«Πολιτική και ιδεολογία στο φιλμ νουάρ» Γεράσιμος Κoυζέλης, επιβλέπων καθηγητής. Κύρκος Δοξιάδης. Δημήτρης Καρύδας ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ :

Transcript

1 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ : «Πολιτική και ιδεολογία στο φιλμ νουάρ» ΜΕΛΗ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: Γεράσιμος Κoυζέλης, επιβλέπων καθηγητής Κύρκος Δοξιάδης Δημήτρης Καρύδας Το θέμα αυτό το διαλέξαμε με αφορμή ένα μάθημα για την πολιτική λειτουργία της κινηματογραφικής. Ο κινηματογράφος άλλοτε παράγει πολιτική, άλλοτε αποδίδει την πολιτική, ανάλογα από ποιανού τα χέρια ελέγχεται. Έτσι από τη μία ο καπιταλισμός βρήκε στην επινόηση του κινηματογράφου την άμεσα επικείμενη μαζικοποίηση ενός κοινού που αυτοελέγχει τις αντιδράσεις του εντός μιας σκοτεινής κινηματογραφικής αίθουσας αλλά από την άλλη το μέσο πέρασε και σε κινηματογραφιστές που αμφισβήτησαν ότι ο κινηματογράφος πρέπει να είναι ένα μέσο ελέγχου και στα χέρια τους μετατράπηκε σε μέσο χειραφέτησης. Το φιλμ νουάρ επιλέχτηκε γιατί πρόκειται για κινηματογράφο που μετά από πενήντα πέντε χρόνια από το τέλος του, συνεχίζει να ασκεί έλξη. Γιατί πρόκειται για κινηματογράφο που παρότι έγινε μετά το τέλος ενός παγκοσμίου πολέμου και υπό το βλέμμα λογοκριτών είναι κάτι περισσότερο από τις απλές αστυνομικές ταινίες, είναι όπως θα δούμε κριτικός. Η εργασία ξεκινάει από την οριοθέτηση του φιλμ νουάρ, συνεχίζει με την εξέταση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών αλλά και των καλλιτεχνικών ρευμάτων που το επηρέασαν. Αναλύει τη μορφή και το περιεχόμενο του και παρακολουθεί την ιστορική του διαδρομή όπως και την επιρροή που το ίδιο άσκησε στον κινηματογράφο. Και μέσα από αυτήν την πορεία προκύπτει η πολιτική και η ιδεολογία του νουάρ που είναι και το ζητούμενο. Η μεγάλη συζήτηση σχετική με το φιλμ νουάρ στους μελετητές του ξεκινάει από τη δεκαετία του 50 και δεν έχει καταλήξει. Το θέμα της είναι αν το φιλμ νουάρ συνιστά κινηματογραφικό είδος ή όχι. Δεν θα κουράσω με τις διάφορες θέσεις γύρω από αυτό. Η ουσία είναι να δούμε τι είναι το φιλμ νουάρ και όχι αν τελικά αυτό είναι κινηματογραφικό είδος. Ο κύκλος νουάρ ξεκινά κατά κοινή παραδοχή με μια ταινία ορόσημο το 1941 και περατώνεται με άλλη μία τέτοια το Η ταινία αφετηρία δεν είναι άλλη από το γεράκι της Μάλτας. Τον κύκλο κλείνει το Άγγιγμα του Κακού και ενώ ενδιάμεσα έχουν μεσολαβήσει περισσότερες από 450 ταινίες που λίγο πολύ θεωρούνται κομμάτια του κύκλου νουάρ.

