ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «MBA ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ «Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ»

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «MBA ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ «Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ»"

Transcript

1 Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων & Τροφίμων (Δ.Ε.Α.Π.Τ.) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «MBA ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ «Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ» ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΝΟΥΣΑ ΖΑΦΕΙΡΟΥΛΑ Α.Μ: 110 ΕΠ.ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΑΓΡΙΝΙΟ 2014

2 «ΔΗΛΩΣΗ ΜΗ ΛΟΓΟΚΛΟΠΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΗΨΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ» Με πλήρη επίγνωση των συνεπειών του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων, δηλώνω ενυπογράφως ότι είμαι αποκλειστικός συγγραφέας της παρούσας Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας, για την ολοκλήρωση της οποίας κάθε βοήθεια είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται λεπτομερώς στην εργασία αυτή. Έχω αναφέρει πλήρως και με σαφείς αναφορές, όλες τις πηγές χρήσης δεδομένων, απόψεων, θέσεων και προτάσεων, ιδεών και λεκτικών αναφορών, είτε κατά κυριολεξία είτε βάσει επιστημονικής παράφρασης. Αναλαμβάνω την προσωπική και ατομική ευθύνη ότι σε περίπτωση αποτυχίας στην υλοποίηση των ανωτέρω δηλωθέντων στοιχείων, είμαι υπόλογος έναντι λογοκλοπής, γεγονός που σημαίνει αποτυχία στην Διπλωματική μου Εργασία και κατά συνέπεια αποτυχία απόκτησης του Μεταπτυχιακού Τίτλου των Μεταπτυχιακών Σπουδών, πέραν των λοιπών συνεπειών του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων. Δηλώνω, συνεπώς, ότι αυτή η ΜΔΕ προετοιμάσθηκε και ολοκληρώθηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι, αναλαμβάνω πλήρως όλες τις συνέπειες του νόμου στην περίπτωση κατά την οποία αποδειχθεί, διαχρονικά, ότι η εργασία αυτή ή τμήμα της δεν μου ανήκει διότι είναι προϊόν λογοκλοπής άλλης πνευματικής ιδιοκτησίας. Όνομα & Επώνυμο Συγγραφέα (Με Κεφαλαία):.. Υπογραφή (Ολογράφως, χωρίς μονογραφή):.. Ημερομηνία (Ημέρα Μήνας Έτος):.. 2

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών στη διοίκηση επιχειρήσεων τροφίμων με σκοπό να διερευνηθεί η συμπεριφορά και η αντίληψη του καταναλωτή στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων. Τα διατροφικά σκάνδαλα των τελευταίων ετών και η επιθυμία των καταναλωτών για να ενημερώνονται για τα τρόφιμα που καταναλώνουν, μας οδήγησαν στην έρευνα του θέματος. Στο πρώτο μέρος της εργασίας, γίνεται μια γενική προσέγγιση στη βιβλιογραφία σχετικά με τους καταναλωτές και την ασφάλεια τροφίμων. Τα θέματα που προσεγγίσαμε είναι η αγοραστική συμπεριφορά των καταναλωτών, η ασφάλεια τροφίμων, οι κρίσεις σε θέματα ασφάλειας τροφίμων και οι αντιδράσεις σε αυτές τις κρίσεις. Τέλος, εξετάσθηκε η κατάσταση σε θέματα ασφάλειας τροφίμων και καταναλωτικής συμπεριφορά στην Ελλάδα, την Ευρώπη και την Αμερική. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας, έγινε μια έρευνα με σκοπό να αποδοθεί μια εικόνα για την αντίληψη που υπάρχει στην Ελλάδα για την ασφάλεια τροφίμων. Εξετάσθηκε, η γενική εικόνα των Ελλήνων καταναλωτών στις διατροφικές του συνήθεις και αν αυτές έχουν αλλάξει κατά τα τελευταία χρόνια, η συνολική εικόνα στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων και το νομικό πλαίσιο γύρω από αυτό το θέμα. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...σελ.3 Α ΜΕΡΟΣ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Αγοραστική συμπεριφορά καταναλωτή σελ Προσδιοριστικοί παράγοντες της καταναλωτικής συμπεριφοράς Αντιλήψεις και στάσεις του καταναλωτή στον κίνδυνο / ρίσκο Παράγοντες που επηρεάζουν τον καταναλωτή στην επιλογή τροφίμων Βιολογικοί καθοριστικοί παράγοντες Οικονομικοί και φυσικοί καθοριστικοί παράγοντες Κοινωνικοί καθοριστικοί παράγοντες Ψυχολογικοί παράγοντες Αντιλήψεις για την ασφάλεια τροφίμων 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ασφάλεια τροφίμων 2.1 Τι είναι ασφάλεια τροφίμων Ποιοι παράγοντες συνθέτουν την έννοια «ασφαλές τρόφιμο» Πιστοποιήσεις του ασφαλές τροφίμου Πηγές κινδύνων στα τρόφιμα Βιολογικοί κίνδυνοι Χημικοί κίνδυνοι Φυσικοί κίνδυνοι Γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα.. 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Κρίσεις στον κλάδο τροφίμων ασθένειες 3.1 Αγελαδινή σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια Ασθένεια Creutzfeld- Jacob Γρίπη των πτηνών

5 3.4 Διοξίνες Μεταλλαγμένα Άλλα διατροφικά σκάνδαλα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Κρίση στα τρόφιμα: αντιδράσεις των καταναλωτών και διαχείριση από τις επιχειρήσεις 4.1 Διαχείριση των αντιδράσεων των καταναλωτών Διαχείριση κινδύνων επιχειρήσεων και στρατηγικές αντιδράσεις κρίσης...42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Η ασφάλεια τροφίμων και η καταναλωτική συμπεριφορά στην Ελλάδα, την Ευρώπη και την Αμερική 5.1 Το κράτος ως φορέας προστασίας του καταναλωτή στην Ελλάδα Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Γενική Γραμματεία Καταναλωτή Εθνικό Συμβούλιο καταναλωτών Ενιαίος φορέας ελέγχου τροφίμων (ΕΦΕΤ) Εθνικά κλιμάκια ελέγχου τροφίμων Επιτροπή προστασίας των καταναλωτών των δημοσίων επιχειρήσεων και οργανισμών Επιτροπή Φιλικού Διακανονισμού καταναλωτικών διαφορών (ΕΦΔ) Γενικό Χημείο του Κράτους (Γ.Χ.Κ.) Οργανώσεις προστασίας του καταναλωτή στην Ελλάδα ΕΚ.ΠΟΙ.ΖΩ ΙΝ.ΚΑ ΚΕ.Π.ΚΑ Η ασφάλεια τροφίμων και η καταναλωτική συμπεριφορά στην Ευρώπη Ευρωπαϊκή Ένωση και ασφάλεια τροφίμων Καταναλωτικές οργανώσεις στην Ευρώπη Η ασφάλεια τροφίμων και η καταναλωτική συμπεριφορά στην Αμερική Ασφάλεια τροφίμων και καταναλωτικές συμπεριφορές στις Η.Π.Α Εμπλεκόμενοι φορείς με την ασφάλεια τροφίμων στις Η.Π.Α

6 Β ΜΕΡΟΣ: ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Μεθοδολογική προσέγγιση ( Ανάλυση Ερωτηματολογίου) 6.1 Σκοπός της μελέτης-σχεδιασμός και ανάλυση ερωτηματολογίου Αποτελέσματα στατιστικής ανάλυσης Συγκρίσεις στατιστικών δεδομένων Ανάλυση σχετικά με το φύλο Ανάλυση σχετικά με την ηλικία Ανάλυση ανάλογα με την εκπαίδευση Ανάλυση ανάλογα με την οικογενειακή κατάσταση Ανάλυση ανάλογα με την απασχόληση Ανάλυση ανάλογα με το μηνιαίο εισόδημα Ανάλυση ανάλογα με το ποσό που δαπανάται μηνιαίως Συγκρίσεις που δεν σχετίζονται με δημογραφικά δεδομένα 102 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Αγοραστική συμπεριφορά καταναλωτή Η θεωρία της συμπεριφοράς του καταναλωτή βασίζεται στην θεμελιώδη αρχή ότι ο καταναλωτής ενεργεί ορθολογικά, δηλαδή προσπαθεί να κατανέμει το εισόδημα του σε διάφορα αγαθά, με τέτοιο τρόπο ώστε να αποκομίζει τη μεγαλύτερη δυνατή ικανοποίηση ή χρησιμότητα. Το πρόβλημα του καταναλωτή είναι πρόβλημα του καλύτερου συνδυασμού αγαθών που μπορεί να αποκτήσει με το δεδομένο εισόδημα του. Στην πραγματικότητα όμως, όλοι οι καταναλωτές κάνουν την επιλογή των αγαθών που επιθυμούν να αγοράσουν με βάση τις τιμές που ισχύουν στην αγορά. Η πρώτη ενέργεια του καταναλωτή είναι να κατατάξει αυτά τα αγαθά ανάλογα με τις προτιμήσεις του. Κατά συνέπεια, όταν ο καταναλωτής πρόκειται να κάνει επιλογή κάποιου αγαθού έχει στο νου του μία κλίμακα από προτιμήσεις για τα διάφορα αγαθά. Συμπεριφορά, λοιπόν, ονομάζουμε το σύνολο των αντιδράσεων που έχει ένα άτομο ή μια ομάδα σε μία κατάσταση. Καταναλωτή, ονομάζουμε το άτομο και τις ομάδες που χρησιμοποιούν τα προϊόντα και τις υπηρεσίες για να αντιμετωπίσουν τις διάφορες βιογεννητικές και ψυχογεννητικές ανάγκες τους και με τον όρο συμπεριφορά καταναλωτή ορίζουμε τη συμπεριφορά που διαμορφώνει ένα άτομο ή μια ομάδα σε μια κατάσταση αγοράς η οποία μπορεί να παρατηρηθεί ή να καταγραφεί. Σύμφωνα με το αναλυτικό μοντέλο της συμπεριφοράς του καταναλωτή τα ερεθίσματα που δέχεται είναι δύο κατηγοριών: Ερεθίσματα μάρκετινγκ, που προέρχονται από τα στοιχεία του μάρκετινγκ των 4P (προϊόν, τιμή τόπος, προώθηση) Ερεθίσματα περιβαλλοντικά, που προέρχονται από τις κυριότερες δυνάμεις και τα γεγονότα που παρατηρούνται στο περιβάλλον του αγοραστή (οικονομικά, τεχνολογικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά). Όλα τα παραπάνω ερεθίσματα, παράγουν ένα πλέγμα αντιδράσεων στον καταναλωτή, όπως είναι η επιλογή του προϊόντος, η τιμή, η επωνυμία, ο πωλητής και ο χρόνος της αγοράς. 7

8 Το μάρκετινγκ, διακρίνει πέντε είδη αγοραστικής συμπεριφοράς του καταναλωτή, με βάση το βαθμό ανάμιξης του αγοραστή και την έκταση των διαφορών ανάμεσα στις επωνυμίες: Η συνηθισμένη αγοραστική συμπεριφορά είναι εκείνη που οι καταναλωτές αγοράζουν καθημερινά πολλά προϊόντα χωρίς μεγάλη περίσκεψη, κάτω από συνθήκες μικρής συμμετοχής. Οι καταναλωτές, στην περίπτωση αυτή, δεν ενεργούν και αξιολογούν της πληροφορίες για τις επωνυμίες/ brands, ενεργούν παθητικά και δεν διαμορφώνουν ισχυρές τάσεις. Η αγοραστική συμπεριφορά αναζήτησης της ποικιλίας, είναι εκείνη που οι καταναλωτές στις καθημερινές τους αγορές για ορισμένα προϊόντα αλλάζουν επωνυμία λόγω ποικιλίας. Στην περίπτωση αυτή, οι καταναλωτές αναζητούν την αλλαγή του brand χάρη της ποικιλίας, δεν αξιολογούν σε βάθος το προϊόν, διαμορφώνουν σταθερή προτίμηση για το νέο προϊόν αν καλύπτει τις ανάγκες εκτίμησης και αναγνώρισης. Η αγοραστική συμπεριφορά που ελαττώνει την αμφιβολία, γίνεται όταν η αγορά είναι σοβαρή και ο καταναλωτής συμμετέχει σε αυτή, επιδιώκει να μην έχει γνωστική αμφιβολία ή να τη μειώσει στο ελάχιστο. Οι καταναλωτές στην περίπτωση αυτή, αναζητούν να μάθουν πληροφορίες για τα brands, μελετούν τα χαρακτηριστικά τους, επιδιώκουν κάθε έλεγχο του προϊόντος και δεν εξοικειώνονται με την επωνυμία του προϊόντος αν δεν έχουν την ικανοποίηση που προσδοκούν. Πολύπλοκη αγοραστική συμπεριφορά αποκαλούμε την αγορά ενός προϊόντος, που έχει έναν υψηλό βαθμό πολυπλοκότητας για να επιδιωχθεί η κάλυψη του. Οι καταναλωτές σε αυτή την περίπτωση αναζητούν όσες περισσότερες πληροφορίες γίνεται, μελετούν τα χαρακτηριστικά και επιδιώκουν έλεγχο του προϊόντος και δεν εξοικειώνονται με την επωνυμία αν δεν έχουν την ικανοποίηση που επιθυμούν. Αγοραστική συμπεριφορά αντιμετώπισης του αγνώστου, έχουμε όταν οι καταναλωτές αγοράζουν προϊόντα που η φύση, η λειτουργία και άλλα χαρακτηριστικά του προϊόντος είναι άγνωστα. Οι καταναλωτές στην περίπτωση αυτή αναζητούν ειδικούς για να τους δώσουν πληροφορίες για το προϊόν, η μελέτη των χαρακτηριστικών των προϊόντων γίνεται από κοινού αλλά με ευθύνη του αγοραστή, ο αγοραστής μαθαίνει τη χρήση του προϊόντος (Κotler, 2000) 8

9 1.2 Προσδιοριστικοί παράγοντες της καταναλωτικής συμπεριφοράς Το περιβάλλον έχει σημαντικές επιδράσεις ( θετικές ή αρνητικές) στη συμπεριφορά του ατόμου και δημιουργεί συνθήκες οι οποίες μπορούν να συμβάλλουν, είτε στην διαφοροποίηση της συμπεριφοράς του ίδιου του ατόμου, είτε στην μεταλλαγή της συμπεριφοράς ενός ατόμου από άλλο. Η καταναλωτική συμπεριφορά, σχετίζεται με αποφάσεις που λαμβάνει το άτομο για την αγορά και την χρησιμοποίηση διαφόρων αγαθών και υπηρεσιών και καθοδηγεί τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Πρόκειται για ένα σύνθετο φαινόμενο που εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες, οι οποίοι αλληλοεπηρεάζονται. Μερικοί από τους παράγοντες που βοηθούν στον προσδιορισμό, στην ερμηνεία και στην πρόγνωση της καταναλωτικής συμπεριφοράς παρουσιάζονται παρακάτω.(κotler, 2000, Αποστολόπουλος και άλλοι, 2004). Οι δημογραφικοί παράγοντες,είναι μια μεταβλητή που επηρεάζει τη συμπεριφορά του καταναλωτή. Άτομα τα οποία προέρχονται από διαφορετικές χώρες ή πόλεις έχουν διαφορετικές καταναλωτικές συνήθειες. Για παράδειγμα, άλλες καταναλωτικές συνήθειες έχει κάποιος που ζει σε ένα χωριό και άλλες κάποιος που ζει σε μία πόλη, όπως επίσης άλλες καταναλωτικές προτιμήσεις έχει ένας Ευρωπαίος και άλλες ενός Αμερικάνος. Οι βιολογικές παράγοντες είναι μια άλλη μεταβλητή που επηρεάζει την καταναλωτική συμπεριφορά. Η καταναλωτική συμπεριφορά του ατόμου, εξαρτάται από βιολογικούς παράγοντες, όπως είναι η ηλικία και το φύλο. Ο βιολογικός κύκλος του ανθρώπου μπορεί να διακριθεί στα παρακάτω στάδια: 1. Πρώτο στάδιο, παιδιά μέχρι 14 ετών. Τα άτομα αυτά μπορεί να μην αποτελούν αγοραστές, αλλά μπορούν να επηρεάσουν την συμπεριφορά των αγοραστών. 2. Δεύτερο στάδιο, (νέοι καταναλωτές), ηλικίας ετών. Οι προτιμήσεις των ατόμων που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία επηρεάζουν τις πωλήσεις ορισμένων προϊόντων. 3. Τρίτο στάδιο, άτομα ηλικίας ετών. Αυτή η κατηγορία καταναλωτών, μπορεί να χωριστεί σε υποκατηγορίες, όπως είναι οι ανύπαντροι, οι νιόπαντροι, χωρίς παιδιά και οι νιόπαντροι με παιδιά. 9

10 4. Τέταρτο στάδιο, άτομα ηλικίας ετών. Σε αυτή την κατηγορία υπάρχουν υποκατηγορίες που είναι οι γονείς με παιδιά που μένουν μαζί τους και οι γονείς που μένουν μόνοι τους γιατί τα παιδιά έχουν φύγει. 5. Πέμπτο στάδιο, άτομα ηλικίας 55 ετών και άνω. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο διαχωρισμός του βιολογικού κύκλου δεν είναι ο μοναδικός. Οι οικονομικοί παράγοντες είναι μία άλλη μεταβλητή που επηρεάζει την καταναλωτική συμπεριφορά. Το σημερινό και το μελλοντικό διαθέσιμο εισόδημα του καταναλωτή, καθώς και η γενικότερη οικονομική συγκυρία επηρεάζουν τη συμπεριφορά του καταναλωτή. Όσο μεγαλύτερο είναι το διαθέσιμο εισόδημα, τόσο μεγαλύτερη συνήθως είναι και η κατανάλωση του. Πολλές φορές έχει διαπιστωθεί ότι ορισμένοι καταναλωτές, δανείζονται για να αγοράσουν διάφορα καταναλωτικά αγαθά, όταν το διαθέσιμο εισόδημα τους δεν επαρκεί. Αυτό συμβαίνει, γιατί προσδοκούν ότι στο μέλλον το διαθέσιμο εισόδημα τους θα αυξηθεί, με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να αποπληρώσουν το δάνειο που έχουν πάρει. Ένας άλλος οικονομικός παράγοντας, που επηρεάζει την κατανάλωση είναι το σύνολο των περιουσιακών στοιχείων ενός νοικοκυριού αλλά και η μορφή που έχουν αυτά τα περιουσιακά στοιχεία. Για παράδειγμα, ένας καταναλωτής που έχει τα περιουσιακά του στοιχεία σε μετρητά μπορεί να τα χρησιμοποιήσει πιο εύκολα για αγορά καταναλωτικών αγαθών από κάποιον που έχει τα περιουσιακά του σε ακίνητα. Οι πολιτιστικοί παράγοντες, όπως είναι η κουλτούρα και η μόρφωση που διαθέτει κάθε άτομο, επηρεάζουν την καταναλωτική συμπεριφορά. Ο πολιτισμός είναι ένα σύνολο ιδεών, αξιών, συνηθειών και στάσεων που διαδραματίζουν σημιτικό ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου και επηρεάζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο πολιτισμός, διαδίδεται με την πάροδο του χρόνου και μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Η κάθε χώρα έχει τον δικό της πολιτισμό και την δική της κουλτούρα, συνεπώς και η καταναλωτική συμπεριφορά θα διαφέρει ανάλογα με τον τρόπο ζωής, τις ιδέες, τις συνήθειες, τη θρησκεία και τις παραδόσεις. Μια άλλη μεταβλητή που επηρεάζει την καταναλωτική συμπεριφορά είναι οι κοινωνικοί παράγοντες, όπως η οικογένεια και η κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει κάθε άτομο. Επειδή το άτομο αποτελεί μέλος μίας ευρύτερης κοινωνικής ομάδας, η ομάδα που ανήκει ο καταναλωτής, πέρα των άλλων κοινωνικών χαρακτηριστικών, 10

11 διαθέτει και καταναλωτικά πρότυπα. Προκειμένου, το μεμονωμένο άτομο, να συνεχίσει να είναι μέλος της κοινωνικής ομάδας που ανήκει, υιοθετεί σε κάποιο βαθμό, ορισμένες καταναλωτικές συνήθειες και πρότυπα της ομάδας αυτής. Μια από τις βασικότερες αλλά και μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες αποτελεί η οικογένεια, αφού ο καταναλωτής επηρεάζεται άμεσα από το κοντινό του περιβάλλον. Άλλες ομάδες είναι το φιλικό περιβάλλον, η γειτονιά, οι συνάδελφοι κ.τ.λ. Η κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει ένα άτομο καθορίζεται συνήθως από το μέγεθος του εισοδήματος, το επάγγελμα, τη μόρφωση, το μέγεθος και τον τύπο κατοικίας. Ειδικότερα το επάγγελμα, συμβάλλει σημαντικά στις καταναλωτικές προτιμήσεις καθώς έχει παρατηρηθεί ότι οι καταναλωτικές ανάγκες διαφοροποιούνται ανάλογα με το εισόδημα. Οι ψυχολογικοί παράγοντες, η αντίληψη και η στάση που έχει το άτομο για τη ζωή είναι κάποιοι άλλοι παράμετροι που επηρεάζουν την καταναλωτική συμπεριφορά. Οι καταναλωτές αγοράζουν διάφορα αγαθά για να καλύψουν κάποιες ανάγκες που θεωρούν σημαντικές. Οι ανάγκες αυτές, κατά σειρά σπουδαιότητας είναι: οι βιολογικές, οι ανάγκες ασφάλειας, οι κοινωνικές ανάγκες, οι ανάγκες υπόληψης ( αναγνώριση των μελών της οικογένειας και της κοινότητας που ανήκει το άτομο) και οι ανάγκες αυτοπραγμάτωσης ( ατομική βελτίωση και αναγνώριση). Συνήθως, τα άτομα επιλέγουν να καλύψουν πρώτα τις ανάγκες που έχουν να κάνουν με τη βιολογική τους επιβίωση και στη συνέχεια όλες τις υπόλοιπες. Όσες περισσότερες ανάγκες ικανοποιεί ο καταναλωτής, τόσο βελτιώνεται το βιοτικό του επίπεδο και η ευημερία του. Η τεχνολογική εξέλιξη, οι πολιτικές συνθήκες και τα φυσικά φαινόμενα είναι μερικοί ακόμα προσδιοριστικοί παράγοντες της καταναλωτικής συμπεριφοράς (Kotler, 2000) 1.3 Αντιλήψεις και στάσεις του καταναλωτή στον κίνδυνο / ρίσκο Ρίσκο αποκαλούμε τον συνδυασμό της πιθανότητας ή συχνότητας ενός συμβάντος καθορισμένου κινδύνου, καθώς και την σημασία των συνεπειών του. (Young and Morris). Η εκτίμηση του ρίσκου είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, που βασίζεται σε κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Το ρίσκο μπορεί να είναι οικονομικό, λειτουργικό, κοινωνικό, ψυχολογικό, φυσικό και χρονικό. Η στάση είναι μια διανοητική κατάσταση ετοιμότητας, που οργανώνεται με βάση την εμπειρία ενός ατόμου, και η οποία εξασκεί μια καθοδηγητική ή δυναμική επίδραση 11

