Elisa Mancinelli. Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας

Transcript

1 Elisa Mancinelli Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση: διαχείριση και αντιμετώπιση του ψηφιακού χάσματος 1. Μερικοί σχετικοί ορισμοί Προτού ασχοληθούμε με το ζήτημα της ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης (e-inclusion), ή αλλιώς ψηφιακής ενσωμάτωσης (digital inclusion), είναι σημαντικό να αναφερθούμε σε μερικούς γενικότερους ορισμούς, αναφορικά με την κοινωνική ενσωμάτωση (social inclusion) (και του κοινωνικού αποκλεισμού (social exclusion), ο οποίος αποτελεί την άλλη όψη του νομίσματος). Υπάρχει διαθέσιμος ένας πολύ μεγάλος όγκος ερευνητικών δεδομένων, αρκετά για να μας πείσουν ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο φαινόμενο (Bradshaw et al, 2004). Στους κρίσιμους εμπλεκόμενους παράγοντες συμπεριλαμβάνονται οι εξής: το χαμηλό εισόδημα, ο αποκλεισμός από την αγορά εργασίας (ως επακόλουθο κακής υγείας, χαμηλού γνωσιακού επιπέδου και έλλειψης δεξιοτήτων), η πρόσβαση σε δυνατότητες εκπαίδευσης και μάθησης, η έλλειψη στέγης, ο «βαθμός (επίπεδο) του κοινωνικού κεφαλαίου» (degree of social capital) και η κατάσταση της περιοχής διαβίωσης, της «γειτονιάς» (neighbourhood status), οι οποίοι συνδέονται με την εμφάνιση και ενίσχυση των λεγόμενων «κύκλων ένδειας» (φτώχειας, cycles of poverty ). Οι παράγοντες αυτοί εμφανίζονται τακτικά σε πολλές δυτικές κοινωνίες. Ως επακόλουθο αυτών των εμφανίσεων, τυποποιημένες μετρήσεις του αποκλει- 247

2 248 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας σμού και του επιπέδου φτώχειας καταδεικνύουν ότι το «χάσμα της φτώχειας» ( poverty gap ) αυξάνεται, αντί να μειώνεται. Παρόλα αυτά, αν και το πρότυπο αυτό εμφανίζεται τόσο σε χώρες εντός της ευρωζώνης, όσο και σε μερικές εκτός αυτής, υπάρχουν ενδείξεις ότι μερικές κοινωνίες είναι λιγότερο επιρρεπείς στην εμφάνιση φαινομένων αποκλεισμού (Justino and Litchfield, 2003). Μια περιοχή, η οποία φαίνεται να έχει σχετικά αγνοηθεί από την έρευνα και η οποία θα μπορούσε να συνεισφέρει στην εξήγηση αυτής της διαφοροποίησης και ίσως μάλιστα να προσέφερε και μια εξήγηση στο γιατί ο κοινωνικός αποκλεισμός παραμένει τόσο δύσκολο να εκλείψει εστιάζεται στις αντιληπτικές (cognitive,), πολιτισμικές (cultural) και διαλεκτικές (discursive) διαδικασίες, οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο που δομούνται μέσα στην κοινωνία η φτώχεια και ο αποκλεισμός, καθώς και το πώς αυτοί εξαρτώνται από την κοινωνική ταυτότητα του ατόμου και τη μάθηση. Από τα πρώτα της κιόλας βήματα, η επιστήμη της κοινωνιολογίας άρχισε να μελετά τις διασυνδέσεις μεταξύ κοινωνικής συνοχής και κοινωνικών παθολογικών φαινομένων, παρακολουθώντας τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ κοινωνικής αποδόμησης, εγκλήματος, φτώχειας, ανοχής και «ανομίας» (Durkheim, 1951; Merton, 1968; Giddens, 1991). Ένα θέμα που επανεμφανίζεται συχνά σε αυτό το πλαίσιο έρευνας των κοινωνικών επιστημών, είναι ότι οι διάφορες κοινωνίες, κοινότητες και ομάδες, οι οποίες αναπτύσσουν ισχυρούς και προσαρμοζόμενους μηχανισμούς για την προώθηση της συνοχής και της αλληλεγγύης των μελών τους, είναι μάλλον ανθεκτικότερες στις δυνάμεις της κοινωνικής διάσπασης και του κοινωνικού αποκλεισμού, και επομένως περισσότερο ανθεκτικές στις κοινωνικές και οικονομικές παθολογικές καταστάσεις. Έχει προταθεί η ερμηνεία ότι η διαρκής και επαναλαμβανόμενη έκθεση σε δυσχερείς κοινωνικές και οικονομικές καταστάσεις ως αποτέλεσμα, για παράδειγμα, παθογενών καταστάσεων που έχουν τη ρίζα τους στη φτώχεια και που «οφείλονται σε αδιέξοδες καταστάσεις, σε ανυπέρβλητα εμπόδια, ή σε έλλειψη κοινωνικής στήριξης», (Elstad, 1998; Krieger, 2004; Kawachi and Berkman et al, 2000) είναι αυτή ακριβώς που υποσκάπτει την κοινωνική συνοχή, διαλύει το συνεργατικό πνεύμα και τελικά είναι αυτή που καθιστά τρωτούς όσους εκτίθενται σε κοινωνικές και οικονομικές παθολογικές καταστάσεις.» Υιοθετώντας αυτό το σκεπτικό, υπάρχουν μελέτες που ισχυρίζονται ότι περιβάλλοντα τα οποία χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα ανάπτυξης «κοινωνικού κεφαλαίου» ( social capital ) και «κοινωνικής συνοχής» ( social cohesion ) είναι σε θέση να παρέχουν βελτιωμένο επίπεδο υγείας στον πληθυσμό, ασκώντας επιρροή στις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας και ενδυναμώνοντας τους δεσμούς μιας «πολιτισμένης κοινωνίας» (Kawachi and Berkman, 2000; Wilkinson, 1996; Lynch et al, 2000; Kunitz, 2001). Η οπτική αυτή αντανακλά μερικώς την καθιερωμένη εδώ και καιρό αντίληψη, ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός εκπηγάζει από το συνδυασμό πολλαπλών παρα-

3 Elisa Mancinelli 249 γόντων στέρησης (deprivation) (Townsend, 1993; Bradshaw et al., 2003; Perry, 2004), οι οποίοι σχετίζονται με θέματα όπως τα εξής: οικονομική δυσπραγία, ελλιπής εκπαίδευση, κακή στεγαστική κατάσταση, ανεργία κλπ., όπως θα εξηγήσουμε στην επόμενη ενότητα. Κοινωνικός Αποκλεισμός / Κοινωνική Ενσωμάτωση Υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί ορισμοί του κοινωνικού αποκλεισμού. Μερικοί από αυτούς εστιάζονται στην «κατηγοριοποίηση» των ομάδων-στόχων που βρίσκονται αποκλεισμένες, ή τουλάχιστον διατρέχουν κίνδυνο αποκλεισμού, χρησιμοποιώντας ως κριτήρια παράγοντες φύσεως οικονομικής, φυσικής, γεωγραφικής, ή ακόμη και παράγοντες σχετικούς με το φύλο, την ηλικία κλπ. Ενώ η έννοια της φτώχειας αναφέρεται ξεκάθαρα σε έλλειψη πόρων, ιδίως οικονομικών, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού φαίνεται να καταδεικνύει την πολυδιάστατη φύση της διαδικασίας του αποκλεισμού, κάτι που επιδεινώνει τις δυσμενείς επιπτώσεις στα άτομα, σε ομάδες ατόμων εντός της ίδιας γεωγραφικής ή αστικής περιοχής, ή ακόμη και της κοινωνίας ως σύνολο. Ιδωμένη από αυτή τη γενικότερη οπτική, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού σχετίζεται με τη θέση στην οποία κατατάσσεται ένα συγκεκριμένο άτομο, ή μια ομάδα ατόμων, αναφορικά με το όλο κοινωνικό οικοδόμημα. Ο αποκλεισμός ενδέχεται να οφείλεται στο ότι το άτομο είναι μέλος μιας συγκεκριμένης εθνικής ή θρησκευτικής μειονότητας, ή στο ότι κατοικεί σε μια κοινωνικά επιβαρημένη περιοχή κλπ. Σε κάθε περίπτωση όμως, διαφαίνεται ξεκάθαρα μια σύνδεση μεταξύ φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, όπου η φτώχεια ενδεχομένως να είναι ένας μόνο από τους πολλούς παράγοντες που συντείνουν στον κοινωνικό αποκλεισμό. Αυτή η εννοιολογική διαφορά είναι ιδιαίτερα εμφανής στα διάφορα πολιτικά κείμενα, προγράμματα και διακηρύξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μια ουσιώδης διαφοροποίηση μεταξύ της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού έγκειται στις αντίστοιχες, μονοδιάστατη και πολυδιάστατη, εκφάνσεις τους. Ο πολυδιάστατος κοινωνικός αποκλεισμός επέρχεται ως αποτέλεσμα περισσότερων και πολυπλοκότερων διεργασιών, από ό,τι η απλή φτώχεια. Μπορούμε ίσως να κατανοήσουμε τον αποκλεισμό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, εάν τον θεωρήσουμε από τη σκοπιά μιας κοινωνικής δομής, στην οποία είναι παρόντα και τα ακόλουθα υποσυστήματα: Πολιτικό (δημοκρατική κατανομή πολιτικών εξουσιών) Οικονομικό (αγορά εργασίας και όργανα / θεσμοί οικονομικής ολοκλήρωσης) Κοινωνικό (υπηρεσίες κοινωνικής στήριξης και πρόνοιας, θεσμοί κοινωνικής ολοκλήρωσης) Συστήματα υποστήριξης εντός της κοινότητας και της κοινωνίας.

