας πραγµατικότητα. Η εµπειρία µας προσφέρει δεδοµένα µέσω των αισθήσεών µας. Έχουµε όµως το δικαίωµα να βασισθούµε στα δεδοµένα των αισθήσεων µας; Η µήπως η αποδοχή αυτών των δεδοµένων µας βοηθά απλώς να ερµηνεύσουµε τον κόσµο, να «σώσουµε τα φαινόµενα»; Το ερώτηµα που µας βασανίζει εδώ άπτεται της υπόστασης της ίδιας της επιστήµης. Είναι δυνατόν η παρατήρηση των φαινοµένων µέσω των αισθήσεών µας να «καταδεικνύει µε αναµφίβολο τρόπο τις υποτιθέµενες αιτιακές συνδέσεις που βρίσκονται πίσω από αυτά;» 56 Το πρόβληµα αυτό οδήγησε, σύµφωνα µε τον van Fraassen, στον φιξιοναλισµό του P. Duhem αλλά και στην αντίδραση του λογικού εµπειρισµού του H. Riechenbach. Η επιστήµη τώρα πια, ισχυρίζεται ο van Fraassen, αποσκοπεί «στο να βρει µια περιγραφή η οποία να εξηγεί τις παρατηρήσιµες διαδικασίες». Ο, τι δηλαδή είναι παρατηρήσιµο περιγράφεται από την επιστηµονική θεωρία η οποία «σώζει τα φαινόµενα». Πρόκειται περί µιας εµπειριστικής τοποθέτησης του van Fraassen η οποία αφορά την κατασκευή παραδειγµάτων µοντέλων επαρκών για την εξήγηση των φαινοµένων. Η θεωρία του van Fraassen, σύµφωνα 55 Στάθης Ψύλλος, «Εµπειρία: Θεµελίωση ή περιορισµός;» κείµενο από τις Πανεπιστηµιακές ιαλέξεις του συγγραφέα στο τµήµα ΜΙΘΕ του Πανεπιστηµίου Αθηνών, Μάρτιος 2004 Αθήνα στην ιστοσελίδα: 56 Bas van Fraassen, The Scientific Image,, ό.π., σελ.2. (το ερωτηµατικό είναι του γράφοντος της παρούσα εργασία). 32

33 33 µε τον Ian Hacking 57, αρνείται το επιστηµολογικό συστατικό στις επιστηµονικές θεωρίες, δεν δέχεται δηλαδή ότι µπορούµε να έχουµε εγγυηµένη πίστη στις θεωρίες. Είτε είναι αληθείς, είτε ψευδείς δεν έχει σηµασία για εµάς, προκειµένου να κατανοήσουµε τις µη παρατηρήσιµες οντότητες δεν διαθέτουµε καµία εγγυηµένη θεωρία. Μπορούµε να αποδείξουµε ότι υπάρχουν ηλεκτρόνια; Υπάρχει πραγµατικότητα η οποία δεν µπορεί να παρατηρηθεί από εµάς τους ανθρώπους. Συνεχιστής του Hume, ο Bas van Fraassen, ονοµάζει τον εαυτό του κατασκευαστικό εµπειριστή. Εµπειριστή όµως όχι µε την µορφή που έδωσαν στον εµπειρισµό οι λογικοί θετικιστές (Carnap R. και άλλοι). Θεωρεί ότι οι θεωρίες πρέπει να λαµβάνονται κυριολεκτικά αυτό όµως δεν σηµαίνει ότι είναι αληθείς. Ο Bas van Fraassen αντιτίθεται στη µεταφυσική. Λέει χαρακτηριστικά στην Επιστηµονική Εικόνα στο 3 ο κεφάλαιο ότι η απόδειξη της εµπειρικής επάρκειας είναι κατά πολύ ασθενέστερη από την απόδειξη της αλήθειας και ο περιορισµός αυτός µας απελευθερώνει από τη µεταφυσική. Ο Bas van Fraassen, λέει ο Ian Hacking, είναι υπέρ της παρατήρησης και ενάντια στις αιτίες. Υποβαθµίζει τη σηµασία της εξήγησης, δεν πιστεύει ότι η εξήγηση οδηγεί στην αλήθεια. 