12 πάνω στην αντίδραση του ατόμου σε όλα εκείνα τα αντικείμενα ή καταστάσεις με τις οποίες αυτό σχετίζεται. Αποτελεί τις διαρκείς ευνοϊκές ή δυσμενείς αξιολογήσεις, συναισθήματα και τάσεις ενέργειας προς κάποιο αντικείμενο ή ιδέα (Κrech,D. et al, 1962). Είναι προδιάθεση του ανθρώπου να αξιολογεί κάποιο προϊόν, κατάσταση, γεγονός, θέμα κλπ. Θετικά ή αρνητικά. Οι λειτουργίες που επιτελούν οι στάσεις είναι: Λειτουργική, όπου αναπτύσσουμε στάσεις με βάση αν μας ικανοποιεί ένα προϊόν ή όχι. Συγκινησιακή, όπου αναπτύσσουμε στάσεις όταν ταυτιζόμαστε με κάποιον προϊόν. Προστασία του ατόμου, όπου προστατεύουμε τον εαυτό μας ή μειώνουμε την γνωστική διαφωνία. Γνωστική, όπου οργανώνουμε τις σκέψεις μας σε σχέση με κάποιο νέο προϊόν. Οι αντιλήψεις για τον κίνδυνο, είναι μια έκφραση τεσσάρων διαφορετικών κοινωνικών ιδεολογιών, της ατομικής προοπτικής η οποία εκφράζεται μέσα από μια μοιρολατρική στάση, της ιεραρχικής άποψης που χαρακτηρίζεται από την εμπιστοσύνη στις αρχές, της ορθολογικής και της κριτικής άποψης. Η αντίληψη για τον κίνδυνο, δείχνει τον τρόπο που ερμηνεύει ο καταναλωτής την πιθανότητα να εκτεθεί σε μία ασθένεια ή πάθηση. Οι στάσεις στο ρίσκο, δείχνουν τη γενική προδιάθεση του καταναλωτή στο ρίσκο με ένα συνεπή τρόπο. Μερικοί άνθρωποι αρέσκονται στον κίνδυνο και άλλοι τον αποστρέφονται. Αυτός είναι ένας λόγος, που δεν κάνουν όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο επικίνδυνες δραστηριότητες. Η στάση στον κίνδυνο και η αντίληψη γι αυτόν είναι δύο διαφορετικά θέματα. Ενώ η στάση έχει σχέση με την ερμηνεία του καταναλωτή, για το περιεχόμενο του κινδύνου και πόσο πολύ αυτός τον αποστρέφεται, η αντίληψη για τον κίνδυνο αφορά την ερμηνεία του καταναλωτή για την πιθανότητα να εκτεθεί κάποιος στον κίνδυνο(wansink, 2004). Οι έρευνες για την αντίληψη ρίσκου διακόπτονταν κατά διαστήματα και η κατανόηση για την εκτίμηση του ρίσκου παραμένει ατελής. Οι διάφοροι ερευνητές, έχουν μελετήσει το ρίσκο σε σχέση με τις αγοραστικές αποφάσεις για διάφορα προϊόντα συμπεριλαμβανομένου και του ρίσκου στα τρόφιμα. Το βασικό εύρημα των διαφόρων ερευνών, είναι ότι το ρίσκο είναι μια σημαντική παράμετρος κατά την επιλογή των τροφίμων και οι εκτιμήσεις για αυτό σχετίζονται σημαντικά με τις εκτιμήσεις για την κατανάλωση. Μέχρι πρόσφατα, τα τρόφιμα και η σίτιση θεωρούνταν ως δραστηριότητες χαμηλού ρίσκου και οι αντιλήψεις ρίσκου αφορούσαν θέματα υγείας ή 12

13 έλλειψης τροφίμων, η προσοχή του καταναλωτή έχει μετακινηθεί στη μελέτη των κινδύνων στα τρόφιμα. Από τη μία πλευρά, υπάρχουν οι κίνδυνοι που σχετίζονται με τη σύνθεση των συστατικών του τροφίμου, για παράδειγμα μεγάλη περιεκτικότητα σε λίπος, για το οποίο υπάρχουν τεκμηριωμένα στοιχεία για τις αρνητικές συνέπειες στην υγεία. Από την άλλη, υπάρχουν οι κίνδυνοι που προκαλούνται από τις τεχνοοικονομικές αλλαγές στη βιομηχανία και τη γεωργία, όπως είναι οι περιβαλλοντικοί ρύποι, τα γεωργικά κατάλοιπα, τα πρόσθετα τροφίμων, οι αυξητικές ορμόνες και τα αντιβιοτικά κατάλοιπα, δηλαδή κίνδυνοι που σχετίζονται άμεσα με την ασφάλεια των τροφίμων. 1.4 Παράγοντες που επηρεάζουν τον καταναλωτή στην επιλογή τροφίμων Οι παράγοντες της επιλογής τροφίμων ποικίλλουν ανάλογα με το στάδιο της ζωής κάθε ατόμου, επίσης η δυναμική ενός παράγοντα διαφέρει μεταξύ διαφορετικών ατόμων ή ομάδων. Ως εκ τούτου, ο ίδιος τύπος παρέμβασης για την τροποποίηση της συμπεριφοράς στην επιλογή τροφίμων δεν θα έχει ανταπόκριση σε όλες τις πληθυσμιακές ομάδες. Αντίθετα, οι παρεμβάσεις πρέπει να είναι προσανατολισμένες σε διάφορες πληθυσμιακές ομάδες, λαμβάνοντας υπόψη τους πολλούς παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις τους στην επιλογή τροφίμων. Οι βασικοί παράγοντες επιρροής στην επιλογή τροφίμων είναι : Βιολογικοί καθοριστικοί παράγοντες, όπως η πείνα, η όρεξη και η γεύση, ο κορεσμός. Οικονομικοί καθοριστικοί παράγοντες, όπως το κόστος, το εισόδημα, η διαθεσιμότητα Φυσικοί καθοριστικοί παράγοντες, όπως η πρόσβαση, η εκπαίδευση, οι δεξιότητες (π.χ. το μαγείρεμα) και ο χρόνος Κοινωνικοί καθοριστικοί παράγοντες, όπως η κουλτούρα, η οικογένεια, οι συνομήλικοι και τα μοτίβα γευμάτων Ψυχολογικοί καθοριστικοί παράγοντες, όπως η διάθεση, το στρες και η ενοχή Συμπεριφορές, πεποιθήσεις και γνώσεις γύρω από τα τρόφιμα 13

14 1.4.1 Βιολογικοί καθοριστικοί παράγοντες Βασικοί καθοριστικοί παράγοντες της επιλογής τροφίμων είναι οι φυσιολογικές μας ανάγκες. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από ενέργεια και θρεπτικά στοιχεία για να επιβιώσουν και ανταποκρίνονται στα αισθήματα πείνας και κορεσμού (ικανοποίηση της όρεξης, απουσία πείνας στο διάστημα μεταξύ δύο περιστάσεων κατανάλωσης τροφής). Το κεντρικό νευρικό σύστημα είναι υπεύθυνο για τον έλεγχο της ισορροπίας ανάμεσα στην πείνα, τη διέγερση της όρεξης και την πρόσληψη τροφής. Η γευστικότητα είναι ανάλογη με την ευχαρίστηση που βιώνει κανείς όταν τρώει μια συγκεκριμένη τροφή. Εξαρτάται από τις αισθητηριακές ιδιότητες της τροφής, όπως η γεύση, η μυρωδιά, η υφή και η εμφάνιση. Τα γλυκά και πλούσια σε λιπαρά τρόφιμα αποτελούν ακαταμάχητα αισθητηριακά θέλγητρα. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η τροφή δεν αντιμετωπίζεται αποκλειστικά ως πηγή θρέψης, αλλά συχνά καταναλώνεται προς χάριν της αξίας της ευχαρίστησης που μεταδίδει. Η επίδραση της γευστικότητας στην όρεξη και την πρόσληψη τροφής από τους ανθρώπους έχει διερευνηθεί σε διάφορες μελέτες. Η πρόσληψη της τροφής αυξάνεται ανάλογα με τη γευστικότητα, αλλά η επίδραση της γευστικότητας στην όρεξη, στο διάστημα αμέσως, μετά δεν είναι σαφής. Η διεύρυνση της ποικιλίας των τροφών μπορεί, επίσης, να αυξήσει την πρόσληψη τροφής και ενέργειας και βραχυπρόθεσμα να μεταβάλλει το ενεργειακό ισοζύγιο (Sorensen et al. 2003). Η «γεύση» αναφέρεται διαρκώς ως βασικός παράγοντας επιρροής στη διατροφική συμπεριφορά. Στην πραγματικότητα, η «γεύση» αποτελεί το σύνολο των αισθητηριακών ερεθισμάτων που παράγονται με την πρόσληψη μιας τροφής. Αυτό δεν περιλαμβάνει μόνο τη γεύση σαν γεύση, αλλά και τη μυρωδιά, την εμφάνιση και την υφή ενός τροφίμου. Πιστεύεται ότι αυτές οι αισθητηριακές πτυχές επηρεάζουν, ιδιαιτέρως, την αυθόρμητη επιλογή των τροφίμων. Από πολύ μικρή ηλικία, η γεύση και η οικειότητα επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας απέναντι στα τρόφιμα. Η προτίμηση για τα γλυκά και η αποστροφή προς τα πικρά θεωρούνται έμφυτα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, που υπάρχουν από τη γέννησή μας (Steiner 1977). Οι γευστικές προτιμήσεις και οι αντιπάθειες για συγκεκριμένες τροφές 14

15 αναπτύσσονται μέσα από εμπειρίες και επηρεάζονται από τις στάσεις, τις πεποιθήσεις και τις προσδοκίες μας (Clarke 1998) Οικονομικοί και φυσικοί καθοριστικοί παράγοντες Το κόστος των τροφίμων αποτελεί πρωταρχικό καθοριστικό παράγοντα για την επιλογή τους, στις μέρες μας. Το εάν το κόστος είναι απαγορευτικό εξαρτάται ουσιαστικά από το εισόδημα και την κοινωνικοοικονομική κατάσταση του καθενός. Οι ομάδες χαμηλού εισοδήματος έχουν μεγαλύτερη ροπή προς την υιοθέτηση μη ισορροπημένων διαιτολογίων και συγκεκριμένα καταναλώνουν λίγα φρούτα και λαχανικά (De Irala-Estevez et al. 2000). Ωστόσο, η πρόσβαση σε περισσότερα χρήματα δεν ισοδυναμεί αυτόματα με ένα διαιτολόγιο καλύτερης ποιότητας, αλλά η ποικιλία των τροφίμων, μεταξύ των οποίων γίνεται η επιλογή, μεγαλώνει. Η προσβασιμότητα σε καταστήματα είναι άλλος ένας σημαντικός φυσικός παράγοντας που επηρεάζει την επιλογή τροφίμων και εξαρτάται από πόρους, όπως τα μεταφορικά μέσα και η γεωγραφική τοποθεσία. Οι υγιεινές τροφές τείνουν να είναι πιο ακριβές όταν διατίθενται μέσα σε μικρές και μεγάλες πόλεις σε σύγκριση με τα σουπερμάρκετ των προαστίων (Donkin et al. 2000). Ωστόσο, η βελτίωση της πρόσβασης δεν ενισχύει από μόνη της την αγορά περισσότερων φρούτων και λαχανικών, των οποίων η τιμή εξακολουθεί να θεωρείται απαγορευτική (Dibsdall et al. 2003). Σύμφωνα με μελέτες, το επίπεδο μόρφωσης μπορεί να επηρεάσει τη διατροφική συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής (Kearney et al. 2000). Αντίθετα, οι γνώσεις σχετικά με τη διατροφή και οι καλές διατροφικές συνήθειες δεν συσχετίζονται πάντα. Ο λόγος είναι ότι η γνώση γύρω από την υγεία δεν οδηγεί άμεσα στη δράση, όταν οι άνθρωποι δεν είναι βέβαιοι για το πώς μπορούν να εφαρμόσουν τις γνώσεις τους. Επιπλέον, οι πληροφορίες που διαδίδονται σχετικά με τη διατροφή προέρχονται από διάφορες πηγές, με αποτέλεσμα να θεωρούνται αντικρουόμενες ή αναξιόπιστες, γεγονός που αποθαρρύνει την κινητοποίηση για αλλαγή (De Almeida et al. 1997). Κατά συνέπεια, είναι σημαντικό τα μηνύματα που λαμβάνονται από τα διάφορα μέσα ενημέρωσης, τις συσκευασίες τροφίμων και, φυσικά, τους επαγγελματίες στο χώρο της υγείας να είναι ακριβή και συνεπή. 15

16 1.4.3 Κοινωνικοί καθοριστικοί παράγοντες Ουσιαστικά οι κοινωνικές και πολιτιστικές συγκυρίες διαμορφώνουν και περιορίζουν το είδος των τροφίμων που καταναλώνουμε. Σύμφωνα με πληθυσμιακές μελέτες, υπάρχουν σαφείς διαφορές μεταξύ των κοινωνικών τάξεων όσον αφορά τα τρόφιμα και την πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων. Οι φτωχές δίαιτες ενδεχομένως να οδηγούν σε υποκατανάλωση (μικροθρεπτική ανεπάρκεια) και υπερκατανάλωση θρεπτικών στοιχείων (η υπερβολική κατανάλωση ενέργειας που καταλήγει σε υπερβολικό βάρος και παχυσαρκία): προβλήματα που αντιμετωπίζουν διαφορετικοί τομείς της κοινωνίας και απαιτούν διαφορετικά επίπεδα ειδίκευσης και μεθόδων παρέμβασης. Οι πολιτιστικές επιρροές έχουν ως αποτέλεσμα τη διαφοροποίηση των συνηθειών κατανάλωσης συγκεκριμένων τροφίμων και των παραδοσιακών τρόπων παρασκευής και, σε ορισμένες περιπτώσεις, πιθανόν να οδηγούν σε περιορισμούς, όπως ο αποκλεισμός του κρέατος και του γάλακτος από τη διατροφή. Ωστόσο, οι πολιτιστικές επιρροές επιδέχονται αλλαγή: με αφορμή τη μετακόμισή τους σε μια ξένη χώρα, οι άνθρωποι υιοθετούν συχνά συγκεκριμένες διατροφικές συνήθειες της τοπικής κουλτούρας. Οι κοινωνικές επιρροές στην πρόσληψη τροφής αφορούν στον αντίκτυπο που έχει ένα ή περισσότερα άτομα στη διατροφική συμπεριφορά των άλλων, άμεσα (με την αγορά τροφίμων), έμμεσα (μαθαίνοντας από τη συμπεριφορά συνομηλίκων), συνειδητά (μετάδοση πεποιθήσεων) ή ασυνείδητα. Ακόμα κι όταν τρώει κανείς μόνος, η επιλογή της τροφής επηρεάζεται από κοινωνικούς παράγοντες, καθώς οι συμπεριφορές και οι συνήθειες αναπτύσσονται μέσα από την αλληλεπίδραση με άλλους. Ωστόσο, ο προσδιορισμός του αριθμού των κοινωνικών επιρροών στην πρόσληψη τροφής είναι δύσκολος, καθώς η επίδραση που έχει κανείς στη διατροφική συμπεριφορά των άλλων δεν περιορίζεται σε ένα είδος και το άτομο δεν έχει απαραίτητα συνείδηση των κοινωνικών επιρροών που ασκούνται στη διατροφική του συμπεριφορά (Feunekes et al. 1998). Η σημασία της οικογένειας στις διατροφικές αποφάσεις είναι ευρέως αναγνωρισμένη. Σύμφωνα με έρευνες, η διαμόρφωση των διατροφικών επιλογών πραγματοποιείται στο σπίτι. Καθώς η οικογένεια και οι φίλοι μπορούν να αποτελέσουν 16

17 πηγή ενθάρρυνσης για την πραγματοποίηση και τη διατήρηση της διατροφικής αλλαγής, η υιοθέτηση διατροφικών στρατηγικών αποδεκτών από αυτούς ίσως ωφελήσει το άτομο, ενώ ταυτόχρονα θα έχει επίδραση στις διατροφικές συνήθειες των άλλων (Anderson et al 1998). Αν και το μεγαλύτερο μέρος της τροφής καταναλώνεται στο σπίτι, ένα αυξανόμενο μέρος της καταναλώνεται εκτός σπιτιού, π.χ. σε σχολεία, στην εργασία και σε εστιατόρια. Ο χώρος όπου καταναλώνεται η τροφή μπορεί να επηρεάσει την επιλογή των τροφίμων, κάτι που εξαρτάται κυρίως από το είδος των τροφίμων που προσφέρονται. Η διαθεσιμότητα υγιεινών τροφίμων στο σπίτι και «έξω από το σπίτι» αυξάνει την κατανάλωσή τους. Ωστόσο, η πρόσβαση σε υγιεινές εναλλακτικές λύσεις τροφών είναι περιορισμένη σε πολλά εργασιακά/σχολικά περιβάλλοντα. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για όσους έχουν ακανόνιστα ωράρια ή ιδιαίτερες προτιμήσεις, π.χ. χορτοφάγοι (Faugier et al. 2001). Καθώς η πλειονότητα των ενήλικων γυναικών και ανδρών εργάζονται, η επίδραση της εργασίας στη συμπεριφορά που σχετίζεται με την υγεία, όπως οι επιλογές των τροφίμων, αποτελεί ένα σημαντικό τομέα διερεύνησης (Devine 2003) Ψυχολογικοί παράγοντες Το ψυχολογικό στρες είναι κοινό χαρακτηριστικό της σύγχρονης ζωής και μπορεί να αλλάξει συμπεριφορές που επηρεάζουν την υγεία, όπως είναι η φυσική δραστηριότητα, το κάπνισμα και η επιλογή τροφίμων. Η επίδραση του στρες στην επιλογή τροφίμων είναι σύνθετη, ειδικά εξαιτίας των διαφόρων τύπων στρες που μπορεί να βιώσει κανείς. Η επίδραση του στρες στην πρόσληψη τροφής εξαρτάται από το άτομο, τον παράγοντα που προκαλεί το στρες και τις συνθήκες. Γενικά, κάποια άτομα τρώνε περισσότερο από το κανονικό, ενώ κάποια άλλα λιγότερο, όταν βιώνουν καταστάσεις στρες (Oliver & Wardle 1999). Σύμφωνα με μελέτες, εάν το εργασιακό στρες είναι παρατεταμένο ή συχνό, τότε πιθανόν να προκύψουν ανεπιθύμητες διατροφικές αλλαγές, ενισχύοντας την πιθανότητα αύξησης του βάρους και, κατά συνέπεια, του καρδιαγγειακού κινδύνου (Wardle et al. 2000). 17

18 Ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος που υπέδειξε τη θεραπευτική δύναμη της τροφής, ωστόσο, μόνο από το Μεσαίωνα και μετά, η τροφή θεωρείται εργαλείο μεταβολής του ψυχισμού και της διάθεσης. Σήμερα, είναι κοινώς αποδεκτό ότι η τροφή επηρεάζει τη διάθεσή μας και ότι η διάθεση επηρεάζει έντονα την επιλογή των τροφίμων. Ενδιαφέρον είναι ότι η επίδραση της τροφής στη διάθεση φαίνεται να σχετίζεται εν μέρει με συμπεριφορές απέναντι σε συγκεκριμένες τροφές. Η αμφίθυμη σχέση με το φαγητό είναι μια πάλη που βιώνουν πολλοί: θέλουν να το απολαύσουν αλλά έχουν επίγνωση της επίδρασής του στο βάρος τους. Επομένως, η διάθεση και το στρες μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά στην επιλογή τροφίμων και πιθανόν τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες αντιδράσεις στη διαιτητική παρέμβαση. ( 1.5 Αντιλήψεις για την ασφάλεια τροφίμων Οι αντιλήψεις των καταναλωτών, για την ποιότητα και την ασφάλεια στα τρόφιμα, και πως αυτές οι αντιλήψεις μετατρέπονται σε ζήτηση, απασχόλησε την έρευνα του Grunter(2002). Η έρευνα επιχείρησε να δείξει, μέσα από ένα μοντέλο ολικής ποιότητας τροφίμων, τη διαδικασία ανάπτυξης της συμπεριφοράς των καταναλωτών όσον αφορά την ποιότητα και τον τρόπο που η τιμή επηρεάζει την επιλογή τροφίμων. Υπάρχουν,τρεις κύριες επικρατούσες απόψεις, της έρευνας που ασχολούνται με τη ζήτηση του καταναλωτή για ποιότητα, για ασφάλεια και για την αντίληψη του για αυτά τα θέματα. Η σχέση μεταξύ των τριών παρουσιάζεται στο παρακάτω σχήμα: ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1 ΕΠΙΠΕΔΟ ΦΑΡΜΑΣ 1 Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ 2 Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΠΩΛΗΣΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΓΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑ & ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΖΗΤΗΣΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΓΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑ & ΑΣΦΑΛΕΙΑ 18

19 Πηγή: Grunert, K.G.2002, Current Issues in the understanding of consumer food choice. Trends in Food Science & Technology Η πρώτη επικρατούσα άποψη, εξετάζει σε ποιο βαθμό η σταθερή ποιότητα και οι βελτιώσεις στην ασφάλεια ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του καταναλωτή, με τη λογική ότι καταλήγουν στην προθυμία του να πληρώσει για επιπρόσθετη ποιότητα ή πιο ασφαλή χαρακτηριστικά στο προϊόν. Αυτή η προθυμία του μπορεί να αναλυθεί βασισμένη στην πραγματική ζήτηση του καταναλωτή και στις προκύπτουσες τιμές. Ενώ η πρώτη άποψη, ασχολείται με την πλευρά της ζήτησης, η δεύτερη ασχολείται με τη πλευρά της προσφοράς. Αυτές οι δύο επικρατούσες απόψεις της έρευνας συνθέτουν μαζί την παραδοσιακή οικονομική προσέγγιση για να αντιμετωπιστούν θέματα ποιότητας και ασφάλειας. Πρόσφατα, μια τρίτη επικρατούσα άποψη, έχει προστεθεί όπου ασχολείται με το ερώτημα πως η ποιότητα και η ασφάλεια γίνονται αντιληπτά από τους καταναλωτές και πως οι αντιλήψεις αυτές, επηρεάζουν τις αγοραστικές αποφάσεις του καταναλωτή. Από αυτή την έρευνα, συμπεραίνεται ότι η ποιότητα τροφίμων και η ασφάλεια είναι κεντρικά θέματα στα σύγχρονα οικονομικά των τροφίμων. Αν και η αγορά έχει αναπτυχθεί στην προσφορά τροφίμων και είναι πιο διαφοροποιημένη σε όρους ποιότητας και όρους ασφάλειας, ίσως είναι και σαφές, ότι οι σύνθετες διαδικασίες με τις οποίες οι καταναλωτές κρίνουν τα διαφοροποιημένα προϊόντα βάζουν σε πρόκληση τη λειτουργία τέτοιων αγορών. Η δημόσια πολιτική, συχνά, βασίζεται στην υπόθεση ότι η περισσότερη πληροφόρηση είναι καλύτερη στο να βελτιώσει την καθημερινή αγοραστική συμπεριφορά αλλά και σε καταστάσεις κρίσης. Αυτή η έρευνα, όμως έδειξε ότι η περισσότερη πληροφόρηση όχι μόνο είναι αναποτελεσματική, αλλά μπορεί να προκαλέσει και σύγχυση στον καταναλωτή. Εντούτοις, οι προκλήσεις δεν βρίσκονται μόνο στην πλευρά της ζήτησης. Η τοποθέτηση διαφοροποιημένων προϊόντων στην αγορά, και η αναμονή των αντιδράσεων του καταναλωτή, είναι μια δαπανηρή μέθοδος και μη αποδοτική για την εισαγωγή νέων προϊόντων για τους παραγωγούς. Οι καταναλωτές, όμως, ζητούν μερικά είδη διαφοροποιημένων προϊόντων που από τη φύση τους έχουν να κάνουν με το επίπεδο της φάρμας, όπως είναι η βιολογική παραγωγή. Η βελτίωση της τεχνολογίας δημιουργεί νέες πιθανότητες διαφοροποιήσεις και στη φυτική και στη ζωική παραγωγή. 19