4 250 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας Θεωρώντας τον κοινωνικό αποκλεισμό ως μια δυναμική έννοια, κατά την οποία διάφοροι (και σημαντικοί) παράγοντες συνεισφέρουν στην εμφάνιση φαινομένων στέρησης, καθίσταται χρήσιμη η καθιέρωση μιας σειράς «δεικτών στέρησης» ( indices of deprivation ) (DETR, 2000), ως ακολούθως: Στέρηση εργασίας Στέρηση εισοδήματος Στέρηση υγειονομικής περίθαλψης, εμφάνιση μόνιμης (μερικής ή ολικής) ανικανότητας Στέρηση εκπαίδευσης, ανάπτυξης γνώσεων και δεξιοτήτων Στέρηση επαρκούς και αξιοπρεπούς στέγασης Πρόσβαση σε υπηρεσίες, καθοριζόμενη από γεωγραφικούς παράγοντες Έκθεση στην εγκληματικότητα Παράγοντες του φυσικού περιβάλλοντος Ο κοινωνικός αποκλεισμός εκτείνεται πέρα και πάνω από θέματα ανεργίας και πρόσβασης στην αγορά εργασίας. Γίνεται φανερός μέσω της ταυτοποίησης διαφόρων τύπων στέρησης και εμποδίων, τα οποία, είτε μεμονωμένα, είτε σε συνδυασμό, εμποδίζουν την πλήρη συμμετοχή, σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η υγεία, το περιβάλλον, η στέγαση, η πνευματική καλλιέργεια, η πρόσβαση σε διάφορα δικαιώματα, η οικογενειακή υποστήριξη, όπως επίσης και η εκπαίδευση και οι ευκαιρίες απασχόλησης. Ο επιλεκτικός διαχωρισμός (discrimination) και η ξενοφοβία μπορούν επίσης να εντείνουν την εμφάνιση φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού, ιδιαίτερα απέναντι σε μετανάστες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός εγείρει επίσης συγκεκριμένα ερωτήματα, αναφορικά με τις πολιτικές κοινωνικής προστασίας κυρίως σε ό,τι αφορά την ύπαρξη των λεγόμενων «δικτύων ασφαλείας» και των μέτρων που υλοποιούνται μέσω αυτών. Αυτό απαιτεί εστίαση της προσοχής στην εκπαίδευση και στις εκπαιδευτικές πολιτικές, λαμβάνοντας ιδιαίτερα υπόψη το γεγονός ότι η δια βίου εκπαίδευση είναι παράγοντας ζωτικής σημασίας, εάν επιθυμούμε να εξοπλίσουμε τα άτομα, ώστε αυτά να δρουν ως πλήρη μέλη της κοινωνίας της γνώσης και της πληροφορίας. Η πρόσβαση σε δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες, όπως επίσης και η ποιότητα αυτών των υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένων και των υπηρεσιών φροντίδας (care services), είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα. Η καταπολέμηση της σχολικής αποτυχίας, η εξασφάλιση πρόσβασης στις νέες τεχνολογίες της Κοινωνίας της Πληροφορίας και η ανάπτυξη των δεξιοτήτων και του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος που απορρέει από την αξιοποίησή τους, είναι επίσης παράγοντες καίριας σημασίας, ώστε να εξασφαλιστεί ότι η εποχή της πληροφορικής δεν παράγει νέους κοινωνικούς διαχωρισμούς, αλλά προάγει μάλλον την ενσωμάτωση και την κοινωνική συνοχή γενικότερα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000β). Μια τέτοια προσέγγιση της κοινωνικής ενσωμάτωσης, υπονοεί τη δημιουργία

5 Elisa Mancinelli 251 σχέσεων συνεργατικότητας (synergetic relationships) και συνεργασίας, μεταξύ των διαφόρων εμπλεκομένων κατά τόπους μηχανισμών της τοπικής αυτοδιοίκησης και των υπηρεσιών της, της δημόσιας διοίκησης και των κοινωνικών δικτύων υποδομής, ώστε να υιοθετηθεί μια «συστημική προσέγγιση» ( system approach ). Με βάση την προσέγγιση αυτή, η κοινωνική ενσωμάτωση μπορεί μα χαρακτηριστεί χρησιμοποιώντας θεσμικούς όρους. Έτσι, σύμφωνα με το Κέντρο Οικονομικής και Κοινωνικής Ενσωμάτωσης (2002) 1: Η κοινωνική ενσωμάτωση είναι η διαδικασία εκείνη, με βάση την οποία επιτελούνται προσπάθειες να εξασφαλιστεί ότι οποιοσδήποτε άνθρωπος, ανεξάρτητα από τις όποιες εμπειρίες του ή περιπτωσιακές καταστάσεις, να είναι σε θέση να αναπτύξει τις πραγματικές του δυνατότητες. Για την επίτευξη της ενσωμάτωσης αυτής, το εισόδημα και η εργασία είναι αναγκαίοι, αλλά όχι και ικανοί παράγοντες. Μια εμφορούμενη από τάσεις ενσωμάτωσης κοινωνία χαρακτηρίζεται επίσης από διαρκή προσπάθεια μείωσης των κοινωνικών ανισοτήτων, μια δυναμική ισορροπία μεταξύ των δικαιωμάτων των ατόμων που την αποτελούν και των καθηκόντων τους, όπως επίσης και από αυξημένη κοινωνική συνοχή. Ένας άλλος ορισμός που αναπτύχθηκε από την Ευρωπαϊκή Μονάδα Εργασίας για την Ενδυνάμωση των Κοινωνικά Αποκλεισμένων (European Working Group on Empowering the Excluded) (1999), εξηγεί την κοινωνική ενσωμάτωση ως εξής: Η κοινωνική ενσωμάτωση ορίζεται ως η ανάπτυξη των δυνατοτήτων και η δυνατότητα διαδραμάτισης ενός ενεργού ρόλου, όχι μόνο στο οικονομικό πεδίο, αλλά επίσης και στο κοινωνικό, ψυχολογικό και πολιτικό γίγνεσθαι. 2. Το Ψηφιακό Χάσμα στην Κοινωνία της Πληροφορίας Τα διάφορα χαρακτηριστικά της ΚτΠ επιβάλλουν τη μελέτη καινοφανών ζητημάτων πρόσβασης σε αυτή, όπως και αποκλεισμού από αυτή. Υπήρχε ανέκαθεν ένα χάσμα μεταξύ ανθρώπων και κοινοτήτων, που ήταν σε θέση να κάνουν αποδοτική χρήση της εκάστοτε υφιστάμενης τεχνολογίας πληροφορικής και τεχνολογιών (information and communications technology, ICT) και αυτών που δεν μπορούσαν. Στη σημερινή εποχή, περισσότερο από κάθε άλλη, η άνιση υιοθέτηση μεθόδων ICT και πρόσβασης στην τεχνολογία αυτή, οδηγούν σε αποκλεισμό πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι θα μπορούσαν να επωφεληθούν από τα πλεονε- 1 The Centre for Economic & Social Inclusion is an independent, not-for-profit organisation working with the British Government, the voluntary sector, business and trade unions. More information at:

6 252 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας κτήματα που απορρέουν από την εισαγωγή των τεχνολογιών αυτών σε πολλούς τομείς της καθημερινής ζωής. Ο όρος ψηφιακό χάσμα (digital divide) αναφέρεται στο χάσμα μεταξύ αυτών που μπορούν να χρησιμοποιήσουν αποδοτικά τα νέα εργαλεία της τεχνολογίας της πληροφορικής, όπως π.χ. το Διαδίκτυο και σε αυτούς που δε διαθέτουν την ικανότητα αυτή. Αν και δεν υπάρχει μια κοινά αποδεκτή αντίληψη, όσον αφορά το εύρος του χάσματος αυτού (καθώς και για το ερώτημα εάν το χάσμα αυτό διευρύνεται ή συρρικνώνεται), οι ερευνητές αποδέχονται ομόφωνα την άποψη ότι ξεκάθαρα υπάρχει ένα είδος χάσματος, στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή 2. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ένα απλό ψηφιακό χάσμα, αλλά πολλαπλά τέτοια χάσματα, τα οποία συναρτώνται με μια ποικιλία παραγόντων, όπως π.χ.: το φύλο, η ηλικία, η «εθνοτική συσσωμάτωση» ( ethnic clustering ), οι αβέβαιες συνθήκες διαβίωσης και οικονομικής κατάστασης, το φάσμα της ανεργίας, όπως και η κοινωνική ανασφάλεια. Υπό αυτό το πρίσμα, οι αρχές και πολιτικές που διέπουν το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού, χρειάζονται επαναθεώρηση, ώστε να λάβουν υπόψη τους το γεγονός ότι το ψηφιακό χάσμα αφορά κυρίως την πρόσβαση, σε επίπεδο κοινωνίας, στις ψηφιακές τεχνολογίες. Αυτό εκτείνεται πέρα από την ιδέα της απλής «πρόσβασης στον τεχνικό εξοπλισμό» και ενέχει τη θεώρηση των κοινωνικών σχέσεων που σχετίζονται με τις χρήσεις των ICTs και τα κοινωνικοτεχνικά χαρακτηριστικά της αναδυόμενης Κοινωνίας της Πληροφορίας. Αντίθετα, αφορά την επιλογή ενός νέου τρόπου ζωής, τη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής ταυτότητας, τις μεταβολές στην κοινωνική δομή και στις σχέσεις μέσα σε αυτή, την εμφάνιση νέων μεθόδων εργασίας, τις μεταβολές στα οικονομικά της εκπαίδευσης και ανάπτυξης δεξιοτήτων, τη δημιουργία νέων κοινοτήτων εκπαιδευόμενων / πολιτών, σύμφωνα με τα αντίστοιχα εκπαιδευτικά πρότυπα. Μια θεωρητική προσέγγιση για την κατανόηση των πολιτικών περί ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης Μπορούμε να διερευνήσουμε και να κατανοήσουμε την τρέχουσα φάση ανάπτυξης των πολιτικών ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης, χρησιμοποιώντας το αναλυτικό μοντέλο που προτάθηκε από τον Molnar (Molnar, 2003), το οποίο βασίζεται στην παραδοχή ότι η διάχυση της καινοτομίας (diffusion of innovation) ακολουθεί τυπικά μια σιγμοειδή καμπύλη αποδοχής: 2 Ορισμός παρμένος από την ιστοσελίδα του Δικτύου Μελέτης του ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού Ψηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού ηφιακού άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, Χάσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, άσματος, στη διεύθυν- ση URL:

7 Elisa Mancinelli 253 Πηγή: Molnar, 2003 Ο Molnar εφαρμόζει (και προσαρμόζει κατάλληλα) την παραδοχή αυτή στο συγκεκριμένο φαινόμενο της υιοθέτησης των νέων τεχνολογιών και της διάχυσης της αποδοχής τους, θεωρώντας επιπλέον και μια ομάδα κοινωνικών, πολιτισμικών και οικονομικών παραγόντων για παράδειγμα το εισόδημα οι οποίοι επηρεάζουν ξεκάθαρα το μοντέλο: Πηγή: Molnar, 2003

8 254 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας Στην αρχική φάση διάχυσης, τη λεγόμενη «φάση απογείωσης», «έναρξης» (take-off phase), μια μειοψηφία μερικών πρώιμων χρηστών υιοθετούν και αρχίζουν να χρησιμοποιούν τη νέα τεχνολογία. Η αύξηση, σε απόλυτους αριθμούς χρηστών, είναι αρκετά μικρή, λόγω του υψηλού κόστους, την αβεβαιότητα όσον αφορά τη λειτουργικότητα και την τυποποίηση των εμπλεκομένων λειτουργιών, όπως επίσης και λόγω της μικρής διάχυσης της γνώσης σχετικά με τη συγκεκριμένη καινοτομία. Από τη στιγμή που το κόστος θα μειωθεί και οι όποιες αναστολές παραμεριστούν, η υιοθέτηση αρχίζει να κερδίζει έδαφος. Αυτή είναι η φάση εμπλοκής της μεγάλης πλειοψηφίας, τόσο των πρώιμων, όσο και των χρηστών που καθυστέρησαν να αποδεχθούν την καινοτομία. Καθώς πλησιάζουμε στο επίπεδο κορεσμού, μόνο η μικρή σχετικά ομάδα των αργοπορημένων χρηστών, ή «ουραγών» (laggards), είναι αυτή που δεν έχει ενεργά εμπλακεί και οι ρυθμοί ανάπτυξης εμφανίζουν κάμψη και πάλι (Empirica, 2006: 13-14). Το θεωρητικό αυτό μοντέλο υποθέτει ότι τα πρότυπα διάχυσης των νέων τεχνολογιών διαμορφώνονται από μια συνδυασμένη επίδραση τριών παραγόντων: το βαθμό διείσδυσης των τεχνολογικών καινοτομιών, το ρυθμό ανάπτυξης (της νέας τεχνολογίας) και τις ιδιότητες, αυτές καθαυτές, της συγκεκριμένης τεχνολογίας. Οι αλληλεπιδράσεις αυτών των τριών μεταβλητών, διαμορφώνουν τρεις κυρίως τύπους καταστάσεων διάχυσης (diffusion state types): Κορεσμός όπου η διείσδυση είναι πρακτικά πλήρης και ο ρυθμός αύξησης (της αποδοχής) είναι πρακτικά μηδενικός. Πλατό όπου η διείσδυση είναι μεν πολύ μεγάλη, αλλά παρόλα αυτά όχι ολοκληρωμένη και ο ρυθμός ανάπτυξης είναι σχετικά χαμηλός, σταθερός ή με μικρές διακυμάνσεις. Δυναμική κατάσταση όπου η διείσδυση είναι χαμηλή σχετικά, αυξάνεται όμως συνεχώς, με μεγάλο ρυθμό αύξησης. Ο Molnar ισχυρίζεται ότι, στην περίπτωση παλαιών τεχνολογιών, είναι παρατηρήσιμη η φάση του κορεσμού. Αυτό σημαίνει ότι η ανάπτυξη βρίσκεται σε πλήρη ύφεση, ενώ αντίθετα, σε τυπικές περιπτώσεις-πλατό, όπως η καλωδιακή τηλεόραση και οι οικιακές συσκευές εγγραφής και αναπαραγωγής video (VCRs), μπορούμε ξεκάθαρα να παρατηρήσουμε μια χαμηλού επιπέδου, κυμαινόμενη ανάπτυξη. Είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι και οι νέες τεχνολογίες θα αντανακλούν αυτό το δυναμικό πρότυπο των VCRs. Επίσης, κάτι πιο σημαντικό ίσως, είναι ότι το μοντέλο αυτό υποδεικνύει ότι η διαφορική λειτουργία επίδραση αυτών των παραγόντων διάχυσης και υιοθέτησης, σε όρους αποδοχής (take-up) και υιοθέτησης των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, είναι καθοριστικός, κρίσιμος παράγων, τόσο που να διαμορφώνει τη διαδικασία εμφάνισης και εξέλιξης, όπως και τα διάφορα χαρακτηριστικά των τύπων του ψηφιακού χάσματος.

9 Elisa Mancinelli 255 Επιπλέον, το μοντέλο ταυτοποιεί τρεις γενικούς τύπους «ψηφιακού χάσματος» (Molnar, 2003), με τον καθέναν από αυτούς να αντιστοιχεί στις τρεις διαφορετικές φάσεις διάχυσης: Φάση προσαρμογής Πρώιμη υιοθέτηση Φάση Απογείωσης (Take-off) Κορεσμός (Saturation) ΨΗΦΙΑΚΟ ΧΑΣΜΑ Τύπος Χαρακτηρισμός Περιγραφή Χάσμα πρόσβασης (Access divide) Χάσμα χρήσης (Usage divide) Χάσμα προερχόμενο από την ποιότητα της χρήσης Πρώιμο ψηφιακό χάσμα Κύριο ψηφιακό χάσμα Περιγράφει τη διαφορά μεταξύ όσων διαθέτουν πρόσβαση και αυτών που δεν τη διαθέτουν Περιγράφει τη διαφορά μεταξύ χρηστών και μη-χρηστών Περιγράφει Δευτερεύον διαφορές μεταξύ ψηφιακό χάσμα διαφόρων τύπων χρηστών Πηγή: Molnar, 2003 Οι τρεις πτυχές του ψηφιακού χάσματος ορίζονται ως: Χάσμα πρόσβασης ή «πρώιμο ψηφιακό χάσμα» ( early digital divide ): αναφέρεται στο χάσμα μεταξύ όσων διαθέτουν πρόσβαση και όσων όχι. Χάσμα χρήσης ή «κύριο ψηφιακό χάσμα» ( primary digital divide ): επικεντρώνεται σε αυτούς τους χρήστες που έχουν μεν πρόσβαση, αλλά δεν είναι χρήστες της συγκεκριμένης τεχνολογίας. Χάσμα προερχόμενο από την ποιότητα της χρήσης ή «δευτερεύον ψηφιακό χάσμα» ( Quality of use divide ή secondary digital divide ): ασχολείται με τις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στους ρυθμούς συμμετοχής των όσων διαθέτουν πρόσβαση και χρησιμοποιούν τις συγκεκριμένες τεχνολογίες, λογίζονται δηλαδή ως συνειδητοί χρήστες αυτών.. Ηλεκτρονική ενσωμάτωση και Ευρωπαϊκή Ένωση Η ηλεκτρονική ενσωμάτωση έχει καταστεί απαραίτητο συστατικό, όσον αφορά τις πρωτοβουλίες δημιουργίας πολιτικών και δράσεων, σε μακροσκοπικό επίπεδο διαδικασιών των κρατών-μελών της ΕΕ. Το ίδιο συμβαίνει και σε μεσοκαι μικρο-σκοπικό επίπεδο, αναφορικά με όλους τους κοινωνικούς εταίρους