2 Τα δεκαεφτά χρόνια που διήρκησε η περίοδος του κλασικού νουάρ, οι σκηνοθέτες δεν είχαν επίγνωση του τι δημιουργούσαν. Τα κινηματογραφικά στούντιο παρήγαγαν τέτοιες ταινίες σωρηδόν και οι αμερικάνοι κριτικοί τις χλεύασαν. Η γαλλική κριτική στην πραγματικότητα αποκατέστησε αυτές τις ταινίες. Το 1946 οι Γάλλοι κριτικοί είδαν την αμερικανική παραγωγή μιας εξαετίας και παρατήρησαν ένα σκοτείνιασμα της διάθεσης και του περιεχομένου. Εντόπισαν το καινούριο ύφος στις αστυνομικές ταινίες, ένα ύφος που διακρινόταν από απαισιοδοξία και μελαγχολία. Την αποκάλυψη αυτή τη θεώρησαν κάτι πρωτότυπο και πολύ σημαντικό και έτσι ονόμασαν αυτές τις ταινίες «φιλμ νουάρ». Το φιλμ νουάρ είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που είχε ξεκινήσει αρκετά χρόνια πριν το Οι ρίζες του είναι βαθιές και ποικίλες. Οι λογοτεχνικές του καταβολές βρίσκονται στο λογοτεχνικό είδος που ονομάζεται σκληροτράχηλη αστυνομική λογοτεχνία (hard-boiled detective novel). Ένα είδος που ξεκίνησε μέσα από φθηνά περιοδικά φαντασίας, που όμως οι ιστορίες τους διασκευάστηκαν σε σενάρια για ταινίες νουάρ και πολλοί συγγραφείς έγιναν σεναριογράφοι. Το άλλο λογοτεχνικό είδος που επηρέασε το νουάρ, είναι η νατουραλιστική λογοτεχνία. Ο Ernest Hemingway για παράδειγμα υπήρξε ιδιαίτερα ισχυρό πρότυπο, λόγω του γρήγορου και ποιητικού του στυλ και τους καυστικούς του διαλόγους. Οι σημαντικότεροι όμως παράγοντες που ευθύνονται για τη διαμόρφωση του νουάρ είναι οι κοινωνικοοικονομικοί. Μετά το κραχ του 29 η κινηματογραφική παραγωγή συρρικνώνεται και ο πόλεμος επιδεινώνει μία ήδη άσχημη κατάσταση. Το Hollywood για να ανταπεξέλθει στα μειωμένα εισιτήρια, απάντησε με μια σειρά φθηνές παραγωγές, τις B-movies. Το θετικό ήταν ότι με την επικράτηση των B-movies, περιορίστηκε η σημασία του παραγωγού και οι σκηνοθέτες απέκτησαν την δυνατότητα να ελέγχουν το έργο τους. Εκτός αυτού δόθηκαν ευκαιρίες σε νέους σκηνοθέτες και μέσα από τις ταινίες Β διαλογής αναδείχτηκε μια γενιά μεγάλων σκηνοθετών. Αλλά ενώ δεν είχαν οι σκηνοθέτες τους παραγωγούς να τους περιορίζουν, είχαν το εμπόδιο των λογοκριτών. Σημαντικότερο εμπόδιο ο κώδικας Hays που εφαρμόστηκε από το 1930 ως το 1968 και απαγόρευε στους σκηνοθέτες να απεικονίσουν μια σειρά πράγματα. Πέραν του κώδικα Hays υπήρχε και ο Μακαρθισμός που έπληξε όλη την καλλιτεχνική δημιουργία και τη διανόηση. Σπουδαία ονόματα μπήκαν στη μαύρη λίστα και υπέστησαν διώξεις, πράγμα που επέδρασε αρνητικά και στο φιλμ νουάρ ανακόπτοντας τη σταδιοδρομία ανθρώπων του κινηματογράφο. Ο παγκόσμιος πόλεμος και ο φόβος μιας επικείμενης πυρηνικής καταστροφής ήταν δυο σημαντικότατοι παράγοντες που χρωμάτισαν με απαισιοδοξία το νουάρ. Οι αισθητικές καταβολές του νουάρ που ευθύνονται και για το στυλ του είναι πρωτίστως ο γερμανικός εξπρεσιονισμός που κληροδότησε στο φιλμ νουάρ γωνίες λήψης, τον φωτισμό chiaroscuro αλλά και μια σειρά ανθρώπους του κινηματογράφου που ως πρόσφυγες από τη ναζιστική Γερμανία βρήκαν καταφύγιο αλλά και χώρο για να δημιουργήσουν στο Hollywood. Μεταξύ αυτών σκηνοθέτες όπως οι Fritz Lang και Billy Wilder, που σύνδεσαν το όνομα τους τόσο με το νουάρ όσο και με τον αμερικάνικο κινηματογράφο γενικότερα. Άλλες καταβολές του φιλμ νουάρ είναι η μεγάλη σχολή του