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τι είναι ασφάλεια τροφίμων Ασφάλεια τροφίμων, σημαίνει δημιουργία όρων και προϋποθέσεων σε όλα τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας από το αρχικό στάδιο παραλαβής της πρώτης ύλης μέχρι το τραπέζι του καταναλωτή ώστε να έχουμε ένα ποιοτικό και υγιεινό τελικό προϊόν.η παραγωγική διαδικασία, περιλαμβάνει όλα τα στάδια παραγωγής ενός προϊόντος από την αρχική του μορφή μέχρι το τελικό στάδιο της κατανάλωσης. Η παρακολούθηση αυτή, είναι πολύ σημαντική και ο έλεγχος πρέπει να είναι ενιαίος ώστε να έχουμε τη δυνατότητα εντοπισμού τυχόν παραλείψεων ή λαθών. Γενικότερα, πρέπει να τηρούνται και να διαμορφώνονται κάποιες αρχές σχετικές με την ασφάλεια των τροφίμων όπως: Η εξασφάλιση σε υψηλό επίπεδο της προστασίας της υγείας των ανθρώπων και των ζώων μέσω του συστηματικού ελέγχου σε όλο το μήκος της τροφικής αλυσίδας. Η «ποιότητα» πάνω από όλα. Ποιότητα και ασφάλεια, είναι δύο έννοιες οι οποίες πάνε μαζί, την ποιότητα τη διακρίνουμε σε 2 κατηγορίες: -Μη διαπραγματεύσιμη ποιότητα, που αφορούν την ασφάλεια της διατροφής μας και στις απαιτήσεις για την προστασία του περιβάλλοντος και -Σχετική ή υποκειμενική, που δίνει ταυτότητα σε ένα τρόφιμο και το κάνει μοναδικό ως προς τη γεύση, το άρωμα, την εμφάνιση κλπ. Αποκατάσταση εμπιστοσύνης των καταναλωτών, το οποίο επιτυγχάνεται από τακτικούς ελέγχους σε όλα τα στάδια παραγωγής, και γενικά, από τα λεπτομερή στοιχεία που έχει στη διάθεση του ο καταναλωτής για το προϊόν. Η ανάλυση κινδύνων, η αξιολόγηση τους, η διαχείριση τους, και η κοινοποίηση τους είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ασφάλειας των τροφίμων, γιατί έτσι έχουμε σωστή αντιμετώπιση τυχόν κινδύνων, προβλημάτων του προϊόντος και καλυτέρευση του ήδη υπάρχοντος. 20

21 Επίσης και οι επιχειρήσεις, έχουν ευθύνη για την ασφάλεια των τροφίμων και σε περίπτωση εμφάνισης κινδύνου λαμβάνει τα απαιτούμενα περιοριστικά μέτρα και τη σχετική ενημέρωση. Και τέλος η ιχνηλασιμότητα, είναι σημαντικό κομμάτι της επιχείρησης γιατί έτσι βρίσκουν κάθε στοιχείο που αφορά το προϊόν ή την ά ύλη σε περίπτωση «κινδύνου». Η τάση που επικρατεί σήμερα στην αγορά είναι η διασφάλιση της υγείας του καταναλωτή από το «χωράφι στο ράφι» της υπεραγοράς των τροφίμων. Η εφαρμογή συστημάτων διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίμων, από την πρωτογενή παραγωγή, στη μεταποιητική βιομηχανία μέχρι την αποθήκευση και διακίνηση των τροφίμων,συμβάλει σημαντικά στη διασφάλιση της υγείας του καταναλωτή αλλά και στην αύξηση ή «επαναφορά» της εμπιστοσύνης του απέναντι στα τρόφιμα γενικά. 2.2 Ποιοι παράγοντες συνθέτουν την έννοια «ασφαλές τρόφιμο» Ως ασφαλή τρόφιμα, νοούνται τα τρόφιμα τα οποία διατηρούν τους ειδικούς για έκαστο είδος οργανοληπτικούς χαρακτήρες (οσμή, σύσταση, γεύση, χρώμα), δεν παρουσιάζουν μεταβολές οφειλόμενες σε αλλοιώσεις, αποσύνθεση, βιολογική μόλυνση, χημική ή φυσική ρύπανση και πληρούν όλους τους υγειονομικούς όρους της Κοινοτικής και Εθνικής νομοθεσίας. Για τον χαρακτηρισμό των τροφίμων, λαμβάνονται υπόψη οι κανονικές για κάθε προϊόν συνθήκες χρήσης του τροφίμου και οι πληροφορίες που είναι διαθέσιμες κάθε φορά στον καταναλωτή. Ως μη ασφαλή τρόφιμα, τα τρόφιμα που δεν πληρούν τους υγειονομικούς όρους που επιβάλλει η Κοινοτική και Εθνική νομοθεσία. Διακρίνονται σε α) ακατάλληλα για ανθρώπινη κατανάλωση και β) επιβλαβή για την υγεία. α. Ακατάλληλα για ανθρώπινη κατανάλωση. Στην κατηγορία αυτή μπορούν να καταταγούν τρόφιμα που: 1) παρουσιάζουν μη κανονικούς οργανοληπτικούς χαρακτήρες, (οσμή, γεύση, χρώμα, σύσταση), ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις στην υγεία του καταναλωτή. 2) έχουν ξένες προσμίξεις που δεν έχουν σχέση με την φυσική κατάσταση ή τον τρόπο παρασκευής τους. 3) έχουν υπέρβαση του χρόνου διατηρησιμότητας. 21

22 4)έχουν παραχθεί ή αποθηκευθεί ή διατίθενται από μη νομίμως λειτουργούσες επιχειρήσεις και για τα οποία υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ακαταλληλότητας. 5) υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις χρησιμοποίησης μη ασφαλών πρώτων υλών ή πλημμελούς επεξεργασίας. 6) έχουν παρασκευαστεί ή συντηρηθεί ή συσκευαστεί ή διατηρηθεί κάτω από συνθήκες που δεν πληρούν τις ειδικές διατάξεις της κείμενης νομοθεσίας. 7) έχουν παραχθεί χωρίς εγκριτική απόφαση του ΑΧΣ ή άλλου αρμόδιου οργάνου, όταν αυτή επιβάλλεται. 8) κατά τις ιστολογικές εξετάσεις διαπιστώνεται η παρουσία απαγορευμένων ιστών σε αυτά. 9) στερούνται υγειονομικών επισημάνσεων, σήμανση καταλληλότητας ή κατάλληλο αναγνωριστικό σήμα, όπως προβλέπονται από ειδικές διατάξεις. 10) δεν συνοδεύονται από υγειονομικά πιστοποιητικά καταλληλότητας, όταν αυτό επιβάλλεται. 11) Έχουν υποστεί απόψυξη και επανακατάψυξη. β. Επιβλαβή για την υγεία. Στην κατηγορία αυτή μπορούν να καταταγούν: 1) τρόφιμα με εκτεταμένη αλλοίωση ή αποσύνθεση που δύναται να έχουν άμεσες ή έμμεσες βλαπτικές συνέπειες στην υγεία του καταναλωτή, όταν λαμβάνονται άπαξ ή κατ επανάληψη. 2) τρόφιμα που περιέχουν παθογόνους μικροοργανισμούς ή τοξίνες αυτών ή μορφές παρασίτων ή ιούς, με υπέρβαση των νομοθετημένων ορίων κριτηρίων διατάξεων, που μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στην υγεία του ανθρώπου. 3) τρόφιμα που περιέχουν χημικές τοξικές ουσίες, είτε φυσικά απαντημένες, είτε ως πρόσθετες χημικές ενώσεις είτε προκύπτουσες από τις μεθόδους επεξεργασίας σε συγκέντρωση που υπερβαίνει αποδεκτά νομοθετημένα όρια ή που η παρουσία τους δε δικαιολογείται καν από την νομοθεσία. 4) τρόφιμα που παρουσιάζουν επίπεδα καταλοίπων αντιβιοτικών, φυτοφαρμάκων, βαρέων μετάλλων κ.λπ., καθώς και καταλοίπων με ορμονική, θυρεοστατική, αναβολική δράση, που υπερβαίνουν τα ανώτατα όρια ή υπάρχει παρουσία παρόμοιων ουσιών που είναι απαγορευμένες. 22

23 5) ύπαρξη ξένων σωμάτων σε τρόφιμα με άμεσες επιπτώσεις στην υγεία του καταναλωτή. 6) τρόφιμα που έχουν επιμολυνθεί με νεκρά ή ζωντανά έντομα αρθρόποδα ή απεκκρίματα αυτών 7) τρόφιμα που έχουν υποβληθεί σε επεξεργασία με ιοντίζουσες ή υπεριώδεις ακτινοβολίες και δεν προβλέπεται από την ισχύουσα νομοθεσία για αυτά. Κανονικά τρόφιμα, τα τρόφιμα τα οποία πληρούν τους όρους της Εθνικής και Κοινοτικής νομοθεσίας. Μη κανονικά τρόφιμα, τα ασφαλή τρόφιμα τα οποία δεν πληρούν τις απαιτήσεις των διατάξεων της ισχύουσας νομοθεσίας ως προς τις σταθερές ποιότητας και ως προς την επισήμανση, την παρουσίαση και τη διαφήμιση. Με τον όρο σταθερές ποιότητας, νοούνται τα συστατικά και τα αναλυτικά στοιχεία ενός τροφίμου όπως αυτά καθορίζονται στα πρότυπα του Κ.Τ.Π. ή στις εγκριτικές αποφάσεις του Α.Χ.Σ ή άλλου αρμοδίου οργάνου. Στην κατηγορία αυτή μπορούν να καταταγούν όσα τρόφιμα: α) έχουν διαφημιστεί ή επισημανθεί ή παρουσιασθεί, κατά τρόπον που αντίκειται στις διατάξεις των άρθρων 10 & 11 του Κ.Τ.Π. ή σε ειδικότερες διατάξεις της Κοινοτικής και Εθνικής νομοθεσίας, β) είναι νοθευμένα (τρόφιμα στα οποία έχουν προστεθεί ύλες ενδεχομένως ευτελέστερης αξίας για λόγους κερδοσκοπίας ή παραπλάνησης του καταναλωτή) γ) δεν πληρούν τις απαιτήσεις της ισχύουσας νομοθεσίας ως προς τις σταθερές ποιότητας. (ΚΥΑ 15523/2006 (ΦΕΚ 1187/τευχ.β'/ )) 2.3 Πιστοποιήσεις του ασφαλές τροφίμου Οι επιχειρήσεις, μικρές ή μεγάλες που εμπλέκονται σε όλη την τροφική αλυσίδα (από το χωράφι στο ράφι) οφείλουν να παρέχουν ασφαλή προϊόντα που δεν εγκυμονούν κινδύνους για την δημόσια υγεία. Παράλληλα, η ολοένα αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σε θέματα διαχείρισης ποιότητας και ασφάλειας, οδηγούν τα συστήματα σε μία αέναη αυτοβελτίωση, αναγκάζοντας τις εταιρείες τροφίμων και τους 23

24 οργανισμούς προτύπων να προσαρμόζονται σύμφωνα με τις απαιτήσεις και τις ανάγκες των καταναλωτών. Ένα από τα πρώτα ολοκληρωμένα διεθνή πρότυπα στον κλάδο τροφίμων, το οποίο περιλαμβάνει παλιότερες αρχές και συστήματα, αλλά σε ποιο διευρυμένο πλαίσιο αγκαλιάζοντας όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (εταιρείες, ιδιώτες) που έχουν είτε άμεση, είτε έμμεση συμμετοχή στην πρωτογενή ή δευτερογενή παραγωγή, στην μεταποίηση, στην συσκευασία, στην διάθεση και εμπορία των τροφίμων είναι το διεθνές πρότυπο ISO 22000:2005,το οποίο, αναφέρεται στις επιχειρήσεις του κλάδου των τροφίμων όλων των κατηγοριών, από την γεωργική παραγωγή και την μεταποίηση του, μέχρι το χονδρεμπόριο, το λιανεμπόριο και την τελική διάθεσή του στον καταναλωτή. Το πρότυπο αυτό, περιλαμβάνει και τις επιχειρήσεις που εμπλέκονται έμμεσα ή άμεσα με την τροφική αλυσίδα, όπως επιχειρήσεις παραγωγής λιπασμάτων, εντομοκτόνων, ζωοτροφών, καθαριστικών και απολυμαντικών, συσκευασίας, απεντομώσεις και μυοκτονιών κλπ. Το ISO 22000:2005, βασίστηκε στις αρχές σχεδιασμού και ανάπτυξης του HACCP καθώς επίσης και στο CODEX ALIMENTARIUS, ενώ παράλληλα υπάρχουν και τα συστήματα διαχείρισης ποιότητας, όπως π.χ. σε ένα σύστημα ISO Το πρότυπο ISO 22000:2005, ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίμων (Food Safety Management System Requirements), θέτει στις επιχειρήσεις απαιτήσεις που αφορούν τον σχεδιασμό, την εφαρμογή και την συντήρηση προαπαιτούμενων προγραμμάτων που άπτονται της υγιεινής και της ασφάλειας των τροφίμων. Οι απαιτήσεις του προτύπου, είναι γενικές και για αυτό τον λόγο μπορούν να εφαρμοστούν εξίσου από μικρές ή μεγάλες επιχειρήσεις. Εξαιτίας της γενικότητας του προτύπου ISO 22000:2005, γεννήθηκε η ανάγκη να καθοριστούν με λεπτομέρεια τα προαπαιτούμενα προγράμματα και πως αυτά μπορούν να εφαρμοστούν στις επιχειρήσεις. Έτσι δημιουργήθηκε το PAS 220:2008, το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο από τις προδιαγραφές των προαπαιτούμενων προγραμμάτων του μητρικού προτύπου ISO 22000:

25 Συντάχθηκε από το Βρετανικό Ινστιτούτο Προτύπων (BSI), με την συμμετοχή τεσσάρων από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες παραγωγής και εμπορίας τροφίμων παγκοσμίως, όπως η Danone, Kraft Foods, Unilever και η Nestle και την Συνομοσπονδία Βιομηχανιών Τροφίμων και Ποτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (CIAA), ως υποστηρικτικό υλικό του ISO 22000:2005. Η συμβολή των βιομηχανιών στην δημιουργία του PAS 220:2008, ανέδειξε το πρότυπο ως ένα πρότυπο με πρακτική εφαρμογή και αντίκρισμα στην βιομηχανία. Οι απαιτήσεις αυτές εστιάζουν στα εξής σημεία: Κατασκευή και διαρρύθμιση των κτιριακών εγκαταστάσεων Διαρρύθμιση των εγκαταστάσεων, συμπεριλαμβανομένου του χώρου παραγωγής και των εγκαταστάσεων για το προσωπικό Συστήματα παροχής αέρα, νερού, ενέργειας κλπ Υποστηρικτικές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της διάθεσης αποβλήτων Καταλληλότητα και ευκολία πρόσβασης του εξοπλισμού, για καθαρισμό και συντήρηση Διαχείριση παραλαμβανόμενων υλών και υλικών Καθαρισμός και απολύμανση Απεντόμωση και μυοκτονία Προσωπική υγιεινή Ταυτόχρονα το πρότυπο εξετάζει θέματα παραγωγής όπως η επαναχρησιμοποίηση ημιετοίμων, η ανάκληση προϊόντων, η αποθήκευση, η ενημέρωση του καταναλωτή, οι πληροφορίες του προϊόντος και η βιοτρομοκρατία. ( 2.4 Πηγές κινδύνων στα τρόφιμα Κατά τον FAO/WHO, κίνδυνος ονομάζεται κάθε βιολογικός, χημικός ή φυσικός παράγοντας / ιδιότητα ενός τροφίμου, η κατανάλωση του οποίου μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία του καταναλωτή. Για την αξιολόγηση των πιθανών κινδύνων που μπορούν να παρουσιαστούν στα τρόφιμα οι παράγοντες που συνεκτιμώνται είναι η σοβαρότητα (severity) και η πιθανότητα εμφάνισης του κινδύνου (risk). (Τζιά Κ. Παππά Φ., 2005) 25

26 2.4.1 Βιολογικοί κίνδυνοι Οι βιολογικοί κίνδυνοι, διακρίνονται σε μικροβιολογικούς και μικροβιολογικούς. Οι μικροβιολογικοί κίνδυνοι, περιλαμβάνουν τα έντομα και δεν αποτελούν άμεσο κίνδυνο για τον άνθρωπο αλλά έμμεσο διότι συμβάλλουν στη μεταφορά μικροοργανισμών στα τρόφιμα. Οι μικροοργανισμοί που αποτελούν μικροβιολογικούς κινδύνους για τα τρόφιμα διακρίνονται σε βακτήρια, ιούς, παράσιτα και prions. Σύμφωνα με την ICMSF οι μικροβιολογικοί κίνδυνοι διακρίνονται σε: Μικροβιολογικούς κινδύνους υψηλής επικινδυνότητας και σοβαρότητας (severe hazard). Είναι οι κίνδυνοι που σχετίζονται με την παρουσία παθογόνου μικροοργανισμού ή τοξίνης στο τρόφιμο, το οποίο αν καταναλωθεί προκαλεί σοβαρές ασθένειες σε υγιή άτομα ή σε άτομα υψηλής επικινδυνότητας. Μικροβιολογικούς κινδύνους μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας (moderate hazard). Είναι ο κίνδυνος, η παρουσία του οποίου σε ένα τρόφιμο και η κατανάλωση του οδηγούν σε παροδικές, χωρίς σοβαρά συμπτώματα, ασθένειες σε υγιή άτομα. Οι κίνδυνοι μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: στους μέτριους κινδύνους με πιθανότητα εκτεταμένης εξάπλωσης και στους μέτριους κινδύνους με περιορισμένη εξάπλωση. o o Μικροβιολογικός κίνδυνος μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας με πιθανότητα εκτεταμένης εξάπλωσης (moderate hazard, potentially extensive spread) ορίζεται ως ο κίνδυνος μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας ο οποίος μπορεί να εξαπλωθεί με αλληλομόλυνση στους χώρους επεξεργασίας τροφίμων και για την πρόκληση ασθένειας απαιτείται μικρή ποσότητα του μικροοργανισμού. Μικροβιολογικός κίνδυνος μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας με περιορισμένη εξάπλωση (moderate hazard, limited spread) ορίζεται ως ο κίνδυνος μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας, τα κρούσματα του οποίου περιορίζονται μόνο στο άτομο που καταναλώνει το μολυσμένο τρόφιμο, ενώ απαιτείται σημαντικός αριθμός μικροοργανισμών για να προκληθεί ασθένεια. (Τζια Κ. Παππά Φ., 2005) 26

27 Οι τροφικές δηλητηριάσεις που προκαλούνται από τους μικροοργανισμούς διακρίνονται σε τροφολοιμώξεις και τροφοτοξινώσεις,( ΕΦΕΤ, 2004) Φυσικοί κίνδυνοι Οι φυσικοί κίνδυνοι, αναφέρονται συχνά ως ξένα αντικείμενα και περιλαμβάνουν οποιαδήποτε φυσικά υλικά, τα οποία δεν βρίσκονται φυσιολογικά στα τρόφιμα και μπορούν να προκαλέσουν ασθένειες και τραυματισμούς σε αυτόν που τα καταναλώνει. (Τζιά Κ. 2001) Πηγές φυσικών κινδύνων αποτελούν: Πρώτες ύλες (πέτρες, γυαλί, ξύλο, μέταλλο, κόκαλα, σκόνη, γόπες κλπ.) Κτίρια/ εξοπλισμός (ξύλο, ξεφτισμένη μπογιά/ σκουριά, γυαλιά, γράσα, λάδια, βίδες, παξιμάδια, κλπ.) Πίνακες ανακοινώσεων ( χαρτιά και πινέζες) Υλικά συσκευασίας (χαρτόνια, κορδόνια, συνδετήρες, ξύλο, πλαστικό) Υλικά συντήρησης (ρινίσματα, βίδες, παξιμάδια, καλώδια, ίνες και υφάσματα) Προσωπικό / επισκέπτες (κοσμήματα, νύχια, τρίχες, κουμπιά, επίδεσμοι, γόπες, ίνες και υφάσματα κλπ.) Εργαλεία καθαρισμού (τρίχες, κομμάτια υφάσματος και χαρτιού) Τρωκτικά, έντομα, ζώα και πτηνά (περιττώματα, μεμβράνες, αυγά και τρίχες ζώων) (ΕΦΕΤ, 2004) Χημικοί κίνδυνοι Οι χημικοί κίνδυνοι, για την ασφάλεια των τροφίμων κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες: Φυσικά απαντώμενες ουσίες. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι μυκοτοξίνες, η ισταμίνη, οι ιχθυοτοξίνες, οι τοξίνες των μανιταριών, η τοξίνη ciguatera, οι φυτοαιμαγλουτινίνες κ.α Χημικά πρόσθετα 27

28 Εδώ κατατάσσονται τα γεωργικά φάρμακα, τοξικές ουσίες (μόλυβδος, υδράργυρος κ.α.), πρόσθετα τροφίμων (συντηρητικά, βελτιωτικά γεύσης, χρωστικές), λιπαντικά, απολυμαντικά, απορρυπαντικά, υλικά συσκευασίας. (Τζιά Κ., 2001) Πηγές χημικών κινδύνων αποτελούν: Εντομοκτόνα (ψεκασμός σε τρόφιμα/ εξοπλισμό, παγίδες τρωκτικών πάνω από ανοικτά τρόφιμα και από μολυσμένες πρώτες ύλες). Πρόσθετα (συντηρητικά, βελτιωτικά γεύσης και χρώματος περισσότερο του κανονικού). Χημικά καθαριστικά (απορρυπαντικά, απολυμαντικά, λάδια και γράσα). Βιομηχανικά χημικά (ψυκτικά υγρά). Περιβάλλον (διοξίνες, φυτοφάρμακα, κτηνιατρικά φάρμακα και λιπάσματα) Από την μη τήρηση των κανόνων ορθής υγιεινή πρακτικής κατά την παραγωγή των τροφίμων. Από το προσωπικό της επιχείρησης τροφίμων με αποτέλεσμα να υπάρχει η πιθανότητα τα τρόφιμα να επιμολυνθούν με απορρυπαντικά και απολυμαντικά. Τα σκεύη που αποτελούνται από τοξικά μέταλλα (όπως από χαλκό, μόλυβδο, ψευδάργυρο, κάδμιο και αντιμόνιο) και χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ή διατήρηση όξινων τροφίμων, είναι δυνατόν να προκαλέσουν τροφική δηλητηρίαση. (ΕΦΕΤ 2004). ( 2.5 Γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα Γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα (αγγλικά: GM foods και GMO foods), ονομάζονται τα τρόφιμα που παράγονται από γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Οι τελευταίοι, έχουν υποστεί συγκεκριμένες αλλαγές που εισήλθαν στο γενετικό τους υλικό μέσω μεθόδων της γενετικής μηχανικής. Αυτές είναι κατά πολύ πιο ακριβείς από τη μεταλλαξιογένεση όπου ένας οργανισμός εκτίθεται σε ραδιενέργεια ή χημικά ώστε να δημιουργηθεί μία μη συγκεκριμένη αλλά μόνιμη αλλαγή. Άλλες τεχνικές, μέσω των οποίων οι άνθρωποι τροποποιούν οργανισμούς που παράγουν τρόφιμα είναι η εκλεκτική αναπαραγωγή, οι γενετικές βελτιώσεις στη γεωργία και την κτηνοτροφία, καθώς και η σωματοκλωνική παραλλαγή. 28