10 256 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας και παράγοντες (συλλογικούς και ατομικούς, δημόσιους και ιδιωτικούς). Κατά τη σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη Νίκαια το 2000 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 200β), θεσμοθετήθηκε η ηλεκτρονική ενσωμάτωση ως η διάσταση της κοινωνίας της πληροφορίας της «Διαδικασίας της Κοινωνικής Ενσωμάτωσης», στα πλαίσια της στρατηγικής της καταπολέμησης του αποκλεισμού. Η Συμβουλευτική Ομάδα (Advisory Group) eeurope ορίζει την ηλεκτρονική ενσωμάτωση ως εξής (Kaplan, 2005): Η ηλεκτρονική ενσωμάτωση (eiinclusion) inclusion) αναφέρεται στην αποτελεσματική συμμετοχή μεμονωμένων ατόμων και κοινοτήτων σε όλες τις πτυχές της κοινωνίας και της οικονομίας της πληροφορίας, μέσω της πρόσβασης σε τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών. ( ) Επιπλέον, η ηλεκτρονική ενσωμάτωση αναφέρεται και στο βαθμό στον οποίο οι τεχνολογίες αυτές συνεισφέρουν, ως προς την ισοστάθμιση αλλά και την προώθηση της ενεργού συμμετοχής σε όλα τα επίπεδα. ( ) Το ψηφιακό χάσμα είναι ένα μέτρο αποτίμησης της διαφοράς που υφίσταται μεταξύ αυτών που έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν ουσιαστικά σε μια κοινωνία της γνώσης και της πληροφορίας και αυτών που στερούνται τέτοιας δυνατότητας. Επιπλέον, δίνεται έμφαση στο ότι η οπτική της ανάλυσης της ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης θα πρέπει να θεωρήσει τόσο τα μεμονωμένα άτομα, όσο και τις κοινότητες στις οποίες αυτά συμμετέχουν. Επίσης, δε θα πρέπει η ηλεκτρονική ενσωμάτωση να ταυτιστεί, σε μια απλοποιημένη θεώρηση, με την ηλεκτρονική αποδοχή ή υιοθέτηση (e-adoption), η οποία αναφέρεται στη θεώρηση των επιπέδων διάχυσης των νέων τεχνολογιών σε αδρές μόνο γραμμές και δεν μπορεί να καταδείξει τις κοινωνικές επιπτώσεις των διαφοροποιήσεων στη χρήση των τεχνολογιών αυτών από τις διάφορες κοινωνικο-οικονομικές ομάδες του πληθυσμού ή από τα μεμονωμένα άτομα. Καθώς η Κοινωνία της Πληροφορίας εξελίσσεται, γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη εξασφάλισης της μη-παραγκώνισης των μη προνομιούχων ατόμων. Δεδομένα που έχουν συλλεγεί στα πλαίσια μιας πανευρωπαϊκής ερευνητικής πρωτοβουλίας (Gallie και Paugam, 2002) δείχνουν επίσης ότι παραμένουν μεγάλα χάσματα, όσον αφορά την πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες και στην εξοικείωση με τη χρήση αυτών και ότι ο ψηφιακός αποκλεισμός γίνεται ολοένα και πιο αισθητός, ως ένα πραγματικό εμπόδιο στις ζωές των ανθρώπων. Τα διαφαινόμενα διακυβεύματα που απορρέουν από το ψηφιακό χάσμα καθιστούν επιτακτική ανάγκη την ανάληψη προληπτικών δράσεων επί συγκεκριμένων ομάδων-στόχων, κινητοποιώντας τόσο δημόσιους, όσο και ιδιωτικούς φορείς. Στα πλαίσια αυτά, ο ορισμός των λεγόμενων «Στόχων της Λισσαβόνας» (Μάρτιος 2000), οι οποίοι εστιάζονται στην οικονομική ανταγωνιστικότητα, στην κοινωνική δικαιοσύνη και στην κοινωνία της ενσωμάτωσης, όπως και η αναλυτική θεσμοθέτηση των αντίστοιχων πολιτικών, έχει καθορίσει το ρυθμό εφαρμογής για μια ισορροπημένη και αειφόρο ανάπτυξη των δράσεων ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης.

11 Elisa Mancinelli 257 Ο ακόλουθος πίνακας παραθέτει περιληπτικά τη διαδικασία ανάπτυξης πολιτικών σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης: Όνομα Πολιτικής Δράση Πολιτικής Όραμα-Στόχος της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συγκεκριμένες Δράσεις Ηλεκτρονικής Ενσωμάτωσης eeurope 2002, eeurope 2005, i2010 «Πρόσβαση» Παροχή πρόσβασης και εξασφάλισης διαθεσιμότητας ευρυζωνικής πρόσβασης και πληροφοριακής υποδομής, διαμέσου των οποίων καθίσταται δυνατή η ηλεκτρονική ενσωμάτωση στην Κοινωνία της Πληροφορίας Ενσωμάτωση, τόσο ως μέσο αποφυγής του αποκλεισμού, όσο και ιδωμένης ως ευκαιρία χρήσης Διαδικτυακών πόρων. eeurope 2002, eeurope 2005, i2010 (eeurope 2002), eeurope 2005, i2010 eeurope 2005, i2010 Διαθεσιμότητα, Προσβασιμότητα Accessibility «Ανάπτυξη Υπηρεσιών» Development of services «Ανάπτυξη δυνατοτήτων των επιμέρους ατόμων» Building capacities for individuals Εξασφάλιση κοινωνικών και τεχνολογικών πόρων προσβασιμότητας, με διάφορους τρόπους, για ομάδες-στόχους που παρουσιάζουν μεγάλο βαθμό κατάτμησης Εξασφάλιση προσβασιμότητας και ανάπτυξης των ηλεκτρονικών υπηρεσιών (e-services) σε διάφορους τομείς ενδιαφέροντος Καθίσταται δυνατή η παροχή επαρκών δεξιοτήτων σε όλο το κοινωνικό σύνολο ή σε επιλεγμένα τμήματα αυτού, έτσι ώστε να χρησιμοποιεί αποδοτικά τις υπηρεσίες των νέων τεχνολογιών, διαμέσου της συμμετοχικής διαδικασίας, στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Ενσωμάτωση ως μέσο αντιμετώπισης λειτουργικών ή κοινωνικών προκλήσεων συγκεκριμένων ομάδων-στόχων Ενσωμάτωση ως μέσο αντιμετώπισης λειτουργικών ή κοινωνικών προκλήσεων συγκεκριμένων ομάδων-στόχων Ενσωμάτωση ως απόκτηση βασικών δεξιοτήτων i2010 «Ανθρώπινο και Κοινωνικό Κεφάλαιο» Human and Social Capital Υποστήριξη διαφόρων τύπων peer-networks, όπως επίσης και προσεγγίσεις «από-κάτω-προς-ταπάνω» και περιβάλλοντα εκμάθησης, για την προαγωγή του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου. Ενσωμάτωση ως θεσμοθέτηση κοινωνικών και ανθρωπιστικών θεμάτων και εξισορρόπηση καταστάσεων που προκύπτουν.