3 ιταλικού νεορεαλισμού, από τον οποίο πέρασαν στο νουάρ διάφορα υφολογικά στοιχεία, αλλά και το γκανγκστερικό φιλμ που χάρισε στο νουάρ διάφορα μοτίβα που επαναλήφθηκαν αρκετές φορές στις ταινίες του κύκλου. Οι φιλοσοφικές καταβολές του κύκλου είναι ο υπαρξισμός με έναν περίεργο τρόπο αφού υπάρχει η άποψη ότι ο υπαρξισμός αναπτύχθηκε στην Αμερική ανεξάρτητα και παράλληλα από αυτόν στην Ευρώπη (κυρίως μέσα από την σκληροτράχηλη αστυνομική λογοτεχνία) αλλά και η φροϋδική ψυχολογία, αφού μια σειρά από ταινίες έχουν άμεση αναφορά στην ψυχανάλυση και πολλές περισσότερες αναφέρονται σε χαρακτήρες με ψυχικά νοσήματα χωρίς όμως να αναζητείται θεραπεία ή η αιτία των νοσημάτων. Τώρα όσο αφορά το νουάρ καθαυτό για να το αναλύσουμε, διαχωρίσαμε τα μορφικά του στοιχεία από τα περιεχόμενα του ώστε να αναδειχθούν τα χαρακτηριστικά που το κάνουν να ξεχωρίζει. Ως μορφικά στοιχεία θεωρήσαμε αυτά που προσδιορίζουν το στιλ νουάρ. Τους χαρακτήρες των ηρώων, την αισθητική της εικόνας και την τεχνική της αφήγησης ενώ ως περιεχόμενα θεωρήσαμε τα μοτίβα που επαναλαμβάνονται στις ταινίες. Οι ήρωες του νουάρ είναι το σταθερότερο στοιχείο του κύκλου. Όλες οι ταινίες, παρά τις όποιες τους ομοιότητες και διαφορές, έχουν ως κοινό άξονα, τους ήρωες τους και την ψυχολογία τους. Ανεξάρτητα από τους ρόλους σε κάθε ταινία, είτε ιδιωτικός ντεντέκτιβ είτε εγκληματίας, είτε ψυχολόγος είτε ψυχασθενής, είτε πλούσιος είτε φτωχός, αυτό που ενώνει τους κεντρικούς χαρακτήρες είναι μια βεβαρυμμένη ψυχοσύνθεση που ορίζει τις πράξεις τους. Τους χαρακτήρες του νουάρ τους συνθλίβει βαριά μοίρα αφού η κάθε ταινία μοιάζει να είναι ένας φαταλιστικός εφιάλτης για τους ήρωες, όπου η κάθε κίνηση τους, τους φέρνει πιο κοντά στο αναπόφευκτο τέλος. Ο ήρωας που αναμετράται κάθε φορά με τη μοίρα του, βλέποντας ότι είναι δέσμιος της, γεμίζει απελπισία, σημαδεύεται με κοινωνική αποξένωση και υπαρξιακή αγωνία. Αισθάνεται κυνηγημένος από τον εαυτό του και από τους διώκτες του. Η αισθητική της εικόνας είναι το κρίσιμο στοιχείο του νουάρ που το ολοκληρώνει. Γιατί αφενός οι χαρακτήρες των ηρώων το εμπλουτίζουν σε όλο το μήκος, αλλά αφετέρου η εικόνα είναι αυτή που του έδωσε την ξεχωριστή σημασία, αυτή που το διατήρησε στο χρόνο λόγω της μοναδικότητας της και ο λόγος για τον οποίο αναφερόμαστε σε στυλ νουάρ. Όσο αφορά τον φωτισμό ήδη αναφερθήκαμε στο chiaroscuro που είναι χαμηλός φωτισμός στο στιλ του Rembrandt ή Caravaggio και χαρακτηρίζει τα περισσότερα νουάρ. Επίσης χρησιμοποιήθηκε πολύ σκληρός πλάγιος φωτισμός χωρίς φίλτρο και λοξός. Όσο αφορά τις γωνίες λήψης στο νουάρ, χρησιμοποιήθηκαν πολύ αυτές που ονομάζουμε απροσδόκητες λήψεις. Μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση της αισθητικής του νουάρ παίζει το αστικό τοπίο. Τα περισσότερα νουάρ είναι γυρισμένα, σε μεγαλουπόλεις. Όσο αφορά την αφήγηση, ακολουθήθηκαν κάποιες συγκεκριμένες στρατηγικές. Στο νουάρ δεν έχουμε αντισυμβατικές στρατηγικές αφήγησης όπως αυτές που