29 Τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, εισήλθαν στην αγορά για πρώτη φορά το Συνήθως, τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα είναι προϊόντα διαγονιδιακών φυτών: σόγια, καλαμπόκι, ελαιοκράμβη, ρύζι και βαμβακέλαιο. Ζωικά προϊόντα έχουν επίσης αναπτυχθεί, αν και κανένα από αυτά δεν κυκλοφορεί προς το παρόν στην αγορά. Τα τρόφιμα που παράγονται με αυτό τον τρόπο έχουν αντιμετωπίσει κριτική με διάφορες αιτιολογίες, που σχετίζονται με την ασφάλεια, την οικολογία και οικονομικά ζητήματα που εγείρει το γεγονός πως οι οργανισμοί αυτοί υπόκεινται στη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Με την κατανάλωση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, έχει παρατηρηθεί η εμφάνιση συχνών αλλεργικών κρίσεων, σε άτομα που είναι επιρρεπή σε συγκεκριμένες αλλεργίες. Ωστόσο, έρευνες δείχνουν, ότι ο κίνδυνος αλλεργίας που αναφέρεται συχνά δεν είναι υψηλότερος συγκριτικά με τα υπόλοιπα τρόφιμα. Ακόμη, η πρόσληψη αντιβιοτικών ουσιών στον ανθρώπινο οργανισμό, μέσω των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, προκαλεί την αύξηση της ανθεκτικότητάς του σε αυτές. Αυτό έχει ως συνέπεια την αναποτελεσματικότητα των αντιβιοτικών στον οργανισμό, όταν αυτό είναι αναγκαίο π.χ. στην ανάρρωση κάποιας ασθένειας. Ασυνήθιστα υψηλή θνησιμότητα και καθυστέρηση ανάπτυξης βρέθηκε να παρουσιάζουν απόγονοι θηλυκών ποντικών-πειραματόζωων τρεφόμενα με γενετικά τροποποιημένη σόγια. Παρόλο που υπάρχουν σοβαρές ανησυχίες για την ασφάλεια των μεταλλαγμένων τροφίμων, τα συστήματα ελέγχου είναι ανεπαρκή.( 29

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Κρίσεις στον κλάδο τροφίμων ασθένειες Ένας από τους σημαντικότερους τομείς στην οικονομία είναι ο τομέας των τροφίμων και της γεωργίας. Οι καταναλωτές, σε όλο τον κόσμο είναι ενημερωμένοι και ενδιαφέρονται για τους κινδύνους που υπάρχουν στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων. Η κρίση της αγελαδινής σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας, οι διοξίνες στο κρέας, η γρίπη των πτηνών και άλλα σκάνδαλα έχουν αυξήσει το ενδιαφέρον των πολιτών για την ασφάλεια τροφίμων. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε μερικά από τα σημαντικότερα σκάνδαλα των τελευταίων ετών. 3.1 Αγελαδινή σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια Η αγελαδινή σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια ή ευρέως γνωστή, ως νόσος των τρελών αγελάδων προκάλεσε ποικίλα προβλήματα σε κοινωνικούς, οικονομικούς και ιατρικούς τομείς. Αν και ο τρόπος μετάδοσης δεν έχει αποδειχθεί, η επικρατέστερη άποψη είναι ότι ξεκίνησε από πρόβατα που έπασχαν από την τρομώδη θανατηφόρα νόσο (scrapie) και μεταδόθηκε στις αγελάδες. Οι αγελάδες μολύνθηκαν εξαιτίας ζωοτροφών, οι οποίες περιείχαν πτώματα από τα μολυσμένα πρόβατα, στη συνέχεια ο άνθρωπος μολύνθηκε από την κατανάλωση βοοειδούς κρέατος, που έπασχε από την ασθένεια. Ένας ακόμα τρόπος μετάδοσης της νόσου από τον άνθρωπο σε άνθρωπο είναι μέσω μετάγγισης αίματος ή μεταμόσχευσης ιστών ή οργάνων από ασθενείς που έχουν πληγεί από την ασθένεια. Το πρώτο κρούσμα της νόσου, διαγνώσθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1986, επίσης τα περισσότερα κρούσματα (95%) παρατηρήθηκαν σε αυτή τη χώρα. Παρόλα αυτά υπήρχαν και άλλες χώρες με λιγότερα κρούσματα, όπως η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ισπανία και η Ελβετία. Η έξαρση της ασθένειας, ήταν το 1992, και από τότε ο αριθμός των κρουσμάτων παρουσιάζει κάθε χρόνο σημαντική πτώση, μπορούμε να πούμε ότι η ασθένεια τείνει να εξαλειφθεί. Επίσης έχει μειωθεί και ο κίνδυνος μόλυνσης της νόσου στους ανθρώπους λόγω των αυστηρών κανόνων στη σίτιση και σφαγή ζώων, την ηλικία 30

31 των βοοειδών που θανατώνονται για ανθρώπινη κατανάλωση, την αφαίρεση οποιουδήποτε οργάνου με κίνδυνο μόλυνσης από τη νόσο. 3.2 Ασθένεια Creutzfeld- Jakob Η νόσος Creutzfeld-Jakob (Κροιτσφελντ-Γιάκομπ), έχει συσχετισθεί άμεσα με τη νόσο των τρελών αγελάδων αφού θεωρείται η νέα μορφή της ασθένειας στον άνθρωπο. Αν και η ασθένεια ήταν γνωστή πριν το 1995, το πρώτο κρούσμα διαπιστώθηκε το 1995 στην Μεγάλη Βρετανία. Τα περισσότερα κρούσματα έχουν σημειωθεί στην Μεγάλη Βρετανία, μερικά εμφανίσθηκαν και σε άλλες χώρες όπως η Γαλλία και η Ιρλανδία. Η ασθένεια προκαλεί ελάττωση της μάζας του εγκεφάλου και δημιουργεί μικρές κοιλότητες γεμάτες με υγρό, οι οποίες μας δίνουν μια εικόνα που μοιάζει με σπόγγο. Η νόσος Creutzfeld- Jakob, χαρακτηρίζεται από ταχέως προοδευτική άνοια. Στα πρώτα στάδια, ο ασθενής αντιμετωπίζει προβλήματα μειωμένης μνήμης, μπορεί να παρουσιάσει αϋπνίες, κατάθλιψη, οπτικές διαταραχές και προβλήματα στον συντονισμό. Σε επόμενα στάδια, ο ασθενής παρουσιάζει αδυναμία στα άνω και κάτω άκρα, συχνά ακούσια μυϊκούς σπασμούς, σημαντική μείωση των νοητικών ικανοτήτων, τύφλωση και τέλος μπορεί να πέσει σε κώμα. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές της συγκεκριμένης νόσου, η νέα μορφή της ασθένειας Creutzfeld- Jakob τα τελευταία 15 χρόνια παρατηρήθηκε σε 110 ασθενείς ( τα 100 στην Μ. Βρετανία) σε πληθυσμό στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επίσης, παρατηρήθηκε ότι όσοι προσβλήθηκαν από τη συγκεκριμένη νόσο είχαν μια γενετική προδιάθεση, έτσι ο κίνδυνος για τον άνθρωπο είναι απειροελάχιστος. Οι ερευνητές κατάφεραν να εντοπίσουν τον υπεύθυνο παράγοντα για τη νόσο, είναι μια παθολογική πρωτεΐνη το προΐος (prion). Στην αρχή της νόσου της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας, οι επιστήμονες είχαν το φόβο ότι η πρωτεΐνη prion, θα μπορούσε να μεταβεί από ένα είδος σε ένα άλλο είδος, έτσι από τα πρόβατα πέρασε στις αγελάδες και μετά στον άνθρωπο. Η ανακοίνωση της συσχέτισης της νέας νόσου Creutzfeld-Jakob με την σπογγώδη εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών, έγινε το 1996 από Βρετανούς. Η συνέπεια αυτής της ανακοίνωσης, ήταν η κατακόρυφη πτώση του αγελαδινού κρέατος. Η Γαλλία ως μια 31

32 από τις κύριες αγορές βοδινού κρέατος ήρθε αντιμέτωπη με μια από τις μεγαλύτερες υγειονομικές, κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές κρίσεις στην ιστορία της. Η Μεγάλη Βρετανία, από την πλευρά της, αποφάσισε να δώσει υψηλές αποζημιώσεις, ύψους στερλινών, στις οικογένειες, που είχαν κάποιο θύμα αυτής ασθένειας. Οι οικογένειες, από την πλευρά τους, ζητούν να αποδοθεί δικαιοσύνη, αφού θεωρούν σημαντικό παράγοντα, για τον θάνατο των δικών τους ανθρώπων, το γεγονός ότι οι υπεύθυνοι γνώριζαν για τον κίνδυνο μετάδοσης της ασθένειας σε ανθρώπους, αλλά δεν έλαβαν κάποια μέτρα. Η νόσος Creutzfeld-Jakob και η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια των αγελάδων, αποτέλεσε παγκόσμιο ζήτημα στον τομέα της υγείας και της ασφάλειας των τροφίμων και είχε τεράστια απήχηση παγκοσμίως. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αποδείχθηκε έτοιμη να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των νόσων, αφού επέβαλε αυστηρούς ελέγχους και τον 2000 εισήγαγε ελέγχους στο αγελαδινό κρέας για την ανίχνευση του ιού. Είναι απαραίτητο οι αρμόδιοι φορείς να είναι πάντα έτοιμοι να αντιμετωπίσουν παρόμοια γεγονότα και να δείξουν ετοιμότητα, ώστε να προλάβουν παρόμοια περιστατικά Γρίπη των πτηνών Η γρίπη των πτηνών είναι μια νόσος που προσβάλει πτηνά, άγρια ή οικόσιτα, ενώ πιο σπάνια προσβάλει γουρούνια. Χαρακτηριστικό της ασθένειας, είναι η ραγδαία ανάπτυξη της στα κοπάδια, επηρεάζει τα εσωτερικά όργανα των ζώων και σε 48 ώρες προκαλεί το θάνατο του ζώου. Ο ιός που ευθύνεται για τη νόσο είναι ο Η5Ν1, το ξέσπασμα του ιού καταγράφηκε από τη Νοτιοανατολική Ασία το 2003, υπήρξε το σημαντικότερο κρούσμα της νόσου. Οι χώρες που επηρεάστηκαν ήταν τόσες πολλές που αποφασίστηκε να θανατωθούν πτηνά. Παρόλα τα μέτρα που λήφθηκαν, η νόσος αποδείχθηκε πολύ επίμονη και θα περάσουν αρκετά χρόνια για να τεθεί υπό έλεγχο. Από τα μέσα Δεκεμβρίου το 2003 μέχρι τις αρχές του 2004, αναφέρθηκαν κρούσματα της νόσου σε 8 κράτη της Ασίας. Τον Αύγουστο του 2004, καταγράφηκε κρούσμα του ιού στη Μαλαισία, ενώ τον Ιούλιο του 2005 η Ρωσία και το Καζακστάν ανάφεραν περιστατικά πτηνών που είχαν προσβληθεί από τη νόσο. Τον Οκτώβρη του 32

33 ίδιου έτους είχαμε περιστατικά στην Τουρκία και τη Ρουμανία. Όπως καταλαβαίνει κάποιος η νόσος συνέχισε να εξαπλώνεται σε χώρες όλου του κόσμου. Καταγράφηκαν σποραδικά κρούσματα σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Αφρικής. Η γρίπη των πτηνών μπορεί να μεταδοθεί και στον άνθρωπο, η μετάδοση μπορεί να γίνει με άμεση επαφή με μολυσμένα πτηνά ή με επιφάνειες που έχουν μολυνθεί από περιττώματα ζώντων ή νεκρών πτηνών. Τα άτομα που έχουν μολυνθεί είχαν έρθει σε πολύ στενή επαφή και για αυτό το λόγο τα περιστατικά καταγράφηκαν σε άτομα που ζούσαν σε αγροτικές περιοχές και διέθεταν οικόσιτα πτηνά. Η κατανάλωση μαγειρεμένου κρέατος ή αβγών από τον άνθρωπο, δεν αποτελεί πηγή μόλυνσης. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, θεσπίστηκαν αυστηρά μέτρα για την πρόληψη της εξάπλωσης του ιού. Καθορίστηκαν ζώνες προστασίας και επιτήρησης σε περιοχές που καταγράφηκαν περιπτώσεις μολυσμένων πτηνών, εκεί τα ζώα παρακολουθούνταν σε κλειστούς χώρους και εφαρμόζονταν αυστηρά μέτρα απολύμανσης. Σε μονάδες εκτροφής πτηνών, όπου υπήρχε κρούσμα μολυσμένου πτηνού, τα ζώα θανατώνονται, παράλληλα το κρέας και τα αβγά που παράγονται στη μονάδα καταστρέφεται και υπήρχαν μέτρα για την προστασία των εργαζομένων. O ιός δεν μεταφέρεται εύκολα από τα πτηνά στους ανθρώπους. Υπάρχουν καταγεγραμμένα πάνω από 100 περιστατικά ανθρώπων που προσβλήθηκαν από τον ιό κατά την έξαρση της περιόδου, όμως αυτός θεωρείται συγκριτικά μικρός αριθμός σε σχέση με τον αριθμό των πτηνών που νόσησαν. Ο ιός σε ομάδες άγριων πτηνών μπορεί να αλλάξει. Το 2005, συνέβη ένα γεγονός για πρώτη φορά, σε φυσικό πάρκο της Κίνας από τον ιό Η5Ν1 προσβλήθηκαν και πέθανα 6000 μεταναστευτικά πτηνά. Παρόμοιοι ομαδικοί θάνατοι πτηνών, από θανατηφόρους ιούς είχαν καταγραφεί μόνο σε δύο ακόμα περιπτώσεις, το 1961 και το Διοξίνες Οι διοξίνες είναι μια οικογένεια 75 ουσιών, που το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η παρουσία χλωρίου στη σύσταση τους. Οι διοξίνες παρουσιάζουν όμοιες 33

34 ιδιότητες με τα φουράνια και τα PCB (κλοφέν), για αυτό το λόγο μελετώνται μαζί και τοποθετούνται στην ίδια κατηγορία. Η πιο τοξική ουσία θεωρείται η διοξίνη του Σεβέζο και όλες οι υπόλοιπες διοξίνες συγκρίνονται με αυτό, ώστε να υπάρχει μια κλίμακα στην τοξικότητα των ουσιών. Οι διοξίνες είναι παραπροϊόντα των διεργασιών στις οποίες υπάρχει το χλώριο και είναι επικίνδυνες. Σημαντικές ποσότητες διοξινών παράγονται από καύσεις απορριμμάτων ή αποβλήτων, καθώς και τη βιομηχανική παραγωγή του χλωρίου και χλωριωμένων πλαστικών PVC. Για να κατανοήσουμε την τοξικότητα των διοξινών, θα δώσουμε κάποια παραδείγματα. Ένα τρισεκατομμυριοστό του γραμμαρίου διοξίνης μπορεί να προκαλέσει καρκίνο, ενώ ένα δισεκατομμυριοστό του γραμμαρίου μπορεί να σκοτώσει σε ένα εργαστήριο πειραματόζωα. Από αυτά που προαναφέραμε είναι φανερό ότι πολύ μικρές ποσότητες διοξινών μπορούν να επηρεάσουν τους οργανισμούς. Οι διοξίνες δρουν ως ορμόνες και έτσι αν διαπεράσουν τη μεμβράνη των κυττάρων μπορούν να αλλάξουν τη δράση των γονιδίων που ρυθμίζουν τη διαδικασία της ανάπτυξης. Για ένα τόσο σοβαρό θέμα ο Παγκόσμιος οργανισμός Υγείας έχει θεσπίσει κάποια όρια, έτσι όρισε ως επιτρεπτή δόση για κάθε κιλό βάρους τα 1-4 τρισεκατομμυριοστά του γραμμαρίου(pg). Δηλαδή ένας άνθρωπος βάρους 80 κιλών μπορεί καθημερινά να λαμβάνει το πολύ pg διοξίνης. Σε μερικές χώρες υπάρχουν αυστηρότερα όρια στην ημερήσια λήψη διοξίνης. Για το θέμα των διοξινών διεξάγονται πολλές έρευνες. Σε μια έκθεση της αμερικανικής Υπηρεσίας περιβάλλοντος, αναφέρεται ότι η επικινδυνότητα των διοξινών είναι τουλάχιστον δεκαπλάσια από αυτή που πιστεύουμε με τα υπάρχοντα δεδομένα. Η Greenpeace παρατήρησε ότι υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου. Μια έρευνα που έγινε το 2000 στο Σεβέζο της Ιταλίας, έδειξε ότι η έκθεση σε διοξίνες μπορεί να επηρεάσει το φύλο γέννησης των παιδιών. Στην συγκεκριμένη περιοχή, όπου το 1976 υπήρξε μεγάλη έκλυση διοξίνης, σημειώθηκε αύξηση στις γέννησης κοριτσιών, όπου ο πατέρας είχε εκτεθεί σε επίπεδα διοξίνης. Σε πολλές χώρες, έχουν καταγραφεί περιστατικά σε τρόφιμα όπου υπήρχε αυξημένο ποσοστό διοξινών. Στην Ολλανδία το 1989, ανιχνεύτηκε γάλα που περιείχε υψηλές ποσότητες διοξινών, οι διοξίνες προέρχονταν από το εργαστήριο καύσης 34

35 αποβλήτων. Λόγω αυτού του γεγονότος η κυβέρνηση της Ολλανδίας έθεσε όρια στις διοξίνες στο λίπος του γάλακτος και τα εργαστήρια καύσης δαπάνησαν πολλά χρήματα για τη βελτίωση στα μέτρα ασφαλείας. Παρόλα αυτά το πρόβλημα υπάρχει, αφού οι πληθυσμοί που βρίσκονται κοντά στα εργοστάσια εκτίθενται σε υψηλά επίπεδα διοξινών. Στην Αυστρία το 1990, σε αγελαδινό γάλα παρατηρηθήκαν, υψηλές συγκεντρώσεις διοξίνης, που οφείλονταν σε εργοστάσιο ανακύκλωσης χαλκού, μαζί με τα καλώδια χαλκού καιγόταν και το πλαστικό περίβλημα που περιέχει χλώριο και ήταν η πηγή έκλυσης διοξινών. Το 1999 στο Βέλγιο, μολύνθηκαν με διοξίνες αβγά και κοτόπουλα μέσω των ζωοτροφών, στις οποίες οι μετρήσεις έδειξαν διοξίνη φορές πάνω από το όριο που έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Όταν αποκαλύφθηκε το σκάνδαλο οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης απαγόρευσαν τις εισαγωγές και η κυβέρνηση του Βελγίου παραιτήθηκε. Το 2004 ανιχνεύτηκαν διοξίνες μέσω ζωοτροφών, πάνω από το επιτρεπτό όριο σε γαλακτοκομικά στην Ολλανδία, το Βέλγιο και τη Γερμανία. Το 2008 στην Ιρλανδία βρέθηκαν διοξίνες σε χοιρινό κρέας, ενώ το έκλεισαν περισσότερες από φάρμες εκτροφής χοίρων και πουλερικών στην Γερμανία λόγω των υψηλών ποσοστών διοξίνης σε ζωοτροφές. Τα τελευταία χρόνια, μετά τα σκάνδαλα με τις διοξίνες, ο βαθμός έκθεσης των πολιτών έχει επηρεαστεί. Αυτό οφείλεται κυρίως σε δύο παράγοντες, από τη μια θεσπίστηκαν αυστηρότερα μέτρα για την προφύλαξη των πολιτών. Από την άλλη οι διατροφικές συνήθειες των Ευρωπαίων άλλαξαν, αφού στράφηκαν σε πιο υγιεινή διατροφή,αποφεύγοντας τα λιπαρά, εκεί που συγκεντρώνονται οι διοξίνες, επιπλέον αρκετοί πολίτες στράφηκαν στην χορτοφαγία. Η αλλαγή στην διατροφικές συνήθειες των Ευρωπαίων είχαν σαν αποτέλεσμα τη μείωση του επιπέδου των διοξινών, ο λόγος είναι ότι η πρόσληψη των διοξινών γίνεται σε ποσοστό 95% μέσω της τροφής και δευτερευόντως μέσω του αέρα και του νερού. Παρ όλες τις προσπάθειες που γίνονται, τα επίπεδα των διοξινών στην Ευρώπη παραμένουν υψηλά, τόσο υψηλά που είναι επικίνδυνα για την υγεία. 35

36 3.5 Μεταλλαγμένα Τα μεταλλαγμένα τρόφιμα είναι οργανισμοί που κατασκευάζονται στο εργαστήριο και στους οποίους γίνονται αλλαγές στο γενετικό τους υλικό. Αρκετές φορές μεταφέρεται γενετικό υλικό από ένα είδος οργανισμού σε οργανισμούς άλλου είδους. Ο λόγος που δημιουργήθηκαν μεταλλαγμένα προϊόντα είναι η ανάγκη για αύξηση της ποσότητας των διαθέσιμων τροφίμων λόγω της συνεχούς αύξησης του πληθυσμού. Η έλευση μεταλλαγμένων, απέδωσε προϊόντα καλύτερα στη γεύση και την ποιότητα. Επιπλέον τα μεταλλαγμένα φυτά προσφέρουν καλύτερες και μεγαλύτερες σοδειές που περιέχουν αυξημένη περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά. Σε προϊόντα ζωικής προέλευσης, παρατηρήθηκε καλύτερη και περισσότερη παραγωγή καθώς και βελτίωση της υγείας των ζώων. Εκτός από τα οφέλη, τα μεταλλαγμένα περιέχουν και κάποιους κινδύνους. Με την κατανάλωση μεταλλαγμένων τροφίμων έχει παρατηθεί η εμφάνιση συχνών αλλεργικών κρίσεων σε άτομα με προδιάθεση σε συγκεκριμένες αλλεργίες. Επιπλέον υπάρχει ο φόβος για πιθανές άγνωστες επιδράσεις στην υγεία του ανθρώπου, αυτός ο φόβος ενισχύεται από μια έρευνα που έγινε σε αρουραίους δύο ομάδων, η μια τρεφόταν με μεταλλαγμένες πατάτες και η άλλη με κανονικές πατάτες, παρατηρήθηκε ότι υπήρξαν σημαντικές διαφορές στον φυσιολογία των εντέρων στις δύο ομάδες. Σε μερικές περιπτώσεις έχει παρατηρηθεί ότι η εισαγωγή μεταλλαγμένων προϊόντων μπορεί να διαταράξει την τροφική αλυσίδα. Για παράδειγμα, η γύρη από ένα μεταλλαγμένο καλαμπόκι σκότωνε ένα συγκεκριμένο είδος πεταλούδας. Ακόμα σε κάποιους πληθυσμούς κουνουπιών παρατηρήθηκε ότι ανέπτυξαν σημαντική ανθεκτικότητα σε φυτοφάρμακα, έτσι υπάρχει ο φόβος ότι τα έντομα θα γίνουν πιο ανθεκτικά σε φυτοφάρμακα φυτών που είναι γενετικά τροποποιημένα. 3.6 Άλλα διατροφικά σκάνδαλα Εκτός από τα σκάνδαλα που ήδη αναφέραμε, υπάρχουν και άλλες περιστατικά που έχουν ανησυχήσει τους καταναλωτές και πολλούς φορείς τα τελευταία χρόνια. Το Σεπτέμβριο του 2006, αποκαλύφθηκε ένα σκάνδαλο που αφορούσε τη διακίνηση τυριών από την Αγγλία σε όλη την Ευρώπη. Τον Ιούνιο του 2006, η μεγάλη εταιρεία 36