12 258 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας Όνομα Πολιτικής Δράση Πολιτικής Όραμα-Στόχος της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συγκεκριμένες Δράσεις Ηλεκτρονικής Ενσωμάτωσης i2010 «Συμμετοχή των Πολιτών» Citizen Participation Δημιουργία ενδιαφέροντος περιεχομένου και παροχές δυνατοτήτων συμμετοχής των πολιτών σε όποιο θέμα ενδιαφέροντος υπάρχει για αυτούς. Ενσωμάτωση ως θέμα παροχής κινήτρων και ενεργού συμμετοχής. Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2007 Επιπλέον, τα Εθνικά Σχέδια Δράσης (ΕΣΔ, National Action Plans, NAPs) ενάντια στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό έχουν αναθεωρηθεί και παρουσιαστεί από όλα τα κράτη-μέλη τον Ιούλιο του 2003, ως ανταπόκριση στον κοινό στόχο της καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού (αναθεώρηση και βελτίωση των θέσεων που είχαν διατυπωθεί το Δεκέμβριο του 2002). Κάθε κράτος-μέλος παρουσίασε στο δικό του ΕΣΔ τις προτεραιότητές του και τις προσπάθειες που θα καταβάλλει για τα δύο επόμενα έτη (μέσον του 2003 μέσον του 2005), με επίκεντρο ένα σύνολο περιοχών προτεραιότητας, οι οποίες καθορίζονται μέσω μιας ενορχηστρωμένης διαδικασίας υλοποίησης και επίβλεψης πολιτικών. Οκτώ προεξάρχουσες προκλήσεις καθορίζονται από τα ΕΣΔ (2001): 1. ανάπτυξη μιας συμμετοχικής (inclusive) αγοράς εργασίας και προώθηση της δυνατότητας εργασίας ως ένα δικαίωμα και μιας ευκαιρίας για όλους. 2. εγγύηση ενός ελάχιστου αποδεκτού εισοδήματος και πόρων διαβίωσης με ανθρώπινη αξιοπρέπεια. 3. αντιμετώπιση εκπαιδευτικών δυσλειτουργιών και μειονεκτημάτων (ανάσχεση της μη-ολοκλήρωσης σπουδών υποχρεωτικής φοίτησης, ανάπτυξη και επέκταση της δια βίου μάθησης, ώστε να υπάρξουν προσαρμοσμένες ευκαιρίες μάθησης και εκπαίδευσης, προσβάσιμες από ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, ανάπτυξη της πρόσβασης σε βασικές δυνατότητες, ή αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού). 4. διατήρηση της οικογενειακής συνοχής και προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών. 5. εξασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης και κατοικίας. 6. εγγύηση δυνατότητας ίσης πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες (υγείας, μεταφορών, κοινωνικής φροντίδας, κλπ.). 7. βελτίωση της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και αντιμετώπιση την αποσπασματική και τμηματικά παρεχόμενη θεσμοθέτηση και υλοποίηση των διάφορων πολιτικών.

13 8. Elisa Mancinelli 259 αναδιάρθρωση γεωγραφικών περιοχών που πλήττονται από πολυδιάστατους παράγοντες στέρησης και υπανάπτυξης. Το 2001, όταν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο συνεδρίασε στη Νίκαια και υιοθέτησε την πρόταση μιας ενδυναμωμένης προσπάθειας συντονισμού, βασισμένη σε κοινά αποδεκτούς στόχους, Εθνικά Σχέδια Δράσης και από κοινού συμφωνηθέντες ενδείκτες προόδου, η μάχη ενάντια στον κοινωνικό αποκλεισμό έπαψε να είναι ένα αποκλειστικά εθνικό μέλημα και ανεδείχθη σε πανευρωπαϊκό ζήτημα. Η ηλεκτρονική ενσωμάτωση ως παράγοντας προόδου για τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης 3 Η ηλεκτρονική ενσωμάτωση θεωρείται ως παράγοντας κλειδί για το μέλλον των πολιτών της Ευρώπης, για ένα πλήθος λόγων. Μιλώντας με οικονομικούς όρους, η ανταγωνιστικότητα της ΕΕ επηρεάζεται από παράγοντες όπως ο βαθμός διείσδυσης των νέων τεχνολογιών στην αγορά, η ανάπτυξη μιας κατανοητής και απαλλαγμένης ασαφειών βάσης ηλεκτρονικών δεξιοτήτων (comprehensive e-skills base) που επιτρέπει την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής βιομηχανίας και η δημιουργία νέων αγορών ηλεκτρονικών υπηρεσιών. Σε αντάλλαγμα, η ενεργός συμμετοχή των πολιτών ενισχύει την κοινωνική συνοχή και υποστηρίζει μια δυναμική, πολύ-πολιτισμική και inclusive κοινωνία, καλλιεργώντας ένα ισχυρό ρεύμα πολιτισμικής συνεργασίας (a strong participation culture). Οι διάφορες πρωτοβουλίες και πολιτικές που έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να προάγουν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών με βάση τα πλαίσια της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης (e-government) και της ηλεκτρονικής δημοκρατίας (e-democracy) υποθέτουν υψηλό επίπεδο χρήσης των νέων τεχνολογιών από τους πολίτες. Από την άλλη πλευρά, όμως, στατιστικές αναλύσεις και ποσοτικές μελέτες καταδεικνύουν επίσης ότι η ηλεκτρονική ενσωμάτωση παρουσιάζει πρόβλημα, όσον αφορά ένα σημαντικό αριθμό ευρωπαίων πολιτών. Για παράδειγμα, η Κοινοτική Απογραφή (Survey) του 2005 που αφορούσε τη χρήση των νέων τεχνολογιών, δείχνει ότι πάνω από το ένα τρίτο των πολιτών της Ευρώπης στερείται πρόσβασης σε υπολογιστές και ένα ποσοστό 37% των ηλικιών μεταξύ 16 και 74 δεν διαθέτει κανενός είδους δεξιότητες χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η πρόσβαση και η ικανότητα χρήσης ποικίλλουν από χώρα σε χώρα, με τα μεγαλύτερα ποσοστά ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης να παρατηρούνται στη βόρεια Ευρώπη, ιδιαίτερα στις Σκανδιναβικές χώρες και τα κατώτερα να αντιστοιχούν στη νότια Ευρώπη και στις νέες χώρες μέλη. Η ηλεκτρονική ενσωμάτωση ποικίλλει επίσης, αναφορικά με παράγοντες όπως η ηλικία και το φύλο και υπάρχουν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες είναι ευάλωτες σε φαινόμενα ηλεκτρονικού αποκλεισμού. Αυτό αντικατοπτρίζεται στις στρατηγικές στόχευσης 3 Η παρούσα ενότητα βασίζεται στη Μελέτη Status of e-inclusion, measurement, analysis and approaches for improvement. European Commission, 2007

14 260 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας που υιοθετούνται από τις πολιτικές ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης, όπως επίσης και στις ειδικότερες επιμέρους δράσεις, οι οποίες εστιάζονται ιδιαίτερα σε ηλικιακά νεώτερες ομάδες πληθυσμού, σε άλλες ηλικιακά προχωρημένες, σε γυναικείο πληθυσμό και σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Από την έρευνα προκύπτει ότι η ενεργός προώθηση των πολιτικών ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης και των αντίστοιχων πρωτοβουλιών και δράσεων, μπορεί να επιφέρει ποικίλα αποτελέσματα, σε πολλαπλά επίπεδα. Όσον αφορά τα μεμονωμένα άτομα, η έλλειψη ηλεκτρονικών δεξιοτήτων και το χαμηλό επίπεδο ψηφιακής παιδείας μπορεί να επηρεάσει τις διάφορες επιλογές στη ζωή τους, ιδιαίτερα αυτές που έχουν να κάνουν με την εκπαίδευση και την επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Εφόσον υπάρχει η εκτίμηση ότι σε ένα ποσοστό 60% των ήδη υπαρχόντων και σε ένα ανάλογο 90% των νέων θέσεων εργασίας υπάρχει η απαίτηση δεξιοτήτων χειρισμού των νέων τεχνολογιών (Τμήμα Εκπαίδευσης και Δεξιοτήτων, 2002), τα άτομα που κατέχουν τέτοιες δεξιότητες έχουν κατ αρχήν πλεονέκτημα στην αγορά εργασίας. Αυτό, με τη σειρά του, οδηγεί στην ολοένα και αυξανόμενη δημοσίευση θέσεων εργασίας μέσω του Διαδικτύου. Οι πρωτοβουλίες ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης που εκμεταλλεύονται τις τάσεις αυτές, όπως π.χ. ο ιστοχώρος Employment Café 4, εργάζονται προς την κατεύθυνση της προαγωγής της ανάπτυξης των ηλεκτρονικών δεξιοτήτων. Σε επίπεδο κοινότητας ατόμων, οι πολιτικές και οι πρωτοβουλίες ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης στοχεύουν στον επηρεασμό των εξής κρίσιμων τομέων: να καταστήσουν πιο αποτελεσματικές τις κρατικές υπηρεσίες, να αμβλύνουν την κοινωνική απομόνωση και την κοινωνική αποξένωση, να προάγουν την ευμάρεια της κοινότητας και να ελαττώσουν τις όποιες υπάρχουσες τριβές. Μια ολοένα και επεκτεινόμενη σειρά κρατικών υπηρεσιών για παράδειγμα η διαδικασία απόκτησης διπλώματος οδήγησης είναι πλέον προσβάσιμες από το Διαδίκτυο, on-line, αν και το επίπεδο παροχής ποικίλλει σημαντικά μεταξύ των διαφόρων κρατών-μελών της ΕΕ. Η προσοχή εστιάζεται πλέον σε τρόπους με τους οποίους οι ολοκληρωμένες υπηρεσίες ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης, συσπειρώνοντας μια σειρά κρατικά εποπτευόμενων φορέων, μπορούν να παράξουν βελτιωμένο επίπεδο διαβίωσης στην κοινότητα των ατόμων. Παρόμοια, υπάρχουν ενδείξεις ότι η διαθεσιμότητα της on-line υποδομής, σε συνδυασμό με την επένδυση σε δράσεις απόκτησης των απαραίτητων δεξιοτήτων για τη χρησιμοποίησή της, προάγει τη συμμετοχή στις τεκταινόμενες σε τοπικό επίπεδο δημοκρατικές διαδικασίες. Οι πολιτικές ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης επηρεάζουν επίσης σημαντικά και τις επιχειρήσεις και τη βιομηχανία. Υπάρχουν πολλοί υποστηρικτές της άποψης που πρεσβεύει ότι η πολύπλοκη φύση της πρόκλησης για τη δημιουργία μιας ψηφιακής Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μέσω της δημιουργίας συμμετοχικών σχημάτων μεταξύ κυβερνήσεων, βιομηχανίας και παραγόντων του τριτογενούς τομέα. Ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό των τάσεων 4