4 χρησιμοποίησαν οι μεγάλοι δημιουργοί αργότερα. Η αφήγηση είναι γραμμική συνδυαζόμενη με φλάσμπακ. Τα περιεχόμενα διαφοροποιούνται ανάλογα με την κεντρική φιγούρα και σχετίζονται με τους χαρακτήρες. Ο πρωταγωνιστής είναι λοιπόν ή ανακριτής ή δολοφόνος ή ψυχοπαθής. Ο πρώτος μπορεί να είναι ιδιωτικός ντεντέκτιβ, αστυνομικός, δημοσιογράφος ή και απλός πολίτης. Ο δεύτερος έχει την ικανότητα στον κόσμο του νουάρ να αντιμετωπίζεται περισσότερο ως θύμα παρά ως θύτης. Ο τρίτος θύμα και αυτός, ενός εφιάλτη, πλέκει μόνος του, γύρω του έναν ιστό που στο τέλος τον καταπίνει. Τα μοτίβα περιγράφονται σε 11 θεματικές κατηγορίες. Ως περιεχόμενα αυτών των κατηγοριών άλλοτε έχουμε τον ήρωα να εξεγείρεται απέναντι στην κατεστημένη τάξη πραγμάτων, άλλοτε έχουμε είτε παθητικούς εγκληματίες, είτε ενοχοποιημένους αθώους, ανθρώπους που όσο και αν αγωνίζονται δεν μπορούν να δραπετεύσουν από αυτό που τους ορίζει η μοίρα τους. Έχουμε τους ιδιωτικούς ντεντέκτιβ έχουμε τη μοιραία γυναίκα, την πολύ γνωστή femme fatale που κυρίως λόγω του κώδικα Hays αναγκάστηκε να αφήσει πίσω της τη γεμάτη υπονοούμενα σεξουαλικότητα και υιοθέτησε το φετιχοποιημένο ερωτισμό που είναι πολύ ουσιαστικό στοιχείο του φιλμ νουάρ. Ακόμη έχουμε όλους τους τύπους περιθωριακών ατόμων της αμερικάνικης κοινωνίας αλλά και με το έναυσμα του ψυχρού πολέμου αντιδραστικά αντικομουνιστικά σενάρια. Η συνεχής επανάληψη αυτών των μοτίβων, σε συνδυασμό με την έλευση του εγχρώμου φιλμ αλλά και τους διωγμούς του Μακαρθισμού οδήγησαν το φιλμ νουάρ σε μια φάση παρακμής και στο οριστικό τέλος της κλασικής περιόδου. Αλλά ενώ ο κύκλος κλείνει στην Αμερική, ανοίγει στην Ευρώπη ένα άλλος κύκλος νουάρ. Από τη μία οι σκηνοθέτες που εκδιωκόμενοι από τις ΗΠΑ συνεχίζουν την καριέρα τους στην Ευρώπη (Dassin) και από την άλλη οι κριτικοί των Cahiers που ξεκινούν να σκηνοθετούν. Στη Γαλλία ανθίζει ένα ιδιαίτερο νουάρ με πρωτοπόρο τον Jean-Pierre Melville, που δημιουργεί κανόνες και νόμους με αξιοσημείωτη συνέπεια και θέτει ταινία- ταινία τις βάσεις αυτού που θα ονομαστεί αργότερα μελβιλικό σύμπαν. Εκτός από τη Γαλλία έχουμε νουάρ και στην υπόλοιπη Ευρώπη, με διαφορές κάθε φορά (για παράδειγμα στην Αγγλία έχουμε κυρίως ψυχροπολεμικούς ήρωες) αλλά και ομοιότητες στα μοτίβα που ακολουθούνται. Στην Ελλάδα έγιναν αρκετές προσπάθειες. Τα δύο καθαρόαιμα να μπορούμε να το θέσουμε έτσι νουάρ της ελληνικής παραγωγής είναι ο Ο Άνθρωπος του τρένου (1958) του Ντίνου Δημόπουλου και ο Δράκος (1956) του Νίκου Κούνδουρου. Και στην Αμερική επανεμφανίστηκε το νουάρ τη δεκαετία του 70. Το κινηματογραφικό μόρφωμα που εμφανίστηκε τότε και απασχολεί και σήμερα την κινηματογραφική παραγωγή ονομάστηκε νεο-νουάρ. Ξεκινά από σκηνοθέτες όπως ο Αλτμαν ο Πάκουλα και ο Πολάνσκι και συνεχίζεται με σκηνοθέτες όπως ο Ταραντίνο, ο Λιντς και οι αδερφοί Κόεν.