58 Ο κατασκευαστικός εµπειρισµός του van Fraassen θεωρεί ότι το να αποδεχθούµε µια θεωρία σηµαίνει για µας να πιστέψουµε ότι είναι εµπειρικά επαρκής. Η διαµάχη για το αν µια θεωρία σώζει τα φαινόµενα µπορεί να ερµηνεύσει τον κόσµο είναι πολύ παλαιά. Μας αναφέρει χαρακτηριστικά ο P. Duhem την αντίθεση µεταξύ αβερροϊστών και οπαδών του πτολεµαϊκού συστήµατος. «Οι αβερροϊστές θεωρούσαν ότι είναι δυνατόν από ένα µεταφυσικό δόγµα να συναχθεί µια αστρονοµική θεωρία, ενώ οι οπαδοί του πτολεµαϊκού 57 Ian Hacking, Representing and Intervening, εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σσ: Αυτ., σελ

34 34 συστήµατος πίστευαν ότι ο ακριβής έλεγχος των φαινοµένων µέσω της παρατήρησης µπορούσε να αποδώσει βεβαιότητα» «Ακολουθώντας αντίθετες διαδροµές, συνεχίζει ο P. Duhem, κατέληξαν και οι δύο πλευρές στο ίδιο λάθος: θεωρούσαν ότι οι υποθέσεις στις οποίες βασίζεται η θεωρία τους έχουν αληθινή υπόσταση». Αυτό περίπου υπονοούσε ο Πάπας Ουρβανός όταν υπενθύµιζε στον Γαλιλαίο ότι όσο πολλές και αν είναι οι εµπειρικές επιβεβαιώσεις δεν µπορούν ποτέ να µετατρέψουν µια υπόθεση σε βεβαιότητα. 59 Ο ινστρουµενταλισµός 60 του Duhem τον οδηγεί στην παραδοχή ότι δεν είναι αναγκαία η γνώση µιας µη παρατηρήσιµης πραγµατικότητας πίσω από τα αντιληπτά φαινόµενα. Πέρα από την εµπειρική επαλήθευση υπάρχει η µεταφυσική. Η µεταφυσική είναι κάτι που απεχθάνεται ο Bas van Fraassen, όπως και ο P. Duhem. Βέβαια στον Duhem δεν απαντάται η έννοια της εµπειρικής επάρκειας αλλά µόνον η σύµπτωση της επιστηµονικής θεωρίας µε τα φαινόµενα, όπως και η φόρτιση της επιστηµονικής παρατήρησης από τη θεωρία (theory laden) που πολλές φορές οδηγεί, σύµφωνα µε τον Ian Hacking 61 σε µια εκδοχή ιδεαλισµού. Τελικά µπορούµε να πούµε ότι ο κατασκευαστικός εµπειρισµός αφορά µια σε µια εµπειρική διάκριση µεταξύ παρατηρήσιµων και µη παρατηρήσιµων φαινοµένων και σε έναν επιστηµολογικό διαχωρισµό µεταξύ πίστης και επιστηµονικών παραδοχών. Μπορεί λοιπόν να επικεντρωθεί η ανάλυσή µας στο διαχωρισµό µεταξύ παρατηρήσιµου και µη παρατηρήσιµου για να αντιληφθούµε την έννοια της εµπειρικής επάρκειας του κατασκευαστικού εµπειρισµού του van 59 P. Duhem,, ό.π., σελ Ο P. Duhem προσφέρει και επιχειρήµατα κατά του ινστρουµενταλισµού. Προσπάθησε να συµβιβάσει µια µορφή ινστρουµενταλισµού µε µια µορφή του επιστηµονικού ρεαλισµού. Περισσότερα στο επίµετρο Β του Σώζειν τα Φαινόµενα : «Η Φιλοσοφία της Επιστήµης του P. Duhem, Μεταξύ επιστήµης και µεταφυσικής», Στάθης Ψύλλος και Μιλένα Ιβάνοβα, σσ Ian Hacking, Representing and Intervening,, ό.π., σελ