15 Elisa Mancinelli 261 που επικρατούν τελευταία, είναι η αυξημένη σημασία της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (corporate social responsibility), στη διαμόρφωση του χαρακτήρα εμπλοκής της βιομηχανίας στην ηλεκτρονική ενσωμάτωση. 3. Πολιτικές Ηλεκτρονικής Ενσωμάτωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Το μοντέλο που αναπτύχθηκε από τον Molnar βρίσκει ενδιαφέρουσες εφαρμογές σε πραγματικές συνθήκες. Θεωρώντας τις πολιτικές ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης, τις οποίες αναπτύσσουν οι χώρες μέλη της ΕΕ τα τελευταία χρόνια, (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2007), προκύπτει ότι οι χώρες αυτές δίνουν έμφαση κυρίως στην καταπολέμηση του χάσματος χρήσης (usage divide). Όμως, η ανασκόπηση αυτή κατέδειξε ότι και οι δράσεις με στόχο το χάσμα πρόσβασης εξακολουθούν να υφίστανται, ως ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των κρατικά εφαρμοζόμενων πολιτικών, αν και η σχετική τους σημασία κυμαίνεται αρκετά, ανάλογα με τη χώρα. Μιλώντας γενικά, όσο πιο προηγμένη είναι η εθνική υποδομή στις νέες τεχνολογίες και όσο μεγαλύτερη ένταση παρουσιάζει ο λεγόμενος «κορεσμός σε υλικό» ( hardware saturation ), τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα η συγκεκριμένη χώρα να προσαρμόζει τις δράσεις πρόσβασης προς τους παράγοντες αποκλεισμού και να δοκιμάζει τη βιωσιμότητα της επέκτασης / υιοθέτησης νέων τεχνολογικών μεθόδων πρόσβασης στις νέες τεχνολογίες. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2007: [34]

16 262 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας Με βάση τη μελέτη που διενεργήθηκε από την Empirica (2006), μπορούμε να ισχυριστούμε ότι: Με την υπογραφή της Υπουργικής Διακήρυξης της Ρίγας τον Ιούνιο του 2006, 34 συνολικά Ευρωπαϊκές χώρες έχουν εκφράσει τη δέσμευσή τους την προώθηση και επέκταση της Κοινωνίας της Πληροφορίας, απαλλαγμένης κατά το δυνατό από περιορισμούς, ιδιαίτερα ως προς την ηλεκτρονική ενσωμάτωση, η οποία με τη σειρά της εξασφαλίζει τόσο την κοινωνική, όσο και την οικονομική ενσωμάτωση. Στην Υπουργική Διακήρυξη της Ρίγας, παρέχεται ένας ορισμός για την ηλεκτρονική ενσωμάτωση. Περιγράφονται επίσης και οι τρέχουσες προκλήσεις, όσον αφορά τις δράσεις:: εκεί, ο όρος «ηλεκτρονική ενσωμάτωση» (einclusion) αναφέρεται τόσο στην ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ICT), όσο και στην αποδοτική χρήση αυτών, προς επίτευξη ευρύτερων στόχων. Επικεντρώνεται στη συμμετοχή όλων των ατόμων και όλων των κοινοτήτων, σε όλες τις πλευρές της κοινωνίας της πληροφορίας. Οι πολιτικές ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης, επομένως, στοχεύουν στη γεφύρωση του χάσματος χρήσης και στην προώθηση της χρήσης των νέων τεχνολογιών για να αντιμετωπιστεί ο αποκλεισμός και στη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης, την εμφάνιση νέων ευκαιριών απασχόλησης, τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, την κοινωνική συμμετοχή και συνοχή (Υπουργική Διακήρυξη της Ρίγας, 2006). Οι χώρες μέλη συμφώνησαν στη σημαντική ελάττωση των χωρικών διαφοροποιήσεων, όσον αφορά την πρόσβαση στο Διαδίκτυο εντός της ΕΕ, στην αύξηση της ευρυζωνικής διαθεσιμότητας (κάλυψη) ιδιαίτερα για περιοχές μειωμένης κάλυψης και στοχεύουν στη διάθεση ευρυζωνικών δυνατοτήτων στο 90% τουλάχιστον του πληθυσμού της ΕΕ, μέχρι το Επιπλέον, η Διακήρυξη αυτή ανακοίνωσε τον υποδιπλασιασμό του μεγέθους του ψηφιακού χάσματος χρήσης του Διαδικτύου έως το 2010, το οποίο αφορά ομάδες ατόμων ευάλωτες στον αποκλεισμό, όπως π.χ. οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι γυναίκες και οι άνεργοι. Η Υπουργική Διακήρυξη της Ρίγας για την ηλεκτρονική ενσωμάτωση εστιάζεται σε ποσοτικά μετρούμενους στόχους, οι οποίοι τέθηκαν από τους αρμόδιους υπουργούς της ΕΕ. Οι στόχοι αυτοί, ιδωμένοι ως σύνολο, αποτελούν αισιόδοξη πρόβλεψη προόδου προς την ηλεκτρονική ενσωμάτωση σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Ο ρυθμός ανάπτυξης και η χωρική κατανομή των δράσεων προσφέρεται προς εκτίμηση, μέσω ενός ή περισσότερων δεικτών. Η Διακήρυξη περιλαμβάνει τις ακόλουθες προτάσεις: «Οι Υπουργοί των Κρατών Μελών της ΕΕ και των προς ένταξη χωρών, των χωρών της EFTA και των λοιπών χωρών που είναι υπεύθυνες για τις πολιτικές της ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης αναγνωρίζουν ότι για τον

17 Elisa Mancinelli 263 αποτελεσματικό χειρισμό της ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης, οι διαφοροποιήσεις στη χρήση του Διαδικτύου μεταξύ της τρέχουσας μέσης χρήσης από τον πληθυσμό της ΕΕ και της αντίστοιχης από: Άτομα προχωρημένης ηλικίας άτομα με ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ) γυναίκες ομάδες ατόμων χαμηλής μόρφωσης ανέργους επιβαρυμένες και λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές θα πρέπει να μειωθούν τουλάχιστον στο μισό, αρχής γενομένης από το 2005 έως το 2010 [και] συμφωνούν να εστιάσουν τις προσπάθειές τους στις ακόλουθες προτεραιότητες και να αφοσιωθούν στους καταδεικνυόμενους στόχους των πολιτικών προς υλοποίηση: να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες του προχωρημένου ηλικιακά εργατικού δυναμικού και των ηλικιωμένων γενικότερα να ελαττώσουν τα γεωγραφικά ψηφιακά χάσματα μέσω στόχευσης για ευρυζωνική κάλυψη του 90% τουλάχιστον του πληθυσμού της Ευρώπης, έως το 2010 να βελτιώσουν το επίπεδο ψηφιακής μόρφωσης (digital literacy) και ανταγωνιστικότητας [και για το λόγο αυτό ]Οι χώρες θα δραστηριοποιηθούν αναλαμβάνοντας δράσεις ψηφιακής μόρφωσης και βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας έως το 2008 που θα είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες των ευάλωτων σε αποκλεισμό ομάδων. Επιπλέον [οι Υπουργοί διακηρύσσουν ότι] τα παρόντα χάσματα που αφορούν την ψηφιακή μόρφωση και την ανταγωνιστικότητα, μεταξύ των ανέργων των μεταναστών των ατόμων χαμηλού μορφωτικού επιπέδου των ατόμων με ειδικές ανάγκες των ηλικιωμένων των περιθωριοποιημένων νέων ανθρώπων και του μέσου πληθυσμιακού όρου, θα πρέπει να υποδιπλασιαστεί έως το 2010 [και επιπλέον προτεραιότητες, οι οποίες αφορούν ] την προαγωγή της συμμετοχικής (inclusive) ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης (egovernment) εξασφαλίζοντας προσβασιμότητα σε όλες τις ιστοσελίδες των δημοσίων υπηρεσιών, έως το 2010 και παρακαλούμε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να [παρακολουθεί την πρόοδο της διαδικασίας αυτής ]» (Υπουργική Διακήρυξη της Ρίγας, 2006). Με τις δηλώσεις αυτές, η Υπουργική Διακήρυξη της Ρίγας παραθέτει ένα μίγμα «αντικειμενικών σκοπών» (ob ectives) objectives) και «στόχων των πολιτι-