5 Για να βρούμε την ιδεολογία του νουάρ πρέπει να εξετάσουμε το αν το φιλμ νουάρ είναι κύκλος ταινιών κοινωνικής κριτικής και σε περίπτωση που η απάντηση είναι θετική, πρέπει να εξετάσουμε πως το φέρνει εις πέρας. Όλες οι ταινίες νουάρ έχουν ως κοινή αφετηρία το έγκλημα. που συντελείται λόγω κάποιου άνομου πάθους και που συνιστά μια τακτική που καταργεί το νόμο. Το φιλμ νουάρ αναπαριστά την νομοτελειακή καταστροφή που συνεπάγεται ή παραβίαση των ηθικών κανόνων. Αυτό είναι η πρώτη θεώρηση για την ιδεολογία του φιλμ νουάρ. Μπορούμε εκ πρώτης όψεως να ισχυριστούμε ότι το φιλμ νουάρ στόχο έχει να αρθρώσει έναν ηθικό λόγο που δεν συγκρούεται, δεν αμφισβητεί και δεν επιχειρεί να κάνει καμία κοινωνική κριτική. Αυτή η θεώρηση δεν είναι λανθασμένη, όμως δεν είναι και η μοναδική. Σίγουρα το νουάρ δεν προτάσσει μια ιδεολογία που θα προτείνει μια άλλη ηθική και μια άλλη κλίμακα αξιών. Σε όλες τις ταινίες οι παραδοσιακές αρχές της τιμιότητας, της νομιμότητας, ακόμα και της μισθωτής εργασίας παραμένουν απόλυτα σεβαστές. Υπάρχουν ηθικοί και νομικοί κώδικες που δεν αμφισβητούνται. Αυτό που αμφισβητείται όμως από το νουάρ είναι η εφαρμογή τους. Η αδυναμία των οργάνων του κράτους να εφαρμόσουν τους νόμους είτε λόγω διαφθοράς είτε λόγω ανικανότητας δημιουργεί μια ασυνέχεια και ακριβώς αυτό το κενό έρχεται να καλύψει ο ήρωας του φιλμ νουάρ και πιο συγκεκριμένα ο ντεντέκτιβ, ο οποίος σχετίζεται με μια αρχή του νουάρ που ξεχωρίζει ως αξία και υπηρετείται πιστά από τις ταινίες. Την απόδοση δικαιοσύνης. Στο άλλο άκρο πέραν αυτού του γενικού κανόνα υπήρξαν σκηνοθέτες που αμφισβήτησαν αυτά που προαναφέρθηκαν, όπως ο Φριτζ Λανγκ που τάχθηκε όχι στο πλευρό του νόμου αλλά των συντριμμένων. Ανεξάρτητα όμως από τους μεγάλους δημιουργούς, που οπωσδήποτε έχουν πρόθεση να κάνουν κριτικό κινηματογράφο, το φιλμ-νουάρ δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια αστική τέχνη που πάει μαζί με την αστική ηθική και συνεπώς είναι απολογητική και όχι ανατρεπτική. Δεν λειτουργεί το νουάρ ηθικολογικά και διδακτικά με σκοπό να διαιωνίσει τους αστικούς θεσμούς. Το νουάρ δεν έχει μόνο το πρόσωπο που περιγράψαμε παραπάνω, έχει και ένα άλλο σκοτεινό και ταυτόχρονα γυαλιστερό. Το φιλμ νουάρ απεικονίζει τον υπόκοσμο, τον κόσμο των μπαρ των καμπαρέ, και της ακριβής ζωής. Και αυτός έχει σύμφωνα με το νουάρ μια ανεπανάληπτη γοητεία. Το έγκλημα ως μέσο απόκτησης χρήματος, δύναμης και ηδονής αποκτά μια απίστευτη έλξη. Οι μυστηριώδεις γυναίκες και το χρήμα αποτελούν