37 Cadbury Schweppes απέσυρε από καταστήματα της Βρετανίας πάνω από ένα εκατομμύριο σοκολάτες που ήταν μολυσμένες από το μικρόβιο της σαλμονέλας. Την ίδια χρονιά, επικίνδυνο κρίθηκε ινδικό κόκκινο πιπέρι που διοχετευόταν στην Ευρώπη μέσω της Ελλάδας. Ο ΕΦΕΤ, ανακοίνωσε ότι ενημερώθηκε για τη διακίνηση του πιπεριού που περιείχε καρκινογόνες χρωστικές ουσίες Sudan 1 και Sudan 4. Σε 11 χώρες της ΕΕ, εντοπίστηκε μολυσμένη, με τη χρωστική ουσία Sudan 1,σε παρτίδα τσίλι που είχε εισαχθεί από τη Βρετανία και είχε νοθευτεί από τους παραγωγούς. Η χρωστική ουσία χρησιμοποιείται στην Ινδία για το χρωματισμό του τσίλι, όμως το 2003 απαγορεύτηκε στην ΕΕ λόγω ενδείξεων ότι είναι καρκινογόνος. Στη Βρετανία τότε αποσύρθηκαν 427 έτοιμα γεύματα, σάλτσες και σούπες από τα σουπερμάρκετ. Το 2005 εντοπίστηκε κρέας με σαλμονέλα από τη Δανία που γινόταν σαλάμι στην Ελλάδα. Στο χοιρινό κρέας που προερχόταν από τη Δανία βρέθηκε σαλμονέλα. Το ίδιο έτος βρέθηκαν χαλασμένα αβγά που χρησιμοποιούνταν από βιομηχανίες τροφίμων για την παρασκευή κέικ, μπισκότων, παγωτού κτλ., το σκάνδαλο ανακαλύφθηκε στην Ιταλία μετά από έρευνες που διήρκησαν 2 χρόνια. Το 2009 μεγάλη εταιρεία παραγωγής και διάθεσης κρέατος ανακάλεσε 900 κιλά κατεψυγμένου κρέατος, που περιείχε σόγια και γάλα, χωρίς να το αναφέρει στην ετικέτα σήμανσης. Πιο πρόσφατα, το 2012, αποσύρθηκαν τόνοι από λουκάνικα που περιείχαν τη χημική ουσία MSG, χωρίς να αναγράφεται στην ετικέτα. Ένα από τα πιο γνωστά σκάνδαλα, το 2013 στην Ευρώπη, ήταν η διακίνηση στην αγορά «βοδινού κρέατος» που στην πραγματικότητα ήταν κρέας αλόγου. Αυτό το σκάνδαλο δημιούργησε πολλά ερωτηματικά και προβληματισμούς για τον τρόπο που οι εταιρείες λάνσαραν το κρέας ως 100% βοδινό, χωρίς να αφήνουν στους καταναλωτές το περιθώριο να προβληματισθούν για την προέλευση του κρέατος. Ακόμα ένα σκάνδαλο ξέσπασε στην Γερμανία, όπου μια εταιρεία πουλούσε μολυσμένες ζωοτροφές με το ζιζανιοκτόνο νιτροφέν σε πουλερικά. Το νιτροφέν έχει απαγορευτεί στην ΕΕ, αφού έχει κριθεί καρκινογόνο, όμως βρέθηκε σημαντική ποσότητα σε κοτόπουλα και αβγά. Από το γερμανικό υπουργείο υγείας ανακοινώθηκε ότι η ουσία βρέθηκε να υπάρχει σε τροφές πουλερικών. Ενώ αρχικά, το πρόβλημα θεωρείτο περιορισμένο σε φάρμες βιολογικής καλλιέργειας, αργότερα αποκαλύφθηκε 37

38 ότι η ουσία υπήρχε σε τεράστια ποσότητα δημητριακών και σε συμβατικές φάρμες σε ολόκληρη τη Γερμανία. Η διανομή γινόταν για μεγάλο χρονικό διάστημα, επί 3 χρόνια. 38

39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Διαχείριση κινδύνων καταναλωτών και αντιδράσεις Η συμπεριφορά των καταναλωτών σε μια κατάσταση κρίσης, δεν είναι πάντα σύμφωνη με το πραγματικό επίπεδο κινδύνου που αντιμετωπίζουν, η κατανόηση τιε εκτιμήσεις του ρίσκου παραμένει ασυνάρτητη. Ένα σημαντικό σημείο, είναι ότι τα άτομα αντιδρούν διαφορετικά στον κίνδυνο. Μπορούν να διαφέρουν ανάλογα με την οικειότητα τους με τον κίνδυνο, τη σοβαρότητα του, την εγγύτητα του, τις συνέπειες και το βαθμό στον οποίο μπορεί να αποφευχθεί. (Wansink, 2004) Όσον αφορά τις αντιδράσεις των καταναλωτών στις κρίσεις του κλάδου τροφίμων, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη δύο παραμέτρους, εάν η κατανάλωση τροφίμων μιας χώρας επηρεάζεται από τις αντιλήψεις για το ρίσκο ή από τις στάσεις σε αυτό. Η σχετική επίδραση των δύο στην κατανάλωση εξαρτάται από την ακρίβεια της γνώσης και την πιθανότητα να επηρεαστεί η υγεία από κάποιο τρόφιμο. Εάν η πιθανότητα αποφυγής μιας ασθένειας δεν είναι ακριβώς γνωστή, η θεωρία προτείνει διαφορετικές πολιτικές για διαφορετικούς τύπους χωρών. Παρελθοντικά, οι καταναλωτές θεωρούνταν παθητικοί δέκτες στις πληροφορίες που εκλάμβαναν για το ρίσκο και συχνά υπήρχε παρερμήνευση των δεδομένων. Τα τελευταία, όμως, χρόνια αναγνωρίζεται ότι η επικοινωνία ρίσκου πρέπει να είναι μια διαδικασία που να περιέχει και συμβουλευτική διάσταση. Με βάση τις πολυάριθμες κρίσεις στην ασφάλεια τροφίμων, κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990, παρατηρήθηκε ότι ο βασικός στόχος της επικοινωνίας ρίσκου είναι να βελτιώσει την διαφάνεια και έτσι να αυξήσει την εμπιστοσύνη του καταναλωτή στην αλυσίδα τροφίμων. Οι καταναλωτές ως ομάδα χωρίζονται και υπό-κατηγοριοποιούνται σε πολλά διαφορετικά τμήματα, επιδεικνύοντας διαφορετικά επίπεδα αναζήτησης πληροφοριών. (Μaunsell and Bolton, 2005) Προκειμένου λοιπόν να μειωθεί ο κίνδυνος των τροφίμων, ενισχύθηκαν νέα συστήματα για τον έλεγχο της ασφάλειας τους κατά την παραγωγή και την επεξεργασία. 39

40 Εντούτοις, η τελική προετοιμασία του τροφίμου πριν το σερβίρισμα είναι το μόνο αποτελεσματικό μέσο για την εξάλειψη πολλών ασθενειών που προκαλούνται από μικροοργανισμούς τροφίμων. Για αυτό το λόγο, η αποτελεσματική επικοινωνία κινδύνου είναι αναγκαία όχι μόνο για να ενημερώσει τους καταναλωτές αλλά και τους παραγωγούς τροφίμων πάνω σε θέματα ασφαλείας τροφίμων, δηλαδή για τα στάδια που μπορούν να ληφθούν για τον έλεγχο αυτών των κινδύνων και ως εκ τούτου για την παρεμπόδιση τροφικών ασθενειών (Μaunsell and Bolton, 2005). Παρακάτω παραθέτονται τρεις στόχοι της επικοινωνίας ρίσκου που αλληλοσχετίζονται μεταξύ τους. Ο πρώτος στόχος της επικοινωνίας ρίσκου, είναι να εκπαιδεύσει το κοινό για τις σωστές πρακτικές χειρισμού των τροφίμων αλλά και για θέματα υγιεινής διατροφής. Για παράδειγμα, εκτιμήθηκε ότι η κατανόηση των μικροβιολογικών κινδύνων και της διατροφής από τους καταναλωτές θα βελτιώσει τη δημόσια υγεία. Ο δεύτερος στόχος, είναι να μειώσει τις άσκοπες και βιαστικές αντιδράσεις των καταναλωτών σε κρίσεις στον κλάδο τροφίμων όπως είναι η διακοπή της κατανάλωσης κάποιου προϊόντος ή μερικών προϊόντων, ακόμη και αν οι κίνδυνοι είναι πολύ μικροί ή αβέβαιοι. Ο τρίτος στόχος, είναι να ενθαρρύνει τα άτομα να αποδεχτούν τις τεχνολογικές αλλαγές, όπως είναι η εφαρμογή της γενετικής τροποποίησης στα τρόφιμα και στη γεωργία (Ηangel et al, 2003). Με βάση τα παραπάνω κρίνεται αναγκαία η γνώση περισσότερων στοιχείων για το πως οι άνθρωποι καθορίζουν και ερμηνεύουν το ρίσκο. Ως εκ τούτου, η κατανόηση της δημόσιας αντίληψης για το ρίσκο είναι κρίσιμη για την επιτυχία της επικοινωνίας ασφάλειας των τροφίμων και την αντίληψη της νέας τεχνολογίας (Knox, 2000). Τα μέτρα για τη διαχείριση κινδύνου κατηγοριοποιούνται σε αληθινά μέτρα και σε βοηθητικά. Τα αληθινά μέτρα, εστιάζονται σε συστηματική αφαίρεση του κινδύνου και βασίζονται στο σύστημα HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) ή σε κάποιο άλλο εναλλακτικό. Σε μερικές περιπτώσεις, αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την απομόνωση της αιτίας του προβλήματος και σε άλλες περιπτώσεις την εξάλειψη όλων των ύποπτων μολυντικών υλικών. Ακόμα, τα αληθινά μέτρα διαχείρισης κινδύνου παρέχουν πληροφορίες στους καταναλωτές για ενδεχομένους κινδύνους και τους εκπαιδεύουν να αναζητήσουν πηγές και τρόπους αντιμετώπισης τους. Τα βοηθητικά 40

41 μέτρα δεν περιλαμβάνουν την αιτία του προβλήματος, απλά προσπαθούν να εκτοπίσουν την αρνητική προσοχή. (Wansink, 2004). 4.2 Διαχείριση κινδύνων επιχειρήσεων και στρατηγικές αντιδράσεις κρίσης Μια διατροφική κρίση μπορεί να προσβάλει την φήμη της επιχείρησης,να επηρεάσει την τιμή του αποθέματος και να προκαλέσει μερική ή ολική ζημιά στην επιχείρηση ή στην κατανάλωση του προϊόντος. Έτσι λοιπόν, για να αντιμετωπιστεί οποιαδήποτε διατροφική κρίση έχει δημιουργηθεί το Crisis Management, το οποίο είναι υπεύθυνο για τον σχεδιασμό, την προετοιμασία και την υποστήριξη του προϊόντος ή της επιχείρησης προκειμένου να αντιμετωπιστεί άμεσα το επικοινωνιακό μέρος μιας ενδεχόμενης κρίσης. Η διαχείριση κρίσεων αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η επιχείρηση πρέπει να επικοινωνήσει με τους καταναλωτές με όλα τα κοινά μέσα πληροφόρησης προκειμένου να καθησυχάσει τους καταναλωτές. Τα τρία στάδια της διαχείρισης κρίσεων είναι η πρόληψη και ο έλεγχος, η προετοιμασία και η αντιμετώπιση της ζημιάς. Η διαχείριση κρίσεων αποτελείται από το σχέδιο διοίκησης της κρίσης,crisis Management Plan, την ομάδα διοίκησης κρίσης, Crisis Management Team, την διοίκηση επικοινωνίας κρίσης, Crisis Communication, την αναθεώρηση και αξιολόγηση του σχεδίου διοίκησης, Evaluation and Revision of Management Plans. Μια ομάδα κρίσης αποτελείται από τον ηγέτη, τον διευθυντή χρηματοοικονομικών, το νομικό αντιπρόσωπο, τον διευθυντή ασφαλείας, τον διαχειριστή ρίσκου, τον ειδικό επικοινωνίας, τον αντιπρόσωπο ανθρώπινου δυναμικού, τον ειδικό ή σύμβουλο ασφαλείας (Συριγού, 2006). Η επιτροπή διαχείρισης κρίσεων αποτελείται από τον γενικό διευθυντή, τον υπεύθυνο του τμήματος marketing, πωλήσεων και τροφοδοσίας. Οι κρίσεις στον κλάδο των τροφίμων προκαλούνται από τροφικές ασθένειες, από μολυσμένα προϊόντα, δημοσιογραφικές καλύψεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης, την ανάκληση των προϊόντων και από κρατικές πρωτοβουλίες και πολιτικές. Όποια και να είναι τα αίτια της κρίσης υπάρχουν γενικές κατευθυντήριες οδηγίες που μπορούν να βοηθήσουν τις επιχειρήσεις να διαχειριστούν οποιαδήποτε περίπτωση κρίσης. Παρακάτω αναφέρουμε εννέα καθοδηγητικές αρχές διαχείρισης κρίσεων που μπορεί να ακολουθήσει μια επιχείρηση τροφίμων. 41

42 1. Σχηματισμό εσωτερικής ομάδας για τη διαχείριση κινδύνου. Αυτή η ομάδα αποτελείται από μέλη διαφορετικών τμημάτων, άτομα από το τμήμα οικονομικών, εξυπηρέτησης πελατών, νομικών, marketing,πωλήσεων, έτσι ώστε να ληφθούν υπόψη όλες οι πτυχές τις κρίσης. 2. Άμεση συλλογή των γεγονότων. Η επιχείρηση πρέπει να συγχρονίσει όλα τα τμήματα προκειμένου να αντιμετωπίσει την κρίση. Οι πρώτες ώρες, μετά την κρίση είναι η μόνη ευκαιρία που έχει η επιχείρηση για να ελέγξει την κατάσταση και να διαχειριστεί το θέμα με πειστικό τρόπο. Η εταιρεία μετά την κρίση πρέπει να συλλέξει άμεσα τα γεγονότα και να πάρει τις κατάλληλες αποφάσεις με βάση τις διαθέσιμες πληροφορίες μέχρι εκείνη τη στιγμή. 3. Επικοινωνία της επιχείρησης με τους καταναλωτές. Η επιχείρηση πρέπει να επικοινωνήσει με τους πελάτες της, το κράτος, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τους εργαζομένους, τους προμηθευτές κ.ά. Οι επιχειρήσεις συχνά αγνοούν την επικοινωνία με τους υπαλλήλους τους. Είναι σημαντικό να διατηρηθούν ανοιχτά τα κανάλια της επικοινωνίας και να εκπαιδευτούν οι εργαζόμενοι για τους ρόλους τους για να έχει αποτέλεσμα η διαχείριση της κρίσης. 4. Επικοινωνία της επιχείρησης με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Επειδή τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ασκούν μεγάλη εξουσία και επιρροή στους καταναλωτές, σε περίπτωση κρίσης πρέπει να αναπτυχθεί μια στρατηγική για να αντιμετωπίσει τα μέσα, η οποία θα μπορούσε να περιλαμβάνει ανάπτυξη σαφών μηνυμάτων, επιλογή ενός υψηλά εκπαιδευμένου εκπροσώπου των μέσων που θα προσωποποιεί την εταιρεία και που θα έχει πρόσβαση στις τρέχουσες πληροφορίες. Η επιχείρηση θα πρέπει να είναι σταθερή στα μηνύματα της προς το κοινό ενώ η κρίση μεταβάλλεται. 5. Έλεγχος της ροής πληροφοριών. Η επιχείρηση πρέπει να ακολουθήσει τις πληροφορίες που έχει για να μπορεί να ελέγξει τη θέση της το περιβάλλον. Για να γίνει αυτό αποτελεσματικά πρέπει να γνωρίζει τους στόχους των μέσων. Τα μέσα συντελούν στη διασπορά της 42

43 πληροφορίας στο κοινό θετικά ή αρνητικά προς την επιχείρηση. Η επιχείρηση λοιπόν πρέπει να οδηγήσει τη ροή των πληροφοριών με υπευθυνότητα, έτσι ώστε τα μέσα να μην την διαβάλλουν. 6. Συνεδρίαση των ανώτερων ειδικών. Οι ανώτεροι ανεξάρτητοι ειδικοί μπορούν να παρέχουν αντικειμενική ανάλυση της κατάστασης και της επίδρασης της, να προσφέρουν καινοτόμες ιδέες για την αντιμετώπιση της κρίσης, να προσδοκούν αξιοπιστία στις ενέργειες της εταιρείας και να αποτελέσουν μια αξιόπιστη πηγή πληροφοριών για τα μέσα, την κυβέρνηση, την τοπική κοινωνία και τα υπόλοιπα τμήματα. 7. Ανάπτυξη συμμάχων έμμεσα εμπλεκόμενων. Όλες οι επιχειρήσεις πρέπει να δημιουργούν ισχυρές σχέσεις με τους πελάτες τους και να αναπτύξουν συμμάχους πολύ πριν συμβεί οποιαδήποτε κρίση. Έτσι, όταν επέλθει η κρίση, η επιχείρηση μπορεί να καλέσει τους συμμάχους της για υποστήριξη με ταχυδρομικές προσκλήσεις, με δημόσιες εκδικάσεις, με αναφορές, με δημοσιεύσεις, με συνεντεύξεις στα μέσα, με συνεργασία και με εκπαιδευτικές προσπάθειες. 8. Μνήμη των προηγούμενων κρίσεων και των διεθνών επιπτώσεων. Οι επιχειρήσεις πρέπει να σκέφτονται όχι μόνο τις τοπικές επιπτώσεις μιας κρίσης αλλά τις διεθνείς επιπλοκές μιας δεδομένης κατάστασης, καθώς πλέον η τεχνολογία των μέσων επικοινωνίας είναι σύγχρονη και τα δεδομένα και οι πληροφορίες μεταφέρονται με ταχύ ρυθμό. Έτσι λοιπόν, η επιχείρηση πρέπει πλέον να επικοινωνεί σε παγκόσμιο επίπεδο σε περίπτωση κρίσης και όχι μόνο στον τόπο της κρίσης. 9. Σταθερός έλεγχος Η κατεύθυνση μιας κρίσης μπορεί να αλλάξει γρήγορα, για αυτό το λόγο οι επιχειρήσεις πρέπει να διεξάγουν έρευνες, να διαθέτουν ανοιχτές γραμμές επικοινωνίας σε σχεδόν καθημερινή βάση ακόμα και μέσω του διαδικτύου. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται αποτίμηση των στρατηγικών και των μηνυμάτων της επιχείρησης καθώς η κρίση εξελίσσεται. Οπότε αποφεύγονται τυχόν λάθη που 43

44 μπορούν να βλάψουν την φήμη, την υπόληψη και συνεπώς και τα κέρδη της επιχείρησης. 44

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Το κράτος ως φορέας προστασίας του καταναλωτή στην Ελλάδα Στην Ελλάδα υπάρχουν κρατικοί μηχανισμοί που υπερασπίζονται τα δικαιώματα του πολίτη. Παρακάτω γίνεται αναφορά στους σπουδαιότερους Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων είναι αρμόδιο για την έγκυρη και σωστή πληροφόρηση των πολιτών σε θέματα τροφίμων και κατανάλωσης. Κύριο μέλημα του υπουργείου είναι να γίνει σαφές ότι στην Ελλάδα οι πολίτες μπορούν να αγοράζουν με τη γνώση και τη σύγκριση. Ο κύριος στόχος του Υπουργείου, είναι η προστασία και ενημέρωση του καταναλωτή, για αυτό το λόγο από το 2005 ανέλαβε τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Καταναλωτή στην Ελλάδα, υπό την αιγίδα της Γενικής Γραμματείας Καταναλωτή. Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Καταναλωτή (European Consumer Center, ECC) αναπτύχθηκε μέσω προγράμματος της ΕΕ και είναι μέλος ενός δικτύου με αντίστοιχα κέντρα στις χώρες της ΕΕ. Αντίστοιχα κέντρα υπάρχουν σε 28 ακόμα χώρες τις Ευρώπης. Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Καταναλωτή προστατεύει τα δικαιώματα των Ελλήνων καταναλωτών και παράλληλα διασφαλίζει την επικοινωνία με προμηθευτές του εξωτερικού, ώστε να βρεθεί λύση στην ικανοποίηση των αιτημάτων των καταναλωτών χωρίς το κόστος χρόνου ή χρήματος. Σκοπός της ύπαρξης και της λειτουργίας του Δικτύου είναι: (α) η εξασφάλιση της παροχής πληροφοριών και συμβουλών σε καταναλωτές που πραγματοποιούν αγορές προϊόντων και υπηρεσιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να γνωρίζουν τα δικαιώματά τους και να πραγματοποιούν ασφαλείς συναλλαγές με βάση την εκάστοτε ισχύουσα νομοθεσία προστασίας καταναλωτή, και (β) η εξωδικαστική επίλυση διαφορών μεταξύ προμηθευτών και καταναλωτών που 45

46 έχουν ανακύψει από συναλλαγές που οι καταναλωτές πραγματοποίησαν σε κράτη-μέλη της Ένωσης εκτός της χώρας διαμονής τους. Τα Ευρωπαϊκά Κέντρα Καταναλωτή δημιουργήθηκε όταν ενώθηκαν δύο δίκτυα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα Ευρωπαϊκά κέντρα καταναλωτή και τα Ευρωπαϊκά Εξωδικαστικά Δίκτυα. Από την 1η Ιανουαρίου 2012, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Καταναλωτή της Ελλάδας λειτουργεί πλέον υπό την εποπτεία και με τη στήριξη της Ανεξάρτητης Αρχής «Συνήγορος του Καταναλωτή», κατόπιν αποδοχής της αίτησης που υπέβαλε σχετικώς ως επίσημος εκπρόσωπος της Ελλάδας προς τον Εκτελεστικό Οργανισμό για την Υγεία και τους Καταναλωτές (Executive Agency for Health and Consumers) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Γενική Γραμματεία Καταναλωτή Η Γενική Γραμματεία Καταναλωτή έχει ως βασικό σκοπό και καθήκον να εισηγείται τη χάραξη και την εφαρμογή της κυβερνητικής πολιτικής στον τομέα προστασίας του καταναλωτή και να μεριμνά για τον έλεγχο της εφαρμογής της νομοθεσίας που αφορά την προστασία του καταναλωτή και να φροντίζει για τα συμφέροντα των καταναλωτών γενικά και ιδίως για την υγεία και ασφάλεια των καταναλωτών, τα οικονομικά τους συμφέροντα και την οργάνωσή τους σε ενώσεις καταναλωτών, στα οικονομικά τους συμφέροντα, στην οργάνωση τους σε ενώσεις καταναλωτών, στο δικαίωμα ακρόασής τους σε θέματα που τους αφορούν και στην πληροφόρηση και επιμόρφωση τους σε καταναλωτικά θέματα. Στην Γενική Γραμματεία Καταναλωτή υπάγονται τρία τμήματα, η υπηρεσία προστασίας και ενημέρωσης καταναλωτών, το γραφείο πολιτικής καταναλωτή και το γραφείο τεχνικού ελέγχου. Στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων της η Γενική Γραμματεία Καταναλωτή o Προβαίνει στην εναρμόνιση της ελληνικής νομοθεσίας με το Ευρωπαϊκό δίκαιο σε θέματα προστασίας καταναλωτή. o Ενημερώνει τους καταναλωτές για ζητήματα της καταναλωτικής νομοθεσίας, ιδίως μέσω της ιστοσελίδας της και της τηλεφωνικής γραμμής 1520 και 46