18 264 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας κών» (policy targets). Εν περιλήψει, θέτει τους ακόλουθους συγκεκριμένους στόχους: τον υποδιπλασιασμό του εύρους του χάσματος χρήσης του Διαδικτύου έως το 2010 ειδικά για τις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, όπως οι ηλικιωμένοι, τα ΑΜΕΑ και οι άνεργοι. την επέκταση της ευρυζωνικής κάλυψης (τη διαθεσιμότητα δηλαδή της ευρυζωνικής υποδομής) στην ΕΕ σε ποσοστό τουλάχιστον 90%, έως το την εξασφάλιση της πλήρους προσβασιμότητας σε ιστοσελίδες των δημοσίων υπηρεσιών έως το τη δέσμευση ότι έως το 2008 θα έχουν ξεκινήσει να υλοποιούνται δράσεις στον τομέα της ψηφιακής εκπαίδευσης και απόκτησης δεξιοτήτων, τέτοιες που να οδηγούν στον υποδιπλασιασμό των χασμάτων που σήμερα υφίστανται, ιδιαίτερα για ομάδες πληθυσμού ευάλωτες στον αποκλεισμό, με ορίζοντα το 2010 τη δέσμευση ότι έως το 2007 θα υποβάλλουν προτάσεις όσον αφορά τα πρότυπα προσβασιμότητας (accessibility standards) και τις κοινές προσεγγίσεις, οι οποίες θα διέπουν το καθεστώς των δημόσιων δαπανών μέχρι το 2010 και την εκτίμηση της αναγκαιότητας για νομοθετικά μέτρα στον τομέα της ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας (e-accessibility), όπως επίσης να λάβουν υπόψη τους τις απαιτήσεις προσβασιμότητας στην επισκόπηση / ανακεφαλαιωτική έκθεση προόδου του κανονιστικού πλαισίου για τις επικοινωνίες και την πληροφορική, το οποίο αρχίζει να εφαρμόζεται από το 2006 (Empirica, 2006: 17-18) 4. Συμπερασματικά Σχόλια Έως σήμερα, η θεωρία, η έρευνα, η ακολουθούμενη πολιτική και πρακτική στο χώρο της εκπαίδευσης και της κοινωνικής ενσωμάτωσης, τείνουν να ακολουθούν «παράλληλες πορείες εξέλιξης».αν και έχει προ πολλού αναγνωριστεί ότι η εκπαίδευση (ή η έλλειψη αυτής) είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις αιτίες και τα αποτελέσματα του κοινωνικού αποκλεισμού, λίγη εν τούτοις συστηματική δουλειά έχει πραγματοποιηθεί για την ανάπτυξη μιας συνεργατικής ( oined joined up) προ προ προσέγγισης, όσον αφορά τη μάθηση και την ενσωμάτωση και τη συγχώνευση των προ προ δράσεων αυτών με άλλες σχετικές πολιτικές προτεραιότητας, όπως τα θέματα ιθαγένειας, εθνικής ταυτότητας, μετανάστευσης και αναδιάρθρωσης των κοινοτήτων. Αυτό καθίσταται ιδιαίτερα σημαντικό, σε σχέση με την υιοθέτηση και εφαρμογή των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση στοχεύοντας συγκεκριμένες ομάδες μη-προνομιούχων ατόμων από τη στιγμή μάλιστα που πληθαίνουν οι ενδείξεις ότι οι νέες τεχνολογίες ενδέχεται να οξύνουν αντί να αμβλύνουν τις υφιστά-

19 Elisa Mancinelli 265 μενες ανισότητες και να προάγουν αντί να εξαλείφουν το λεγόμενο «ψηφιακό χάσμα». Σε αυτό το πλαίσιο αναφοράς, ένα θεμελιώδες εγχείρημα, το οποίο θα πρέπει να αναληφθεί και να έλθει σε πέρας, είναι η διαπίστωση του κατά πόσο και σε τι βάθος ο κοινωνικός αποκλεισμός αντανακλά κάποιας μορφής «κληρονομικότητα»--μια κληρονομική έκφανση που διέπεται από (και συντηρείται χάρις σε) ένα συγκεκριμένο μαθησιακό πρότυπο. Αυτή η διερεύνηση θα πρέπει να διεξαχθεί στα πλαίσια μιας άλλης υπόθεσης ότι η εκπαίδευση βρίσκεται επί του παρόντος σε μια κρίση και ότι η τρέχουσα state of the art της εκπαιδευτικής θεωρίας /πολιτικής /πρακτικής δεν μπορεί να κάνει πολλά πράγματα για να προάγει την κοινωνική ενσωμάτωση και συνοχή, εκτός εάν αρχίσει να κατανοεί, να αναπτύσσει και να εφαρμόζει μαθησιακά πρότυπα που να βασίζονται όχι σε αρχές του λεγόμενου «ανθρώπινου κεφαλαίου», αλλά αντίθετα σε μοντέλα με επίκεντρο την «κοινωνική μάθηση». Ένα άλλο σύνολο ζητημάτων ασχολείται με τη διείσδυση των νέων τεχνολογιών στις περισσότερες μορφές κοινωνικών σχέσεων και δραστηριοτήτων με προεξάρχοντα το ρόλο των νέων τεχνολογιών στη διαμόρφωση νέων τύπων κοινωνικών σχέσεων. Τα θέματα αυτά, καθώς και η δυναμική που τα χαρακτηρίζει, εξελίσσονται ταχύτατα, βρίσκοντας ένθερμους υποστηρικτές αλλά και φανατικούς πολέμιους. Μια ακραία και μεροληπτική θεώρηση πρεσβεύει ότι η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης δημιουργεί κοινωνίες στις οποίες το επίπεδο πρόσβασης των ατόμων σε πληροφορίες και γνώσεις καθίσταται καίριος παράγοντας καθορισμού της πρόσβασής τους σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Οι στερούμενοι πρόσβασης σε «επίσημη» γνώση και πληροφορία αποκλείονται με διαρκώς αυξανόμενο ρυθμό από τη σημαντική συμμετοχή στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Εφόσον οι αποκλεισθέντες είναι πολύ λιγότερο πιθανό να έχουν πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες, έπεται ότι, με πολύ μεγάλη πιθανότητα, αυτοί θα είναι που θα αποτελέσουν την πλειοψηφία της «ψηφιακά αδύνατης τάξης». Η διαμετρικά αντίθετη άποψη αυτής της θεώρησης είναι ότι οι νέες τεχνολογίες αντιπροσωπεύουν μια τεράστια ευκαιρία για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού, παρέχοντας π.χ. πρόσβαση στους κοινωνικά αποκλεισμένους και δυνατότητες εκπαίδευσης και απόκτησης δεξιοτήτων σε ανθρώπους πολύ δύσκολα προσπελάσιμους με τους συμβατικούς τρόπους. Κάτι που είναι ίσως σημαντικότερο από αυτό, είναι το επιχείρημα ότι οι νέες τεχνολογίες παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη πολλαπλών ταυτοτήτων και για το διαρκή επαναπροσδιορισμό και την επανεύρεση του «εαυτού» (Giddens, 1991; 1994; 2000). Αυτό έχει σημαντικές συνέπειες για την ανάπτυξη νέων μεθόδων αντιμετώπισης πάγιων και εκτεινόμενων σε πολλές γενεές φαινομένων αποκλεισμού, υποδεικνύοντας ότι τα άτομα μπορούν να δραπετεύσουν από τα δεσμά της «κληρονομούμενης ανέχειας», με την αποδοτική χρήση των νέων τεχνολογιών.