κομμάτια ενός ονειρικού κόσμου για τους μικροαστούς. Από τη μία η ασφυκτική καθημερινότητα τους και η μιζέρια και από την άλλη ο ονειρικός κόσμος της νύχτας. Η αναπόφευκτη συντριβή εκείνων που ξεφεύγουν από την καθημερινότητα και τολμούν να διεκδικήσουν μια θέση στον αστραφτερό υπόγειο κόσμο δεν είναι ικανή να ακυρώσει τη γοητεία του εγκλήματος. Έτσι το φιλμ νουάρ αν από τη μία ορθώνει έναν συντηρητικό ηθικό λόγο (μέσω της τιμωρίας που επιφέρει η μοίρα) από την άλλη τον επιβουλεύεται εκφράζοντας μια επικίνδυνη διάθεση αμοραλισμού.

6 Η κριτική που κάνει το νουάρ αναπαριστώντας το σύμπαν του εγκλήματος έρχεται μια εποχή που το αμερικάνικο όνειρο προβάλλεται σε παγκόσμια κλίμακα ως ιδανικό. Οι ιδέες για μια φιλελεύθερη κοινωνία που θα έχει υγιείς θεσμούς και ο πολίτης της θα είναι ελεύθερος και θα έχει τη δυνατότητα να ανελιχτεί ως τα υψηλότερα σκαλοπάτια της κοινωνικής καταξίωσης είναι οι ιδέες που κρατάνε τη Δύση συσπειρωμένη απέναντι στον σοβιετικό εχθρό. Το φιλμ νουάρ όμως έρχεται να δείξει και το άλλο πρόσωπο του αμερικάνικου ονείρου, τον αμερικάνικο εφιάλτη. Ο κάθε μικροαστός μπορεί από το πάθος του για χρήμα και δύναμη να καταλήξει αντί για το ψηλότερο σκαλί στα απόβλητα του συστήματος. Το νουάρ αποτελεί το πορτραίτο της σύγχρονης καπιταλιστικής μεγαλούπολης με όλες τις κοινωνικές και οικονομικές αντιφάσεις που συνεπάγεται αυτό. Ο ηθικός ξεπεσμός των κατοίκων της που τους οδηγεί στο έγκλημα, είναι αποτέλεσμα μια διεφθαρμένης κοινωνίας που έχει ξεστρατίσει. O καπιταλιστικός τρόπος ζωής μέσα στις πόλεις δημιούργησε έναν κόσμο χωρίς ιδανικά, έναν κόσμο που οι θεσμοί του υπάρχουν κατ ευφημισμό. Η αστυνομία είναι διεφθαρμένη μέχρι και την ηγεσία της, οι δημοσιογράφοι δεν διστάζουν να θυσιάσουν τίποτα για την επιτυχία, οι δικαστές χρηματίζονται και ο υπόκοσμος είναι οργανωμένος και άπληστος. Από την άλλη οι ψυχοπαθείς ήρωες που πρωταγωνιστούν σε τόσα νουάρ μόνο μεμονωμένες περιπτώσεις δεν αποτελούν. Το πνεύμα της ελεύθερης αγοράς και του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού, αντί να γεφυρώσει τις κοινωνικές ανισότητες γέννησε μεγαλύτερες. Αντί να φέρει την κοινωνική ειρήνη οδήγησε στο μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλισμού και αυτό με τη σειρά του στον περιορισμό της οικονομικής ελευθερίας που αποτελούσε τη θεμέλιο λίθο του αμερικάνικου ονείρου. Τα πρόσωπα του νουάρ γνωρίζουν πολύ καλά ότι ο ελεύθερος ανταγωνισμός δεν πρόκειται να τους βοηθήσουν να ανέλθουν. Γι αυτό ο πόθος τους για