47 o Επιλαμβάνεται των προβλημάτων που οι καταναλωτές αντιμετωπίζουν στις συναλλαγές τους τόσο με τις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα όσο και με τις επιχειρήσεις οποιασδήποτε μορφής του δημόσιου τομέα και των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης. Μετά την ενσωμάτωση, το 2012, της πρώην Υπηρεσίας Εποπτείας Αγοράς στη ΓΓΚ, στα καθήκοντα της τελευταίας προστέθηκε και η διασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας της αγοράς προς όφελος των επιχειρήσεων και των καταναλωτών και ιδίως o η μελέτη του επιπέδου και του τρόπου διαμόρφωσης τιμών των προϊόντων και υπηρεσιών, o η διενέργεια πάσης φύσεως ελέγχων, ερευνών και τιμοληψιών σε κάθε στάδιο παραγωγής και εμπορίας προϊόντων και υπηρεσιών, o η ανάπτυξη του εμπορίου, o η άρση περιορισμών και εξάλειψη καταχρηστικών πρακτικών σε όλα τα στάδια της παραγωγής, διακίνησης και εμπορίας αγαθών και υπηρεσιών, καθώς και o η παρακολούθηση των συνθηκών ανταγωνισμού που επικρατούν στην αγορά. Στη Γενική Γραμματεία καταναλωτή λειτουργεί η «Γραμμή Καταναλωτή-1520», σε αυτό το τηλέφωνο οι καταναλωτές μπορούν από τις 09:00 έως τις 15:00 τις καθημερινές να υποβάλλουν παράπονα, ερωτήσεις, καταγγελίες, μπορούν να ζητούν συμβουλές και να ενημερώνονται σε καταναλωτικά ζητήματα. Ακόμα οι καταγγελίες που σχετίζονται με α) προβλήματα που αντιμετωπίζουν με τις επιχειρήσεις κατά την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών β) το παραεμπόριο μπορούν να γίνουν και μέσω της ιστοσελίδας όλο το 24ωρο. Ο Συνήγορος του Καταναλωτή είναι μια νέα Ανεξάρτητη Αρχή που συστήθηκε το 2004 και εποπτεύεται από το Υπουργείο Ανάπτυξης. Λειτουργεί ως εξωδικαστικό όργανο συναινετικής επίλυσης των διαφορών, αλλά και ως συμβουλευτικός θεσμός στο πλευρό της πολιτείας για τη θεραπεία προβλημάτων που εμπίπτουν στις αρμοδιότητές του. Στην εποπτεία της Αρχής υπάγονται και οι Επιτροπές Φιλικού Διακανονισμού που εδρεύουν στις κατά τόπους Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις της χώρας. Με τη δραστηριοποίηση της Αρχής, η ελληνική δημόσια διοίκηση εναρμονίζεται με τη σύσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πλαίσιο των συμπερασμάτων της 47

48 Πράσινης Βίβλου για τη βελτίωση της λειτουργίας των συστημάτων Διαμεσολαβητών που είναι επιφορτισμένοι με την αντιμετώπιση καταναλωτικών διαφορών, αλλά και με μια σειρά άλλων νομικών κειμένων που αναφέρονται στο ζήτημα του σχηματισμού τέτοιων θεσμών σε επίπεδο κρατών-μελών και περαιτέρω στη δημιουργία ενός Διακοινοτικού Δικτύου εθνικών Οργάνων εξωδικαστικής επίλυσης καταναλωτικών διαφορών Εθνικό Συμβούλιο καταναλωτών Το Εθνικό Συμβούλιο καταναλωτών στην Ελλάδα συστάθηκε με το άρθρο 12 του ν.2251/94 «Προστασία των καταναλωτών», είναι συμβουλευτικό και γνωμοδοτικό όργανο του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Αποτελείται από μέλη που εκπροσωπούν τους καταναλωτές, συνδικαλιστικά όργανα καθώς και άτομα από το χώρο του εμπορίου και της βιομηχανίας. Ο ρόλος του συμβουλίου είναι να εκφράζει τις θέσεις των καταναλωτών σε θέματα σχετικά με την προστασία των καταναλωτών, να υποβάλλει προτάσεις για την προώθηση των συμφερόντων τους και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων τους και να εκδίδει γνωμοδοτήσεις σε καταναλωτικά θέματα δίνοντας έμφαση στα νομοσχέδια και διατάξεις που σχετίζονται με τους καταναλωτές Ενιαίος φορέας ελέγχου τροφίμων (ΕΦΕΤ) Ο ΕΦΕΤ συστάθηκε με το Ν. 2741/ΦΕΚ 199/ Είναι Ν.Π.Δ.Δ. και τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Οι αρμοδιότητες του Ενιαίου Φορέα Ελέγχου Τροφίμων είναι: Καθορίζει τις προδιαγραφές ποιότητας τις οποίες πρέπει να πληρούν τα προσφερόμενα στην κατανάλωση τρόφιμα και οι πρώτες ή πρόσθετες ύλες που προορίζονται για προσθήκη σε τρόφιμα με σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας και την αποφυγή της εξαπάτησης των καταναλωτών. Καθορίζει τα πρότυπα και τις αρχές στις οποίες θα πρέπει να στηρίζεται η μελέτη και εφαρμογή των συστημάτων παραγωγής υγιεινών προϊόντων, σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, από τις επιχειρήσεις τροφίμων και τις προδιαγραφές για τους επιστήμονες που θα ασχοληθούν με την εγκατάσταση τέτοιων συστημάτων στις επιχειρήσεις τροφίμων, καθώς και με το προσωπικό 48

49 που θα εργαστεί στα εργαστήρια ποιοτικού ελέγχου τροφίμων που εγκαθίστανται στις επιχειρήσεις τροφίμων. Καθορίζει ή επικυρώνει τους κανόνες ορθής υγιεινής πρακτικής, σύμφωνα με τον Κανονισμό 852/2004, και κάθε άλλο συναφή κανόνα διεθνούς και κοινοτικού δικαίου και ελέγχει την τήρηση των κανόνων αυτών. Η τήρηση των κανόνων ορθής υγιεινής πρακτικής αποτελεί προϋπόθεση για την ίδρυση και λειτουργία κάθε επιχείρησης τροφίμων Τηρεί μητρώο επιχειρήσεων τροφίμων και καθορίζει τα προγράμματα ελέγχων που διενεργούνται από τις υπηρεσίες του ή από άλλες αρχές και υπηρεσίες. Διενεργεί με τα όργανά του ή παραγγέλλει σε άλλες αρχές ή υπηρεσίες, συντονίζει και διευθύνει τους ελέγχους σε όλα τα στάδια μετά την πρωτογενή παραγωγή (π.χ. η συγκομιδή, η σφαγή, το άρμεγμα, η αποθήκευση, η μεταφορά κτλ). Διενεργεί επίσης ελέγχους στα υλικά και αντικείμενα που έρχονται σε επαφή με τα τρόφιμα, ώστε να διασφαλίζει την υγιεινή των τροφίμων και την προστασία των συμφερόντων του καταναλωτή. Η επιθεώρηση περιλαμβάνει ιδίως τον έλεγχο των πρώτων και πρόσθετων υλών, των τροφίμων κατά την παραγωγική διαδικασία των τελικών προϊόντων, της τήρησης των κανόνων ορθής υγιεινής πρακτικής στις εγκαταστάσεις των επιχειρήσεων τροφίμων, στο μηχανολογικό εξοπλισμό, στην υγεία για την υγιεινή του προσωπικού, στον καθορισμό και την απολύμανση, στην καταπολέμηση τρωκτικών και εντόμων στη συσκευασία, στην αποθήκευση και στη διανομή και μεταφορά των τροφίμων. Επίσης κατά την επιθεώρηση ελέγχεται η τήρηση των τεχνολογικών παραμέτρων που απαιτούνται κατά την κείμενη νομοθεσία από τις επιχειρήσεις τροφίμων, καθώς και η επισήμανση των τροφίμων. Ο έλεγχος του συστήματος παραγωγής υγιεινών προϊόντων περιλαμβάνει τον έλεγχο των κρίσιμων σημείων ελέγχου κατά την παραγωγική διαδικασία, τον έλεγχο των μέτρων πρόληψης που εφαρμόζουν οι επιχειρήσεις για την αντιμετώπιση των κινδύνων τον έλεγχο των παραμέτρων επεξεργασίας και συντήρησης που εφαρμόζουν οι επιχειρήσεις (όπως θέρμανσης και ψύξης) για την εξάλειψη των κινδύνων των τροφίμων. Επίσης περιλαμβάνει τον έλεγχο της 49

50 κατάλληλης εκπαίδευσης του προσωπικού των επιχειρήσεων ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί σωστά στις απαιτήσεις του συστήματος παραγωγής υγιεινών προϊόντων, καθώς και τον έλεγχο των αρχείων που τεκμηριώνουν την τήρηση του συστήματος. Συμμετέχει στα αρμόδια όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Διεθνών Οργανισμών για τη διαμόρφωση των σχετικών με τις αρμοδιότητές του αποφάσεων, μεριμνά για την προσαρμογή και συμμόρφωση προς οδηγίες, αποφάσεις κανονισμούς και συστάσεις, που εκδίδονται από τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή άλλους Διεθνείς Οργανισμούς. Μεριμνά για την εκπόνηση ερευνητικών προγραμμάτων, που σχετίζονται με το αντικείμενό του, συνεργάζεται με φορείς με συναφές αντικείμενο για το σκοπό αυτόν και εισηγείται προτάσεις για τη λήψη νομοθετικών ή άλλων μέτρων σε θέματα της αρμοδιότητος του. Συλλέγει επεξεργάζεται και τηρεί πληροφορίες στατιστικά στοιχεία και μητρώα σχετικά με τους ελέγχους που διενεργούνται από τις υπηρεσίες του, τις επιχειρήσεις τροφίμων και τα αντικείμενα της αρμοδιότητάς του. Μεριμνά για τη συνεχή ενημέρωση, επιμόρφωση και εκπαίδευση του προσωπικού του για τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις εξελίξεις στις νέες νομοθεσίες, καθώς και του καταναλωτή σε θέματα ασφάλειας και ποιότητας τροφίμων Παράλληλα με τον ΕΦΕΤ λειτουργεί το Επιστημονικό Συμβούλιο Ελέγχου Τροφίμων (ΕΣΕΤ). Το ΕΣΕΤ λειτουργεί ως συμβουλευτικό όργανο του Δ.Σ. σε επιστημονικά θέματα. Το ΕΣΕΤ αποφαίνεται για κάθε θέμα συναφές με την αρμοδιότητα του ΕΦΕΤ, για το οποίο ζητείται από το Δ.Σ. η γνώμη του. Το Ε.Σ.Ε.Τ. συνιστά επιστημονικές επιτροπές ή ομάδες εργασίας για την αποτελεσματικότερη εκπλήρωση του έργου του Εθνικά κλιμάκια ελέγχου τροφίμων Ο ρόλος τους είναι να διενεργούν αιφνιδιαστικούς ελέγχους σε όλη την Ελλάδα, με σκοπό την προστασία του καταναλωτή από κάθε είδους παρανομία που μπορεί να 50

51 έχουν επίπτωση οικονομική ή στην ποιότητα του προϊόντος. Οι έλεγχοι γίνονται σε ευαίσθητα τρόφιμα όπως γαλακτοκομικά, κρέας, χυμοί φρούτων και μπορούν να γίνουν σε όλα τα βήματα από την παραγωγή, τη διακίνηση και τη διάθεση τροφίμων Επιτροπή προστασίας των καταναλωτών των δημοσίων επιχειρήσεων και οργανισμών Η επιτροπή συγκροτείται με κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών και Ανάπτυξης απαρτίζεται από το Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Εμπορίου ως πρόεδρο, το Διευθυντή της Διεύθυνσης Επιχειρησιακού Σχεδιασμού Δημόσιων Επιχειρήσεων και Οργανισμών του Υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών, δύο εκπροσώπους των καταναλωτών που προτείνονται από το Εθνικό Συμβούλιο Καταναλωτών, και έναν εκπρόσωπο της Κεντρικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδας που προτείνεται από αυτήν. Στις συνεδριάσεις της Επιτροπής συμμετέχει χωρίς ψήφο ένας εκπρόσωπος της δημόσιας επιχείρησης ή οργανισμού που αφορά το υπό συζήτηση θέμα. Η θητεία της επιτροπής είναι τριετής. Έργο της Επιτροπής είναι να διατυπώνει προτάσεις και να προβαίνει σε υποδείξεις προς τις δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς, αφενός για τη βελτίωση των προϊόντων και υπηρεσιών που παρέχουν και, αφετέρου για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του καταναλωτή. Στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της καλεί υποχρεωτικά ενώπιόν της εκπροσώπους των διοικήσεων των Δημόσιων Επιχειρήσεων και Οργανισμών να δώσουν εξηγήσεις σε παράπονα ή προβλήματα που απασχολούν τους καταναλωτές. Οι Δημόσιες Επιχειρήσεις και Οργανισμοί υποχρεούνται από την πλευρά τους να παρέχουν στην επιτροπή, όταν τους ζητηθεί πληροφορίες και εξηγήσεις αν αυτές διευκολύνουν το έργο της επιτροπής Επιτροπή Φιλικού Διακανονισμού καταναλωτικών διαφορών (ΕΦΔ) Η επιτροπή Φιλικού διακανονισμού καταναλωτικών διαφορών είναι επιτροπές που έδρευαν στις Νομαρχίες της χώρας και οι πολίτες μπορούσαν να προσφεύγουν για τη φιλική διευθέτηση των διαφορών με προμηθευτές. Ο θεσμός εισήχθη το 1994, αλλά το 2004 η αρμοδιότητα του πέρασε στον Συνήγορο του Καταναλωτή, ώστε να ενδυναμωθεί το κύρος και η αξιοπιστία του θεσμού. Παράλληλα ο Συνήγορος του Καταναλωτή απέκτησε τη δυνατότητα επανεξέτασης των πορισμάτων των Επιτροπών, 51

52 διασφαλίζοντας έτσι την ενότητα των αποφάσεων των περιφερειακών αυτών οργάνων και την ομοιόμορφη εφαρμογή των ουσιαστικών και δικονομικών διατάξεων Γενικό Χημείο του Κράτους (Γ.Χ.Κ.) Το γενικό χημείο του κράτους είναι υπηρεσία του υπουργείου Οικονομικών, ιδρύθηκε το 1929, όταν συνενώθηκαν τα εργαστήρια που λειτουργούσαν στο δημόσιο τομέα τότε. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε μια ισχυρή επιστημονική μονάδα που αποτελεί τον κορμό του συστήματος ελέγχου προϊόντων στη χώρα μας. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό νόμο του Γ.Χ.Κ. μια από τις αρμοδιότητες του είναι η χημική, φυσική και άλλη εξέταση και μελέτη τροφίμων και ποτών, με σκοπό την προστασία της υγείας του καταναλωτή, τον έλεγχο της ποιότητας, γνησιότητας και νόμιμης κυκλοφορίας του. Ο κώδικας Τροφίμων και Ποτών είναι αποτέλεσμα του Γ.Χ.Κ., τα άρθρα αναφέρονται στα βασικά ελληνικά τρόφιμα και εισαγόμενα τρόφιμα όπως ο καφές, το τσάι κλπ. Ο κώδικας Τροφίμων και Ποτών βασίζεται στις οδηγίες της Ε.Ε. που φροντίζει για την προστασία του καταναλωτή και συμβάλλει στην ανάπτυξη της βιομηχανίας τροφίμων. Το Γ.Χ.Κ. σύμφωνα με το ευρωπαϊκό πρότυπο δημιούργησε τη διαπίστευση εργαστηρίων. Για να είναι δυνατή η διαπίστευση ενός εργαστηρίου πρέπει να υπάρχει η τεχνική επάρκεια και ένα σύστημα διασφάλισης της ποιότητας. Το σύστημα διασφάλισης ποιότητας περιλαμβάνει o Την περιγραφή της οργάνωσης και διοίκησης o Τις διαδικασίες εσωτερικής επιθεώρησης και ανασκόπησης του συστήματος o Τη διαχείριση δειγμάτων, εγγράφων, αρχείων, εκθέσεων o Το χειρισμό παραπόνων και το γενικό πλαίσιο για τις εξωτερικές υπηρεσίες και προμήθειες. Η τεχνική επάρκεια του εργαστηρίου προϋποθέτει: o Την τεχνική και επιστημονική γνώση του προσωπικού o Την εργαστηριακή υποδομή και το περιβάλλον του εργαστηρίου o Τη σωστή χρήση του εξοπλισμού o Διαδικασίες μετρήσεων και δοκιμών o Την απόδοση του εργαστηρίου σε εξωτερικές αξιολογήσεις 52

53 5.1.9 Οργανώσεις προστασίας του καταναλωτή στην Ελλάδα Στην Ελλάδα σύμφωνα με τον νόμο ν.2251/94, ενώσεις καταναλωτών είναι σωματεία με αποκλειστικό σκοπό την προστασία των συμφερόντων του καταναλωτικού κοινού, εκπροσωπούν τους καταναλωτές στα όργανα που προβλέπεται, ενημερώνουν και συμβουλεύουν τους καταναλωτές, τους αντιπροσωπεύουν δικαστικά και εξωδικαστικά και ασκούν συλλογικές αγωγές σύμφωνα με το νόμο. Οι καταναλωτικές ενώσεις αποτελούνται από νόμιμα σώματα και ακολουθούν τις διατάξεις του νόμου 2251/94 και από τον Αστικό Κώδικα. Η ένωση καταναλωτών αποτελείται από φυσικά πρόσωπα και για να συσταθεί ένωση χρειάζονται 100 τουλάχιστον πρόσωπα. Σε δήμους με πληθυσμό μέχρι κάτοικους αρκούν 20 πρόσωπα. Δεν επιτρέπεται κάποιος να συμμετέχει σε περισσότερες από δύο καταναλωτικές ενώσεις. Οι ενώσεις καταναλωτών ενισχύεται οικονομικά από συνδρομές των μελών, επιχορηγήσεις της Ε.Ε. και άλλους πόρους. Ενώσεις καταναλωτών στην Ελλάδα υπάρχουν σε πολλές πόλεις όπως η Σύρος, η Άρτα και άλλοι. Ακόμα υπάρχουν σύνδεσμοι προστασίας του καταναλωτή και κέντρα προστασίας του καταναλωτή ΕΚ.ΠΟΙ.ΖΩ. Η Ένωση Καταναλωτών η Ποιότητα Ζωής (Ε.Κ.ΠΟΙ.ΖΩ) είναι μη κυβερνητική οργάνωση, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, αναγνωρισμένη και πιστοποιημένη Ένωση. Ιδρύθηκε το 1988 με στόχο την προστασία των δικαιωμάτων του καταναλωτή και την βελτίωση της ποιότητας ζωής του. Οι δραστηριότητες της υποστηρίζονται οικονομικά από τις συνδρομές των μελών της, από χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκή επιτροπής και άλλους οργανισμούς. Διοικείται από 7μελές Δ.Σ. που εκλέγεται κάθε 2 χρόνια από την Γενική Συνέλευση των μελών της τα οποία ανέρχονται σε (αρχές Σεπτέμβρη 2011). Συνεργάζεται με τις μεγαλύτερες οργανώσεις καταναλωτών της Ε.Ε. και είναι μέλος των διεθνών οργανισμών BEUC (γραφείο Ευρωπαϊκών καταναλωτών), IOCU(διεθνής οργανισμός ενώσεων καταναλωτών, IT (διεθνής οργανισμός ερευνών και δοκιμών για 53

54 θέματα καταναλωτή), CCC (συμβουλευτικό συμβούλιο καταναλωτών της ΕΕ), ANEC (Ευρωπαϊκή οργάνωση καταναλωτών για την τυποποίηση). Ακόμα ανήκει στο μεσογειακό δίκτυο για τη Νομική βοήθεια τουριστών καταναλωτών, όπου προσφέρουν συμβουλές και στηρίζουν νομικά τους τουρίστες-καταναλωτές. Προσφέρει στα μέλη της χωρίς επιβάρυνση το περιοδικό Ποιότητα Ζωής και άλλα ενημερωτικά φυλλάδια, το Γραφείο Νομικής Προστασίας για κάθε πληροφορία και συμβουλή, ακόμα και εξώδικη εκπροσώπηση και το γραφείο προστασίας των καταναλωτών ΔΕΚΟ. Οι βασικές αρχές λειτουργίας της είναι: Ανεξαρτησία από πολιτικά κόμματα και οικονομικά συμφέροντα Επιστημονική γνώση και τεκμηρίωση κάθε ζητήματος ως προϋπόθεση σωστής αντιμετώπισης Έγκυρη, τεκμηριωμένη και υπεύθυνη πληροφόρηση των καταναλωτών Αντικειμενικότητα και ρεαλισμός στις απόψεις και προτάσεις Συνεργασία με οποιονδήποτε φορέα ιδιωτικό ή κρατικό, ο οποίος συμβάλλει στην προστασία του καταναλωτή ( ΙΝ.ΚΑ. Το ΙΝΚΑ (Ινστιτούτο Καταναλωτών) είναι η Γενική Ομοσπονδία Καταναλωτών Ελλάδας, ιδρύθηκε στις 15 Μαρτίου Το ΙΝΚΑ/ΓΟΚΕ είναι ένας ανεξάρτητος, μη κερδοσκοπικός, και μη κυβερνητικός οργανισμός και λειτουργεί στις περισσότερες μεγάλες πόλεις στην Ελλάδα. Η Ομοσπονδία, ως προς τους κανονισμούς που τη διέπουν, είναι σύμφωνη με την εθνική νομοθεσία για την Προστασία Καταναλωτών (νόμος 2251/1994). Το ΙΝΚΑ είναι η πρώτη καταναλωτική οργάνωση της χώρας. Ιδρύθηκε το Η Ομοσπονδία ΙΝΚΑ/Γενική Ομοσπονδία Καταναλωτών Ελλάδος ιδρύθηκε το Σήμερα αριθμεί 46 μέλη-οργανώσεις σε όλη την Ελλάδα, αποτελώντας το μεγαλύτερο δίκτυο καταναλωτικών οργανώσεων της χώρας, και αντιπροσωπεύοντας το 94των πολιτών-καταναλωτών που συμμετέχουν ενεργά στο Ελληνικό Καταναλωτικό Κίνημα. 54