20 266 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας 5. Βασικές Έννοιες και Όροι Deprivation Ο όρος κυριολεκτικά σημαίνει «φτώχεια», «ένδεια» και είναι ιδιαί- τερα φορτισμένος σημαντικά, όταν χρησιμοποιείται στην έκφραση «πολλαπλοί παράγοντες ένδειας». Αυτή υπονοεί ότι η φτώχεια / ένδεια προκαλείται από το συνδυασμό στοιχείων όπως η οικονομική δυσπραγία, η ελλειπής εκπαίδευση, η ελλειπής στέγαση και η ανεργία. Διάχυση της Καινοτομίας Ο όρος αυτός αναφέρεται στη διαδικασία που ακολουθεί η εξάπλωση, η υιοθέτηση και η εμπέδωση χρήσης των καινοτόμων εργαλείων και συστημάτων. Στο θεωρητικό μοντέλο του Molnar (2003), τα πρότυπα διάχυσης διαμορφώνονται από τη συνδυασμένη επήρεια τριών παραγόντων: (α) το βαθμό διείσδυσης των τεχνολογικών καινοτομιών, (β) το ρυθμό ανάπτυξης και (γ) τις ίδιες τις ιδιότητες της συγκεκριμένης τεχνολογίας. Οι αλληλεπιδράσεις των τριών αυτών μεταβλητών οδηγούν στην εμφάνιση κάποιου από τους τρεις τύπους «κατάστασης διάχυσης» κορεσμός, πλατό και δυναμική ισορροπία. Ψηφιακό Χάσμα Στη γενική του έννοια, ο όρος αναφέρεται στο χάσμα που υφίσταται μεταξύ αυτών που διαθέτουν πρόσβαση σε τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών (ICT) και αυτών που δεν διαθέτουν ανάλογη πρόσβαση. Αρχικά ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να καταδείξει αυτούς που είχαν πρόσβαση σε υλικούς υπολογιστικούς πόρους (hardware), π.χ. σε έναν Προσωπικό Υπολογιστή (PC), σε αντιδιαστολή με αυτούς που δεν είχαν. Καθώς οι τεχνολογίες της πληροφορικής εξελισσόταν, και υπήρχε ποσοτική αλλαγή στη χρήση τους, το χάσμα διακρίθηκε σε χάσμα μεταξύ χρηστών και μη-χρηστών και, τελευταία, στο διαχωρισμό μεταξύ διαφόρων τύπων χρηστών. Στην τρέχουσα χρονική στιγμή, είναι ξεκάθαρο ότι δεν υφίσταται ένα μόνο, αλλά πολλά ψηφιακά χάσματα, τα οποία σχετίζονται με (και επηρεάζονται από) μια ποικιλία παραγόντων, όπως το φύλο, η ηλικία, η «εθνοτική συσσωμάτωση», η αβεβαιότητα σε σχέση με βιοτικές και οικονομικές συνθήκες, η εργασιακή ανασφάλεια, όπως και η αντίστοιχη κοινωνική. Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (E-inclusion) ή Ψηφιακή Ενσωμάτωση (digital inclusion) αναφέρεται στη θεώρηση ότι το σύνολο των πολιτών θα πρέπει να διαθέτει πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες και επίσης να είναι σε θέση να τις χρησιμοποιεί με τον πλέον αποδοτικό τρόπο. Σιγμοειδής Καμπύλη αποδοχής (S-curve of adoption) ο όρος αναφέρεται στο πρότυπο διάχυσης που χαρακτηρίζει την εισαγωγή μιας νέας τεχνολογίας. Στην αρχή παρατηρείται ένας αργός ρυθμός αποδοχής, κατόπιν μια απότομη άνοδος και κατόπιν ο ρυθμός επιβραδύνεται και πάλι. Αυτό υπονοεί ότι μια νεοεμφανι-

21 Elisa Mancinelli 267 ζόμενη τεχνολογία έχει ως αφετηρία τη βάση της καμπύλης, στην οποία εντοπίζεται μια μεγάλη περίοδος έρευνας και προσπαθειών απότασης προς την αγορά στόχο και κατόπιν, σχεδόν ξαφνικά, παρατηρείται η «φάση απογείωσης», όταν πλέον αυτή η αγορά είναι ώριμη για την αποδοχή του προϊόντος. Κοινωνικός Αποκλεισμός (Social exclusion) Ο όρος αναφέρεται στις συνθήκες στις οποίες διαβιούν τα άτομα που δεν είναι ενεργά μέλη της κοινωνίας στην οποία ανήκουν. Υποτίθεται ότι αυτό το κοινωνικό φαινόμενο προκαλείται από κάποιους αλληλοεξαρτώμενους παράγοντες, οι οποίοι περιλαμβάνουν το χαμηλό εισόδημα, τον αποκλεισμό από την αγορά εργασίας (κάτι που συνδέεται με το επίπεδο υγείας, τη χαμηλή μορφωτική στάθμη και την έλλειψη εξειδικευμένων δεξιοτήτων), την πρόσβαση σε ευκαιρίες εκπαίδευσης και μάθησης, τις συνθήκες στέγασης, το βαθμό ανάπτυξης του κοινωνικού κεφαλαίου σε επίπεδο κοινοτήτων ατόμων, κάτι το οποίο συνδέεται με την επανεμφάνιση «κύκλων ένδειας» ( cycles of poverty ). Οι παράγοντες αυτοί τείνουν να εμφανίζονται στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες. Κοινωνική Ενσωμάτωση (Social inclusion) ο όρος αυτός υποδηλώνει την αντίστροφη κατάσταση αυτής του κοινωνικού αποκλεισμού. Με άλλα λόγια, υπονοεί ότι τα μεμονωμένα άτομα ή οι ομάδες ατόμων έχουν ενεργό συμμετοχή και δραστηριοποιούνται εντός της κοινωνίας στην οποία διαβιούν, έχοντας τις δυνατότητες πρόσβασης σε διαθέσιμες εκπαιδευτικές, επαγγελματικές, οικονομικές και/ ή πολιτικές ευκαιρίες και δραστηριότητες. Τύποι Κατάστασης Διάχυσης Σύμφωνα με το θεωρητικό μοντέλο του Molnar (2003), ο Κορεσμός αναφέρεται στην κατάσταση στην οποία η διείσδυση έχει πρακτικά ολοκληρωθεί και ο ρυθμός ανάπτυξης βρίσκεται σε πλήρη σχεδόν ύφεση. Το Plateau υποδηλώνει την κατάσταση στην οποία η διείσδυση είναι μεν πολύ μεγάλη αλλά παρ όλα αυτά δεν είναι πλήρης και ο ρυθμός ανάπτυξης είναι χαμηλός με μικρές ίσως διακυμάνσεις. Η Δυναμική κατάσταση αντιστοιχεί στην κατάσταση στην οποία η διείσδυση είναι χαμηλή μεν, αλλά συνεχώς αυξάνεται και ο ρυθμός ανάπτυξης είναι εξαιρετικά υψηλός. 6. Ερωτήσεις Κλειδιά Πώς μπορεί να οριστεί η σχέση μεταξύ κοινωνικής και ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης; Τι σημαίνει ο όρος «παράγοντες πολλαπλής ένδειας»; Πώς μπορεί να οριστεί το «ψηφιακό χάσμα»; Σε τι αναφέρεται το «πρώιμο ψηφιακό χάσμα»; Σε τι αναφέρεται το «πρωτεύον ψηφιακό χάσμα»;

22 268 Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση (e-inclusion) στην Κοινωνία της Πληροφορίας Σε τι αναφέρεται το «δευτερεύον ψηφιακό χάσμα»; Ποια είναι η στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την καταπολέμηση του ψηφιακού χάσματος και την προαγωγή της ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης; 7. Βασική Βιβλιογραφία Giddens A. (2000): Runaway World: how Globalisation is reshaping our lives, Routledge Molnar S. (2003): The Explanation Frame of the Digital Divide, Proceedings of the Summer School, Risks and Challenges of the Network Society", 4-8 August 2003, Karlstad University, Sweden 8. Επιπλέον Πηγές European Commission (2007): i Annual Information Society Report Commission Staff Working Document: Accompanying document to the Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. COM(2007) 146 final European Commission (2000): Communication: Building an Inclusive Europe, Brussels, , COM(2000) 79 final. Also accessible at the following URL: pdf Βιβλιογραφία Berkman L., Kawachi I. (eds. 2000): Social epidemiology. Oxford: Oxford University Press Bradshaw J., Kemp P., Baldwin S. and Rowe, A. (2004): The Drivers of Social Exclusion : A review of the literature. Social Exclusion Unit, Office of the Deputy Prime Minister, London Centre for Economic and Social Inclusion (2002): Social Inclusion. Paper available at the following URL: doc Department for Education and Skills (DfES ): Get on with it. Report downloadable from: DETR Department of Transport, Local Government and the Regions (formerly DETR, 2000): Indices of Deprivation (IMD). Report downloadable at the following URL: ivation2000summarypdf158kb_id pdf