χρήματα και εξουσία βρίσκει διέξοδο στην παρανομία. Το αμερικάνικό όνειρο εκπληρώνεται, αλλά μόνο μέσα από ένα αδυσώπητο παιχνίδι βίας, που δημιουργεί νικητές και συντριμμένους. Παρόλα αυτά να επαναλάβουμε ότι η πρώτη θεώρηση για το ηθικό πρόσταγμα του νουάρ δεν ήταν λάθος. Τα φιλμ νουάρ δεν ήταν ποτέ συνειδητά ταινίες κοινωνικής κριτικής. Φτιάχτηκαν όμως από ανθρώπους με ευαίσθητους δείκτες του καιρού τους και κατάφεραν μέσα από ιστορίες εγκλήματος να εκφράσουν την αγωνία και τους φόβους για μια κοινωνία που παρήκμαζε. Η κοινωνική κριτική στα νουάρ ακόμα και όταν μοιάζει έμμεση ή και αδιόρατη τεκμηριώνεται από την ικανότητα να διατυπώνει σχέσεις ανάμεσα στο υποκείμενο και τον κοινωνικό ιστό. Στον κόσμο του νουάρ τα πάντα είναι επισφαλή. Η οικογένεια είναι εύθραυστη. Ο ιδιωτικός χώρος ισοπεδώνεται,. Η αστυνομία δεν έρχεται να διορθώσει τις καταστάσεις αλλά να τις μπλέξει κι άλλο. Πίσω από κάθε επιτυχημένο επιχειρηματία κρύβεται ένα

7 σκοτεινό παρελθόν. Έτσι, η μοναξιά του ήρωα, ο κυνισμός του, η επιφυλακτικότητα του, είναι όπλα για να επιβιώσει σε έναν κόσμο επικίνδυνο. Το φιλμ νουάρ δεν έχει μια άλλη πρόταση για μια άλλη κοινωνία. Είναι βέβαιο ότι δεν γλυκοκοιτάζει κάποιο άλλο πολιτικό σύστημα. Δεν επαγγέλει κάποια κοινωνική αλλαγή αλλά επιθυμεί καλύτερη λειτουργία των θεσμών. Μπορεί να γίνεται μηδενιστικό σε ελάχιστες περιπτώσεις, αλλά αυτό δεν είναι κανόνας. Το μόνο που έχει να προτάξει απέναντι στην δομική κοινωνικό-οικονομική αστική κρίση είναι μια προσωπική ηθική στάση. Το οπτικό στυλ του νουάρ υπερτονίζει την ιδεολογία του. Οι δραματικές συγκρούσεις φωτεινού/σκοτεινού, οι σκιές, οι αναπάντεχες λήψεις και ο παραμορφωτικός ευρυγώνιος φακός αναδεικνύουν αυτόν τον επικίνδυνο, γεμάτο παγίδες κόσμο. Το σκηνικό που του ταιριάζει φυσικά είναι η νύχτα και η βροχή. Η πόλη την ημέρα ευημερεί αφού είναι ένας κόσμος για τους καταπιεσμένους φιλήσυχους οικογενειάρχες αλλά η νύχτα είναι για αυτούς που έκαναν το βήμα να ξεφύγουν από τη μιζέρια. Εκεί κυριαρχεί ο υπόκοσμος και η ανομία. Η πόλη στο φιλμ νουάρ και οι αντιθέσεις της, ο κόσμος της μέρας και της νύχτας αντανακλά όλες τις αντιφάσεις της αμερικάνικης κοινωνίας. Από τη μία υπάρχει ο φιλελευθερισμός και η πρόοδος αλλά όταν πέφτουν τα φώτα, στην ίδια πόλη υπό βροχή υπάρχει μόνο υπόκοσμος και τρομοκρατία. Οι θεατές μέχρι εκείνη τη στιγμή συνήθιζαν να βλέπουν θεάματα που αναπαρήγαγαν το αμερικάνικο όνειρο. Το φιλμ νουάρ όμως κατασκεύασε και τους έδειξε το δεύτερο πρόσωπο του Ιανού.