55 Όπως όλες οι οργανώσεις είναι ανοιχτή σε κάθε πολίτη-καταναλωτή, που θέλει να γίνει μέλος συνδρομητής ή υποστηρικτής της με σκοπό την ενημέρωση, εκπροσώπηση και προστασία του καταναλωτή πέρα από πολιτικές σκοπιμότητες ή επιχειρηματικά συμφέροντα. Το Μάιο 2003 το ΙΝΚΑ επιλέγεται από τη Γενική Δ/νση Υγεία και Προστασία Καταναλωτή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για να υλοποιήσει το Ευρωπαϊκό Κέντρο Καταναλωτή, κέντρο πληροφόρησης και υποστήριξης των καταναλωτών-πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εθνικό κόμβο ενός Δικτύου 15 κέντρων σε 13 κράτη μέλη της ΕΕ. Το ΙΝΚΑ επιδιώκει να επιτύχει τους σκοπούς του με κέντρα διατροφικών συμβουλών, συγκριτικά και εργαστηριακά τεστ προϊόντων, έρευνες, μελέτες, επικοινωνία μέσω των ΜΜΕ, συνέδρια, ομιλίες, έρευνες τιμών, συμμετοχή στην επεξεργασία νόμων, κανονισμών, διατάξεων, προώθηση των συμφερόντων του καταναλωτή, προσφυγή στην Δικαιοσύνη με συλλογικές αγωγές. ( ΚΕ.Π.ΚΑ Το ΚΕ.Π.ΚΑ. (Κέντρο Προστασίας Καταναλωτών) - είναι μη κερδοσκοπική, μη κυβερνητική, πανελλαδική Ένωση Καταναλωτών. Εδώ και εικοσιοκτώ χρόνια, αγωνίζεται για την προστασία των δικαιωμάτων των Καταναλωτών, την προστασία του περιβάλλοντος και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ιδρύθηκε το 1982 και έχει έδρα τη Θεσσαλονίκη. Το ΚΕ.Π.ΚΑ. είναι Οργάνωση με υπαρκτά μέλη, με καταστατικές λειτουργίες (προγραμματικές - απολογιστικές Γενικές Συνελεύσεις, δημοσίευση στην ιστοσελίδα μας του οικονομικού και διοικητικού απολογισμού, αιρετό ανά τριετία Διοικητικό Συμβούλιο, και Ελεγκτική Επιτροπή). Διοικείται, από 9μελές Διοικητικό Συμβούλιο, όλα τα μέλη του οποίου είναι καθαρά εθελοντές. Είναι η πρώτη Ένωση Καταναλωτών, που αναγνωρίστηκε και καταγράφηκε στο Μητρώο του Υπουργείου Οικονομίας, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας. Το ΚΕ.Π.ΚΑ. παρεμβαίνει, δυναμικά, για τη διαμόρφωση θεσμικού πλαισίου, που προστατεύει τον Καταναλωτή, στη λειτουργία της αγοράς. Με πρωτοβουλία του ΚΕ.Π.ΚΑ., ιδρύθηκε, το 1999, η Ομοσπονδία Ενώσεων Καταναλωτών Ελλάδος- Ο.Ε.Κ.Ε., η οποία αποτελείται από 9 Οργανώσεις, που δεν είναι σφραγίδες, έχουν καταστατικές λειτουργίες και πλούσια συνεχή δράση. Επίσης, 55

56 έχουν δημιουργηθεί πυρήνες και σε αρκετές άλλες πόλεις της Ελλάδας. Το ΚΕ.Π.ΚΑ. ενημερώνει τους Καταναλωτές, με δελτία τύπου, παρεμβάσεις τηλεοπτικές, ραδιοφωνικές και στον έντυπο τύπο, ημερίδες, με ειδικούς επιστήμονες, επισκέψεις σε σχολεία, με έρευνες και ενημερωτικές εκστρατείες. Το ΚΕ.Π.ΚΑ. εκπροσωπεί τους Καταναλωτές και παρεμβαίνει σε Τοπικό, Εθνικό, και Διεθνές επίπεδο και σε όλους τους αρμόδιους φορείς. Στα πλαίσια της ενημέρωσης των Καταναλωτών, το ΚΕ.Π.ΚΑ. εκδίδει, σε μηνιαία βάση, το περιοδικό «Καταναλωτικά Βήματα», ένα πραγματικό εργαλείο, για την ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και προστασία των Καταναλωτών αντίτυπα διανέμονται, κάθε δίμηνο, στα μέλη των Οργανώσεων της Ο.Ε.Κ.Ε., και σε Καταναλωτές, που επισκέπτονται τα γραφεία των παραπάνω Οργανώσεων καθώς και σε φορείς της Πολιτείας και στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Η έκδοση του περιοδικού γίνεται με ιδίους πόρους και εθελοντική δημοσιογραφία, διότι το ΚΕ.Π.ΚΑ. δεν δέχτηκε ποτέ και δε δέχεται διαφημίσεις, οι οποίες δημιουργούν σχέσεις εξάρτησης της Οργάνωσής μας, από τους διαφημιζόμενους. Αυτό, βέβαια, μας στερεί πολύτιμους πόρους για τη βελτίωση των εκδόσεών μας. Το ΚΕ.Π.ΚΑ. μεσολαβεί, για την επίλυση των διαφορών, μεταξύ Καταναλωτών Προμηθευτών. Το 2009, το ΚΕ.Π.ΚΑ. κατέγραψε παράπονα καταγγελίες Καταναλωτών. Το 99,60% αυτών των καταγγελιών επιλύθηκαν, προς όφελος των Καταναλωτών, χάρη στις παρεμβάσεις του ΚΕ.Π.ΚΑ. ( 5.2 Η οργάνωση προστασίας καταναλωτή στην Ε.Ε Η πρώτη ενέργεια στην ΕΕ για την προστασία του καταναλωτή, έγινε το 1972 τον Οκτώβριο όταν οι πρωθυπουργοί της τότε ΕΟΚ κάλεσαν την Ευρωπαϊκή επιτροπή ώστε να δημιουργήσει πρόγραμμα υπέρ της προστασίας του καταναλωτή. Το πρώτο πρόγραμμα καταρτίστηκε το 1975 και έθετε τους εξής στόχους, να προστατεύει τον καταναλωτή από κινδύνους που αφορούν την υγεία και την ασφάλεια του, να προστατεύει τα οικονομικά συμφέροντα των καταναλωτών, καθώς και να 56

57 βελτιώσει τις νομικές θέσεις, την ενημέρωση και την εκπαίδευση των καταναλωτών. Τέλος, σε αυτό το πρόγραμμα αποφασίστηκε ότι κατά τη λήψη αποφάσεων που αφορούν τους καταναλωτές, θα μπορούσαν να υπάρχουν εκπρόσωποι των καταναλωτών. Το δεύτερο πρόγραμμα προστασίας του καταναλωτή καταρτίστηκε το 1981 και αναφέρθηκε στα δικαιώματα των καταναλωτών στην Ευρωπαϊκή κοινότητα καθώς και σε μέτρα που είχαν ως στόχο να βοηθήσουν το καταναλωτικό κίνημα. Κατά το τρίτο πρόγραμμα που έλαβε χώρα το 1990, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην εκπροσώπηση, στην πληροφόρηση, στην ασφάλεια και στις συναλλαγές των καταναλωτών. Από τα τρία προγράμματα είναι φανερό ότι η ΕΕ προσπαθεί να προστατέψει τα συμφέροντα των καταναλωτών, να βελτιώσει την εκπροσώπηση τους και να προωθήσει την ασφάλεια των προϊόντων και υπηρεσιών. Επιπλέον προσπαθεί να βελτιώσει την ενημέρωση για την ποιότητα προϊόντων και υπηρεσιών, καθώς και να προστατεύσει τους καταναλωτές σε θέματα καινοτομιών, νέων τεχνολογιών και συστημάτων εμπορίας. Τέλος, προσπαθεί να ενισχύσει τις οργανώσεις καταναλωτών σε θέματα ενημέρωσης και εκπαίδευσης. Στην ΕΕ η φράση «προστασία καταναλωτών» αντικαταστάθηκε από την φράση «πολιτική καταναλωτών», αυτή η έκφραση δείχνει ότι οι καταναλωτές είναι ενήλικες και μπορούν με τα μέσα που τους παρέχονται να υπερασπίζονται τα δικαιώματα τους. Την περίοδο στο πρόγραμμα δράσης της επιτροπής δόθηκαν οι εξής προτεραιότητες o Βελτίωση στην εκπαίδευση και ενημέρωση των καταναλωτών o Εξασφάλιση ότι τα συμφέροντα των καταναλωτών εκπροσωπούνται πλήρως σε κάθε χώρα o Προστασία των καταναλωτών σε βασικές υπηρεσίες κοινής ωφέλειας o Κατάλληλα μέτρα ώστε οι καταναλωτές να έχουν όφελος από τις δυνατότητες που μπορεί να παρέχει η κοινωνία πληροφοριών o Ενδυνάμωση στην εμπιστοσύνη των καταναλωτών σε τρόφιμα και υποστήριξη των κρατών κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης για την ανάπτυξη πολιτικών για τους καταναλωτές. 57

58 Σε στατιστικές έρευνες που έχουν γίνει, οι πολίτες της ΕΕ υποστηρίζουν την πολιτική που ακολουθείται από την ΕΕ. Παρόλα αυτά φαίνεται η επιθυμία των πολιτών για περισσότερα μέτρα για την προστασία των καταναλωτών, την ποιότητα τροφίμων, την ασφάλεια των προϊόντων και άνοιγμα των μονοπωλίων ώστε να υπάρχει ανταγωνισμός. Η ΕΕ προστατεύει τα δικαιώματα των καταναλωτών σε βασικούς τομείς της υγείας και ασφάλειας, σε οικονομικά συμφέροντα, σε συγκριτικές πληροφορίες και σε δικαιώματα προσφυγής. Η αγορά της Ευρώπης είναι πολύ μεγάλη και παρέχει πολλά οφέλη όπως οικονομικότερη τιμή και πολλές δυνατότητες επιλογών, όμως τα διατροφικά σκάνδαλα κλόνισαν την εμπιστοσύνη των καταναλωτών στην ΕΕ. Για να κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών η ΕΕ οργάνωσε μια επιτροπή που είναι υπεύθυνη για την πολιτική των καταναλωτών και την πολιτική της υγείας των καταναλωτών, επίσης ελέγχει την εφαρμογή της νομοθεσίας και δίνει καλύτερη πληροφόρηση για τις αποφάσεις που λαμβάνονται και τα αποτελέσματα κατά τους ελέγχους Ευρωπαϊκή Ένωση και ασφάλεια τροφίμων Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενη ενότητα, οι πρώτες αρχές στην ασφάλεια των τροφίμων τέθηκαν στην αρχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα σκάνδαλα τη δεκαετία του 1990, έδειξαν την ανάγκη για τη δημιουργία μιας πιο ολοκληρωμένης προσπάθειας κανόνων και θεσμών. Το 2000, δημοσιοποιήθηκε η δημιουργία της «Λευκής Βίβλου», εκεί αναφέρεται λεπτομερώς τι σημαίνει ασφάλεια από το αγρόκτημα έως το σπίτι και πως θα πρέπει να εφαρμόζεται σε όλα τα στάδια από το αγρόκτημα, στη λιανική αγορά, στην χονδρική αγορά και τον παρασκευαστή. Ένα ακόμα νέο στοιχείο που εισήγαγε, ήταν η σήμανση στις ετικέτες των συστατικών στα τρόφιμα. Η δημιουργία της Λευκής Βίβλου ήταν η αρχή για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Τροφίμων, όμως λόγω των εξελίξεων το 2002 άρχισε να δημιουργείται σταδιακά ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο, που ονομάστηκε «γενική νομοθεσία τροφίμων». Ο ρόλος της νομοθεσίας αυτής δεν είναι μόνο να καθορίσει τους νόμους που θα ισχύουν για την ασφάλεια των τροφίμων, αλλά έχει επιπλέον αρμοδιότητες. Πρώτον, 58

59 ένωσε τις αρμοδιότητες που υπήρχαν διακεκριμένα σε διάφορες επιτροπές στην Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια Τροφίμων (ΕΑΑΤ), έτσι έγινε πιο προσιτή για τον πολίτη η επιστημονική αξιολόγηση των κινδύνων που υπάρχουν. Δεύτερον, έγινε υποχρεωτικό για κάθε επιχείρηση που σχετίζεται με τρόφιμα να εξασφαλίζει την ανιχνευσιμότητα όλων των τροφίμων, των ζωοτροφών και των συστατικών τους στην τροφική αλυσίδα, από τον τόπο παραγωγής μέχρι να φτάσει στο τραπέζι. Με αυτόν τον τρόπο, όλες οι επιχειρήσεις μπορούν να προσδιορίσουν τους προμηθευτές και τις επιχειρήσεις που προμηθεύουν. Τρίτον, ενδυνάμωσε τους μηχανισμούς έγκαιρης προειδοποίησης, όπου σε περίπτωση κρίσης στον τομέα της ασφάλειας τροφίμων και ζωοτροφών. Τα κράτη μέλη κοινοποιούν στην Επιτροπή το γεγονός και η Επιτροπή διαβιβάζει αμέσως την πληροφορία στο δίκτυο ώστε έγκαιρα να περιοριστεί η διάθεση στην αγορά ή να αποσυρθούν παρτίδες αν χρειαστεί από την αρμόδια υπηρεσία κάθε χώρας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η αποστολή της Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια Τροφίμων, είναι να παρέχει επιστημονικές συμβουλές και να υποστηρίζει με όλα τα τεχνικά μέσα όλες τις συνισταμένες στην ασφάλεια τροφίμων. Ακόμα, ενημερώνει συνεχώς για τα θέματα σε αυτόν τον τομέα και δημοσιοποιεί τους κινδύνους σε όλους τους πολίτες. Σε αυτή την Αρχή συμμετέχουν εκτός από τα κράτη-μέλη και οι χώρες που εφαρμόζουν την κοινοτική νομοθεσία στην ασφάλεια τροφίμων. Τα καθήκοντα που υπάγονται στην Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια Τροφίμων είναι παρέχει στα κράτη μέλη και τα κοινοτικά όργανα τις πιο ορθά επιστημονικές απόψεις που αφορούν την ασφάλεια τροφίμων και συναφή θέματα (ζωοτροφές, υγεία ζώων, έλεγχοι φυτών κτλ. ), όποτε το κρίνει η Αρχή ή κάποιο κράτος ή το Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. προωθεί και συντονίζει ενιαίες μεθόδους αξιολόγησης των κινδύνων στα τρόφιμα και παρέχει επιστημονική και τεχνική βοήθεια στην Επιτροπή. η ανάθεση για τη διεξαγωγή επιστημονικών μελετών μέσω ερευνητικών προγραμμάτων που θα βοηθήσουν την αποστολή της. 59

60 Ορίζει μηχανισμούς για τη διερεύνηση, συλλογή και ανάλυση πληροφοριών ώστε να προσδιορίσει πιθανούς κινδύνους Δημιουργεί ένα σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των κρατών μελών με σκοπό να ανταλλάσσονται πληροφορίες και πρακτικές και να πραγματοποιούνται κοινά σχέδια. Δημοσιοποιεί εκθέσεις σχετικά με τα συστήματα συλλογής δεδομένων, αφού πρώτα ερευνήσει, συλλέξει, αναλύσει και συνοψίσει τα δεδομένα στον τομέα της ασφάλειας τροφίμων. Εξασφαλίζει ότι οι πολίτες έχουν αξιόπιστη, αντικειμενική και κατανοητή πληροφορία. Εκφράζει συμπεράσματα και δίνει οδηγίες για θέματα που είναι υπεύθυνη. Η Αρχή έχει διαμορφώσει τις κατάλληλες διατάξεις για να αντιμετωπίσει περιπτώσεις έκτακτου κινδύνου. Αν η Αρχή και τα κράτη μέλη το κρίνουν αναγκαίο καταρτίζεται ένα γενικό σχέδιο για να διαχειριστεί ο υποφαινόμενος κίνδυνος. Τότε συγκροτείται μια μονάδα με επαρκή επιστημονική και τεχνική υποστήριξη, όπου συλλέγει και αξιολογεί τα στοιχεία με σκοπό να βρει έναν τρόπο για την πρόληψη, εξάλειψη ή τη μείωση του κινδύνου. Το σύστημα που έχει θεσπίσει η Ευρωπαϊκή Ένωση για την ασφάλεια στα τρόφιμα είναι αυστηρό, αν μια νέα χώρα προετοιμάζεται να εισαχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να ακολουθήσει τους κανόνες που υπάρχουν. Επειδή το κόστος είναι μεγάλο, συνήθως λαμβάνεται χρηματοδοτική βοήθεια για να μπορεί η χώρα να ανταπεξέλθει στις αλλαγές που χρειάζονται. Η Ευρωπαϊκή Ένωση σπάνια επιτρέπει μια μεταβατική περίοδο για να ολοκληρωθούν οι κατάλληλες εγκαταστάσεις. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελείται από διαφορετικές χώρες και κουλτούρες, αυτό είναι σεβαστό και ενώ η ασφάλεια των τροφίμων είναι ίδια, αφήνεται περιθώριο για τα τοπικά προϊόντα. Η ΕΕ προστατεύει τα παραδοσιακά τρόφιμα ή μεθόδους παραγωγής από παράνομες απομιμήσεις και προωθεί τη βιολογική καλλιέργεια. 60

61 5.2.2 Καταναλωτικές οργανώσεις στην Ευρώπη Οι καταναλωτικές οργανώσεις στην Ευρώπη είναι πολλές και διαφοροποιούνται ως προς το μέγεθος και την ικανότητα τους ανάλογα με την ιστορία της χώρας που βρίσκονται και τις συνθήκες που υπάρχουν. Οι πιο γνωστές οργανώσεις είναι οι ANEC και η BEUC. Η ANEC ιδρύθηκε το 1995 ως μη κερδοσκοπική οργάνωση. Περιλαμβάνει οργανώσεις από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και από 3 χώρες της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών. Η ANEC εκπροσωπεί τα συμφέροντα του ευρωπαίου καταναλωτή στους τομείς της πιστοποίησης και πιστοποίησης καθώς και τη χάραξη πολιτικής και τη θέσπιση νομοθεσίας σε σχέση με την τυποποίηση. H BEUC (Bureau Européen des Unions de Consommateurs) με έδρα τις Βρυξέλες ιδρύθηκε το 1962 και εκπροσωπεί τα μέλη στην Ευρώπη. Η οργάνωση έχει στόχο να υπερασπίζεται τα δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών και να προωθεί τα συμφέροντά τους. Στη συνέχεια θα αναφέρουμε μερικές από τις πιο γνωστές και ενεργές καταναλωτικές οργανώσεις χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στις χώρες της ΕΕ υπάρχουν κρατικοί φορείς που υπερασπίζονται τα δικαιώματα του καταναλωτή, αλλά και μη κυβερνητικές οργανώσεις με σημαντικές δράσεις. Στη Γερμανία υπάρχει η Verbraucherzentrale Bundesverband (VZBV) η οποία δρα ως ομπρέλα για 41 καταναλωτικές οργανώσεις, ιδρύθηκε το 2000 και έχει έδρα το Βερολίνο, με στόχο να εκπροσωπεί τα συμφέροντα των καταναλωτών. Στη Σουηδία υπάρχουν δύο μεγάλες καταναλωτικές οργανώσει ο Σουηδικός σύνδεσμος καταναλωτή και ο Σουηδικός συνασπισμός καταναλωτή, αυτές οι οργανώσεις αποτελούνται από μεγάλο αριθμό οργανώσεων. Στην Ισπανία, υπάρχει η ECC που είναι το εθνικό ινστιτούτο καταναλωτή, είναι δημόσιος φορέας και βοηθά τους καταναλωτές σε θέματα κατανάλωσης. 61

62 Στην Κύπρο, οι καταναλωτικές οργανώσεις χρηματοδοτούνται από το κράτος αυτές είναι ο Κυπριακός σύνδεσμος καταναλωτών, η κυπριακή ένωση καταναλωτών και ποιότητα ζωής, η κυπριακή ομοσπονδία εργαζομένων-μονάδα καταναλωτή. 5.3 Η ασφάλεια τροφίμων και η καταναλωτική συμπεριφορά στην Αμερική Ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Αμερική είναι οι ασθένειες που προέρχονται από τροφές, κάθε χρόνο υπολογίζεται ότι σημειώνονται περιστατικά τροφογενών ασθενειών ετησίως και υπολογίζεται ότι προκαλούνται θάνατοι από αίτια που σχετίζονται με την τροφή. Τα διατροφικά σκάνδαλα που αναφέραμε όπως γρίπη των πουλερικών κτλ. έχουν καταγραφεί και στις Η.Π.Α.. Το 1997 στις Η.Π.Α εργαζόμενοι σε πτηνοτροφεία αναγκάστηκαν να παραμείνουν σπίτια τους μέχρι να ελέγξουν αν τα επίπεδα διοξίνης στους χώρους εργασίας ήταν κάτω από τα όρια που έχουν οριστεί από την ΕΡΑ (Αμερικανική Υπηρεσία Περιβάλλοντος). Ένα παράδειγμα κρίσης εταιρείας τροφίμων είναι η Odwalla, η οποία είχε θετικό ρυθμό ανάπτυξης με αύξηση πωλήσεων 30% κάθε χρόνο, καλή φήμη και μεγάλο βαθμό εμπιστοσύνης από τους καταναλωτές. Το 1996, σε φρέσκο χυμό βρέθηκε το βακτήριο E.coli 0157:H7. Από τη χρήση του χυμού απεβίωσε ένα παιδί και αρρώστησαν πάνω από 60 άτομα στις Η.Π.Α. και τον Καναδά, οι πωλήσεις της εταιρείας μειώθηκαν 90%. Η εταιρεία αντίδραση της εταιρεία ήταν άμεση, διέταξε ανάκληση όλων των προϊόντων που περιείχαν μήλο από την αγορά, με αποτέλεσμα σε 48 ώρες το κόστος 6,5 εκ. δολάρια. Ακόμα, η εταιρεία ανέλαβε όλα τα έξοδα των ατόμων που είχαν αρρωστήσει και εξέφρασε τη θλίψη του για το γεγονός. Άμεση ήταν και η πληροφόρηση, αφού δημιουργήθηκε μια ιστοσελίδα από την εταιρεία στην οποία μπορούσαν οι πολίτες να πληροφορηθούν για σχετικά θέματα. Η Odwalla εφάρμοσε μια μέθοδο με το όνομα «απαστράπτουσα παστερίωση», που εγγυόταν ότι το E-coli είχε καταστραφεί, αλλά η γεύση στο χυμό δεν αλλοιωνόταν. Ο χυμός μήλου στα προϊόντα μπήκε ξανά στην παραγωγή της εταιρείας το Η σωστή αντίδραση της εταιρείας την βοήθησε στην ανάκαμψή της, και με το χρόνο τα νούμερα των πωλήσεων επανήλθαν στα ίδια επίπεδα που υπήρχαν πριν το σκάνδαλο. 62

63 Φυσικά το κόστος για την εταιρεία ήταν τεράστιο, αφού μόνο το πρόστιμο που της επιβλήθηκε από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων ήταν 1,5 εκ. δολάρια Ασφάλεια τροφίμων και καταναλωτικές συμπεριφορές στις Η.Π.Α Σε μια έρευνα που έγινε το 2004, οι καταναλωτές φάνηκε να αισθάνονται ασφαλής σε τρόφιμα που παράγονται στον Καναδά, αφού πήραν θετικές κριτικές σε θέματα ποιότητας τροφίμων. Οι καταναλωτές, σύμφωνα με την έρευνα θεωρούν ότι ο Καναδάς έχει καλύτερα πρότυπα παραγωγής και πρακτικές καθώς και καλύτερη νομοθεσία. Ως συμπέρασμα αυτής της έρευνας, φαίνεται ότι ένα καλό σύστημα παραγωγής τροφίμων και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παίζουν σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση του καταναλωτή. (Ipsos Reid Corporation, 2004) Σύμφωνα με μια άλλη έρευνα που έγινε στο Οχάιο, οι καταναλωτές στο Οχάιο πιστεύουν ότι ως προς την αντιλαμβανόμενη επικινδυνότητα τα υψηλότερα επίπεδα υπάρχουν στα κατάλοιπα μικροβιοκτόνων και στη μόλυνση του πόσιμου νερού, αντιθέτως οι καταναλωτές έχουν χαμηλό επίπεδο για τη νόσο των τρελών αγελάδων και τα μεταλλαγμένα τρόφιμα. Από τη συγκεκριμένη έρευνα, φάνηκε ότι στο θέμα για την επίπτωση της βιοτεχνολογίας περισσότεροι από τους μισούς δήλωσαν αναποφάσιστοι. (Tucker et al,2006) Εμπλεκόμενοι φορείς με την ασφάλεια τροφίμων στις Η.Π.Α Στις ΗΠΑ υπάρχουν αρκετοί φορείς που σχετίζονται με την ασφάλεια τροφίμων όπου ο καθένας έχει συγκεκριμένους ρόλους, παρακάτω θα δούμε διάφορους φορείς και το ρόλο τους. Ένας από αυτούς είναι τα κέντρα ελέγχου και παρεμπόδισης των ασθενειών (CDC) στα οποία γίνονται οι καταγγελίες για περιπτώσεις τροφογενών ασθενειών, αυτού του είδους οι καταγγελίες γίνονται επίσης σε νοσοκομεία και κέντρα δηλητηριάσεων. Η διάγνωση και ο τρόπος διαχείρισης τροφογενών ασθενειών γίνεται από τον αμερικανικό ιατρικό σύνδεσμο (AMA), την υπηρεσία επίβλεψης και ασφάλειας τροφίμων (FSIS), τον οργανισμό φαρμάκων και τροφίμων (FDA) και το CDC. Στην υπηρεσία FSIS, μπορεί να καταφύγει κάποιος για καταγγελία σχετική με το κρέας, τα πουλερικά και προϊόντα αβγού, ενώ ο οργανισμός FDA αφορά καταγγελίες που σχετίζονται με θαλασσινά, φρούτα, λαχανικά και νερό. 63

64 Τα κέντρα CDC, βοηθούν το κράτος να συλλέξει δεδομένα για τροφογενείς ασθένειες. Επιπλέον διεξάγουν έρευνες για τροφογενείς ασθένειες και τις κρίσης τροφίμων, ενώ επιπλέον εξετάζουν ως προς την αποτελεσματικότητα τα μέτρα παρεμπόδισης και τιε προσπάθειες ελέγχου. Σε περιπτώσεις κρίσης τα κέντρα αυτά είναι σημαντικά, αφού καθορίζουν παρεμποδιστικές στρατηγικές και την κατασκευή τμημάτων υγείας επιδημιολογίας. Η υπηρεσία FSIS είναι κρατική οργάνωση του τμήματος γεωργίας των ΗΠΑ και προστατεύει τους καταναλωτές σε θέματα κρεάτων, πουλερικών και προϊόντων αβγού, επίσης ενημερώνει τη για θρεπτικότητα και τη σωστή σήμανσή τους. Επιπλέον η FSIS, επιθεωρεί τα προϊόντα που πωλούνται στο εμπόριο και εξετάζει αν τα εισαγόμενα προϊόντα συμφωνούν με τα πρότυπα ασφαλείας των τροφίμων στις ΗΠΑ. Το FSIS έχει υπό την ευθύνη του τα προγράμματα επιθεώρησης του κράτους και αναπτύσσει νέες μεθόδους επιθεώρησης με τη χρήση των νέων τεχνολογιών, για να προστατέψει τη δημόσια υγεία. Με πρωτοβουλία της FSIS, εφαρμόζονται τεχνικές ώστε από το αγρόκτημα έως το τραπέζι να ελέγχονται σε όλα τα βήματα (παραγωγή, επεξεργασία, διανομή) έλεγχοι, με σκοπό να μειωθούν οι περιπτώσεις μόλυνσης, που θεωρείται το πιο σημαντικό πρόβλημα ασφαλείας. Το FSIS αναπτύσσει εκπαιδευτικά προγράμματα για τους καταναλωτές, που βασίζονται σε έρευνες σχετικές με το ρίσκο στα τρόφιμα, τη συμπεριφορά του καταναλωτή και το μάρκετινγκ. Τα προγράμματα αφορούν όλους τους καταναλωτές, επίσης αφορά άτομα που είναι πιο ευάλωτα σε κινδύνους από τρόφιμα όπως οι ηλικιωμένοι, γυναίκες που είναι έγκυες. Ένας άλλος φορέας που σχετίζεται με τρόφιμα είναι το ινστιτούτο ασφάλειας τροφίμων της Αμερικής (FSIA), ο ρόλος του είναι να διανέμει πληροφορίες για την ασφάλεια στα τρόφιμα και να εκπαιδεύει τους καταναλωτές. Δημιουργεί προγράμματα σε περιοχές που το χρειάζονται, διανέμει πόρους σε ήδη υπάρχοντα προγράμματα και ενισχύει την ιδέα για να δημιουργηθούν διεθνή πρότυπα για την ασφάλεια τροφίμων. Το FSIA προσπαθεί να δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα που θα βοηθά στην ασφάλεια τροφίμων και στη δημόσια υγεία. 64

65 Ο οργανισμός προστασίας περιβάλλοντος (ΕΡΑ), είναι αρμόδιο στη εισαγωγή επιτρεπόμενων ορίων για τα μικροβιοκτόνα σε τρόφιμα και ζωοτροφές. Ακόμα, ασχολείται με ερευνητικά προγράμματα σχετικά με το νερό και τοξικά (π.χ. διοξίνες). Το κράτος των ΗΠΑ, διαμόρφωσε υπηρεσίες που συντονίζονται σε θέματα τροφίμων. Το συμβούλιο του προέδρου για την ασφάλεια τροφίμων, θεσπίστηκε για να περιγράψει τα ομοσπονδιακά προγράμματα στην ασφάλεια τροφίμων. Το συνεταιριστικό ινστιτούτο έρευνας για την ασφάλεια τροφίμων έχει στόχο να συντονίσει το σχεδιασμό και να θέσει τις προτεραιότητες στην έρευνα της ασφάλειας τροφίμων ανάμεσα από τις ομοσπονδιακές οργανώσεις, ακόμα προσπαθεί να δώσει γνώση σε διάφορους συνεταιρισμούς. Μια άλλη υπηρεσία είναι η πολυεθνική εταιρεία αποτίμησης ρίσκου, αποτελούμενη από ομοσπονδιακούς επιστήμονες πολλών υπηρεσιών έχει σκοπό να βελτιώσει την αποτίμηση ρίσκου με μοντέλα πρόβλεψης και άλλες τεχνικές της επιστήμης. Η ομάδα συντονιστικής ανταπόκρισης σε κρίση στον κλάδο τροφίμων, έχει δημιουργηθεί για να βελτιώσει την προσέγγιση σε διαπολιτειακές κρίσεις στον τομέα των τροφίμων και να και να φτιάξει ένα σύστημα αντιμετώπισης σε περίπτωση κρίσης. Το συνεταιριστικό ινστιτούτο για την ασφάλεια των τροφίμων είναι ένα πολυμεταβλητό πρόγραμμα έρευνας και εκπαίδευσης που ιδρύθηκε από τον οργανισμό τροφίμων και φαρμάκων και το πανεπιστήμιο Maryland.Το εθνικό σύστημα ασφάλειας τροφίμων είναι ένα σύστημα που αναπτύσσει σχέσεις μεταξύ της κυβέρνησης και τοπικών υπηρεσιών προστασίας υγείας. 65

66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σκοπός της μελέτης-σχεδιασμός και ανάλυση ερωτηματολογίου Στην παρούσα μελέτη γίνεται μια προσπάθεια να αποδοθεί μια εικόνα για την αντίληψη που υπάρχει στην Ελλάδα για την ασφάλεια τροφίμων. Η έρευνα έχει χωριστεί σε τέσσερα μέρη, το πρώτο περιέχει τα δημογραφικά στοιχεία (φύλο, ηλικία, κτλ). Στο δεύτερο μέρος, προσπαθούμε να εξετάσουμε πως λαμβάνει κάποιος πληροφορίες για τα τρόφιμα που καταναλώνει, και αν έχουν αλλάξει τα τελευταία χρόνια οι διατροφικές του συνήθειες. Στο επόμενο μέρος, εξετάζεται η γενική εικόνα που υπάρχει στους καταναλωτές στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων στη χώρα μας και κατά πόσον νιώθουν ασφαλείς με τα προϊόντα που υπάρχουν στην αγορά. Το τελευταίο μέρος της έρευνας εστιάστηκε στο νομικό πλαίσιο που υπάρχει στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων, στη χώρα μας, και συγκεκριμένα στους κανόνες όπως εφαρμόζονται αυτή τη στιγμή, καθώς και στο πως αυτοί πρέπει να μεταβληθούν ώστε οι καταναλωτές να αισθάνονται πιο ασφαλείς. Από τα αποτελέσματα της μελέτης, μπορούμε να συμπεράνουμε κατα πόσο νιώθουν ασφαλείς οι καταναλωτές αγοράζοντας συγκεκριμένα προϊόντα, τον τρόπο που αγοράζουν προϊόντα γενικά αλλά και σε συγκεκριμένες περιπτώσεις (π.χ. μετά από ένα διατροφικό σκάνδαλο), την γνώμη των καταναλωτών για συγκεκριμένες κατηγορίες στην καταναλωτική αλυσίδα (π.χ. αγρότες, βιομηχανία) και τους φόβους που νιώθουν αγοράζοντας ένα τρόφιμο. Ακόμα στην έρευνα θα δούμε τις απόψεις των καταναλωτών για τα τρόφιμα και πως αυτό συσχετίζεται με την ηλικία τους, το επάγγελμα που ακολουθούν και άλλους παράγοντες. Το ερωτηματολόγιο διανεμήθηκε τυχαία σε ανθρώπους όλων των ηλικιών στην περιοχή της Πάτρας. Η διανομή του ερωτηματολογίου έγινε κατά τους μήνες Ιούλιο 2014 και Αύγουστο Οι συμμετέχοντες, αφού ενημερώθηκαν για το αντικείμενο της έρευνας το συμπλήρωσαν και το επέστρεψαν. Ο συνολικός αριθμός των ερωτηματολογίων που συμπληρώθηκαν είναι 200. Η στατιστική επεξεργασία των στοιχείων που συλλέχτηκαν έγινε με το λογισμικό Statistic Package for the Social Science (SPSS 21.0). Αρχικά, έγινε ανάλυση των 66

67 δημογραφικών στοιχείων με χρήση συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των υπόλοιπων απαντήσεων. Στη συνέχεια, επιχειρήθηκε να ανιχνευτεί με στατιστική ανάλυση αν υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ δημογραφικών στοιχείων και των υπόλοιπων ερωτήσεων. 6.2 Αποτελέσματα στατιστικής ανάλυσης Στην έρευνα που πραγματοποιήθηκε συμπληρώθηκαν 200 ερωτηματολόγια. Έγινε προσπάθεια στην έρευνα να συμμετέχουν άτομα όλων των ηλικιών ώστε να υπάρχει μια ολοκληρωμένη εικόνα για όλη την αγορά. Στην έρευνα συμμετείχαν 88 άνδρες (44%) και 112 γυναίκες (56%). Για την εξαγωγή στατιστικών συμπερασμάτων χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα SPSS v21. Γράφημα 6.1: Φύλα Τα αποτελέσματα που λήφθηκαν από την έρευνα σε κάθε ερώτηση παρατίθενται αναλυτικά σε πίνακες και σε διαγράμματα παρακάτω. Στην ερώτηση 2, που αφορά την ηλικία παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος αφορά την ομάδα όπου αντιστοιχεί το 32,5% των ερωτηθέντων, ακόμα μεγάλα ποσοστά αφορούν τις ηλικίες (29,5%) και (20,5%). Πίνακας 6.1 : Ηλικία ΗΛΙΚΙΑ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) Έως , , , , Πάνω από

68 Γράφημα 6.2: Ηλικία Η ερώτηση 3, αναφερόταν στο επίπεδο της εκπαίδευσης των συμμετεχόντων στην έρευνα. Το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος (43%) είναι τελειόφοιτοι ανώτατης σχολής και μετά είναι τελειόφοιτοι επαγγελματικής εκπαίδευσης (24%) και μέσης εκπαίδευσης (20%). Πίνακας 6.2: επίπεδο εκπαίδευσης ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ(%) ΔΗΜΟΤΙΚΟ 9 4,5 ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ/ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΟ 15 7,5 ΑΛΛΟ 2 1 Γράφημα 6.3: επίπεδο εκπαίδευσης 68

69 Στην συνέχεια, σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση των συμμετεχόντων στην έρευνα, το μεγαλύτερο μέρος των συμμετεχόντων είναι 86 είναι άγαμοι χωρίς παιδιά (35%) και οι 70 έγγαμοι με παιδιά (35%). Πίνακας 6.3: οικογενειακή κατάσταση ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ(%) ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΓΓΑΜΟΣ ΜΕ ΠΑΙΔΙΑ ΕΓΓΑΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΠΑΙΔΙΑ ΑΓΑΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΠΑΙΔΙΑ ΑΓΑΜΟΣ ΜΕ ΠΑΙΔΙΑ 16 8 Γράφημα 6.4: οικογενειακή κατάσταση Στην ερώτηση 5, που αφορά την απασχόληση όσων συμμετείχαν στην έρευνα, οι ιδιωτικοί υπάλληλοι (29%), οι άνεργοι (31%) και οι δημόσιοι υπάλληλοι (16,5%) αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας. Πίνακας 6.4: επαγγελματική απασχόληση ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ(%) ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΣ 33 16,5 ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ ΑΓΡΟΤΗΣ 7 3,5 ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ 17 8,5 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΑΣ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΣ 13 6,5 ΑΝΕΡΓΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ/ΜΑΘΗΤΗΣ

70 Γράφημα 6.5:επαγγελματική απασχόληση Στην ερώτηση 6, που αφορά το μηνιαίο εισόδημα το 79% των συμμετεχόντων δήλωσαν εισόδημα έως Πίνακας 6.5: μηνιαίο εισόδημα ΜΗΝΙΑΙΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ(%) ( ) Έως , , , και άνω 3 1,5 Γράφημα 6.6:μηνιαίο εισόδημα 70

71 Στην ερώτηση 7 για τα χρήματα που δαπανώνται για την αγορά τροφίμων παρατηρούμε ότι σχεδόν το 60% δηλώνει ότι δαπανά από 51 έως 200 μηνιαίως. Το μεγαλύτερο ποσοστό (22,5%) δαπανούν μηνιαίως Πίνακας 6.6: μηνιαία δαπάνη για την αγορά τροφίμων ΧΡΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΑΓΟΡΑ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ(%) ΤΡΟΦΙΜΩΝ( ) Έως , , Πάνω από Γράφημα 6.7: μηνιαία δαπάνη για την αγορά τροφίμων Στην ερώτηση 8, σχετικά με τη στάση στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων, παρατηρούμε ότι είναι έντονη η ανησυχία των καταναλωτών αφού η πλειοψηφία (77,5%) δηλώνει ότι ανησυχεί πολύ ή αρκετά, ενώ μικρό είναι το ποσοστό όσων δήλωσαν ότι δεν ανησυχούν καθόλου. Πίνακας 6.7: στάση στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων ΠΟΣΟ ΑΝΗΣΥΧΕΙΤΑΙ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) Ανησυχώ πολύ 69 34,5 Ανησυχώ αρκετά Δεν ανησυχώ 45 22,5 71

72 Γράφημα 6.8:στάση στην ασφάλεια τροφίμων Στην ερώτηση 9, κατά πόσο ανησυχείτε για την ασφάλεια τροφίμων σε σχέση με την τελευταία 5ετία, είναι έντονη η ανησυχία των καταναλωτών αφού η πλειοψηφία δηλώνει ότι ανησυχεί περισσότερο σχετικά με τα προηγούμενα χρόνια. Πίνακας 6.8: στάση των καταναλωτών για την ασφάλεια τροφίμων σε σχέση με την προηγούμενη 5ετία Σε σχέση με πριν μια 5ετία ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) Μικρότερο βαθμό 9 4,5 Ίδιο βαθμό Μεγαλύτερο βαθμό ,5 Γράφημα 6.9: στάση για την ασφάλεια τροφίμων σε σχέση με την προηγούμενη 5ετία Στην ερώτηση 10, αν τα μέσα ενημέρωσης επηρεάζουν την αγορά των καταναλωτών σε τρόφιμα, δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια συγκεκριμένη τάση αφού σχεδόν οι μισοί απάντησαν ότι επηρεάζονται από τα ΜΜΕ και οι υπόλοιποι ότι δεν επηρεάζονται. 72

73 Πίνακας 6.9: επιρροή των ΜΜΕ στις αγορές τροφίμων ΜΜΕ επιρροή στις αγορές ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ ΟΧΙ 93 46,5 Δεν απαντώ 13 6,5 Γράφημα 6.10:επηρροή των ΜΜΕ στην αγορά τροφίμων Στην ερώτηση 11, από τις απαντήσεις φαίνεται ότι οι συνήθειες μετά τα διατροφικά σκάνδαλα των καταναλωτών έχουν αλλάξει, αφού οι καταναλωτές δήλωσαν ότι προσέχουν να μην αγοράζουν προϊόν που έχει σχέση με κάποιο σκάνδαλο (76%), τα επώνυμα προϊόντα φαίνεται να κερδίζουν την εμπιστοσύνη του καταναλωτικού κοινού (78,5%) και γίνεται πιο προσεκτική ανάγνωση των ετικετών στα τρόφιμα (87,5%). Πίνακας 6.10: αλλαγή συνήθειας στην αγορά τροφίμων μετά τα τελευταία σκάνδαλα ΕΡΩΤΗΣΗ ΝΑΙ ΟΧΙ Δεν αγοράζω προϊόντα που έχουν σχετιστεί % 48 24% με κάποιο σκάνδαλο Μεγαλύτερη εμπιστοσύνη σε επώνυμα ,5% 43 21,5% προϊόντα Διαβάζω πιο προσεκτικά τις ετικέτες ,5% 25 12,5% Γράφημα 6.11: αλλαγή συνήθειας στην αγορά τροφίμων 73

74 Η ερώτηση 12, αφορούσε τα χαρακτηριστικά που πιστεύουν οι καταναλωτές ότι έχουν αλλάξει περισσότερο την τελευταία 5ετία. Οι ερωτηθέντες μπορούσαν να επιλέξουν μέχρι 3 απαντήσεις, παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τη γνώμη των καταναλωτών η ποιότητα και οι τιμές πιστεύουν ότι την τελευταία πενταετία έχουν χειροτερεύσει. Πίνακας 6.11: αλλοίωση των χαρακτηριστικών τροφίμων ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ναι όχι Γεύση Ποιότητα Τιμές Ασφάλεια τροφίμου Μέθοδοι καλλιέργειας Υγιεινή τροφίμων Θρεπτικότητα τροφίμων Γράφημα 6.12: αλλοίωση στα χαρακτηριστικά τροφίμων Η ερώτηση 13, ζητούσε από τους συμμετέχοντες να βαθμολογήσουν σε μια κλίμακα από καθόλου έως πολύ μια σειρά από ερωτήσεις σχετικά με την ασφάλεια τροφίμων στην Ελλάδα. Οι καταναλωτές, πιστεύουν ότι ιδιαίτερα επιβλαβή είναι τα πρόσθετα στα προϊόντα αφού σχεδόν οι μισοί δήλωσαν ότι τα πρόσθετα είναι επιβλαβή για την υγεία του ανθρώπου. Ακόμα, φαίνεται να ανησυχούν για το επίπεδο φυτοφαρμάκων που έχει θεσπίσει τα κράτος, αφού συνολικά το 67,5% δήλωσαν ότι αισθάνονται καθόλου ή λίγο ασφαλής για το επίπεδο αυτό. Από τον πίνακα συχνοτήτων, 74

75 παρατηρούμε ότι οι καταναλωτές θεωρούν τα μέτρα ασφαλείας στα εστιατόρια ανεπαρκή, αφού πάνω από τους μισούς δηλώνουν καθόλου ή λίγο ικανοποιημένοι με τα μέτρα αυτά. Σχεδόν το ένα τέταρτο των ερωτηθέντων, δήλωσαν ότι δεν γνωρίζουν αν τα βιολογικά προϊόντα είναι καλύτερα σε σχέση με παλαιότερα, ενώ ένα αρκετά μεγάλο μέρος (42%), δήλωσε ότι αισθάνεται αρκετά ή πολύ ασφαλής στην αγορά ενός προϊόντος με κοντινή ημερομηνία λήξης. Πίνακας 6.12: η γνώμη των καταναλωτών σε συγκεκριμένες ερωτήσεις ΕΡΩΤΗΣΗ καθόλου λίγο Δεν αρκετά πολύ ξέρω Ασφάλεια όταν αγοράζω τρόφιμο με κοντινή ημερομηνία λήξης 44 (22%) 56 (28%) 16 (8%) 67 (33,5%) 17 (8,5%) Πεπεισμένος ότι τα πρόσθετα δεν είναι επιβλαβή στην υγεία 89 (44,5%) 47 (23,5%) 23 (11,5%) 35 (17,5%) 6 (3%) Ασφαλής για το επίπεδο των φυτοφαρμάκων που έχει θεσπίσει το (37%) (30,5%) (17%) (11,5%) (4%) κράτος Τα πρότυπα σε βιολογικά προϊόντα είναι καλύτερα από παλαιότερα 24 (12%) 44 (22%) 47 (23,5%) 63 (31,5%) 22 (11%) Τα μέτρα ασφαλείας για τα τρόφιμα στα εστιατόρια είναι επαρκή 39 (19,5%) 91 (45,5%) 34 (17%) 27 (13,5%) 9 (4,5%) Γράφημα 6.13: η γνώμη των καταναλωτών για χαρακτηριστικά τροφίμων Η ερώτηση 14, ζητούσε να βαθμολογήσουν σε μια κλίμακα την ευθύνη που αναλογεί σε κάποιους παράγοντες στην αλυσίδα από την παραγωγή ως την κατανάλωση. Οι συμμετέχοντες φαίνεται να θεωρούν ότι οι παράγοντες που φέρουν μεγάλη ευθύνη είναι το αντίστοιχο υπουργείο (73%) και η βιομηχανία τροφίμων 75

76 (66,5%). Αρκετά μεγάλη ευθύνη θεωρούν ότι υπάρχει στην ένωση καταναλωτών, στον πρωτογενή παράγοντα και τη λιανική πώληση. Πίνακας 6.13: η ευθύνη που αναλογεί σε παράγοντες στην ασφάλεια τροφίμων ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ καθόλου λίγο Δεν ξέρω αρκετά Καταναλωτές (12%) (36,5%) (2%) (32,5%) Αγρότες (2,5%) (15,5%) (34%) (34%) Βιομηχανία τροφίμων (1%) (4,5%) (2%) (26%) Λιανική πώληση (2%) (19%) (8,5%) (46,5%) Catering (2,5%) (16%) (9,5%) (46%) Επιθεωρητές ασφάλειας τροφίμων (0,5%) (5%) (4%) (23%) Υπουργείο (0,5%) (5,5%) (2%) (19%) Ένωση καταναλωτών (1%) (11%) (5,5%) (38%) Γράφημα 6.14: η ευθύνη ανα φορέα στην ασφάλεια τροφίμων Πολύ 34 (17%) 83 (41,5%) 133 (66,5%) 48 (24%) 52 (26%) 135 (32,5%) 146 (73%) 89 (44,5%) 76

77 Στην ερώτηση 15, έπρεπε να απαντήσουν σε μια κλίμακα πόσο συχνά ελέγχουν οι καταναλωτές κάποια θέματα σχετικά με την ασφάλεια τροφίμων. Ένα μεγάλο ποσοστό δηλώνει ότι πάντα ελέγχει την ημερομηνία λήξης του τροφίμου που αγοράζει (78%) και εξετάζει πάντα αν η συσκευασία είναι αλλοιωμένη ή κατεστραμμένη. Πάνω από τους μισούς (53%) δήλωσαν ότι πάντα ή αρκετά συχνά κοιτάνε τη χώρα προέλευσης του τροφίμου που πρόκειται να αγοράσουν, όπως και το 60% ελέγχει τη θερμοκρασία των τροφίμων που βρίσκονται στο ψυγείο πάντα ή αρκετά συχνά. Αρκετοί (33%) δήλωσαν ότι συχνά ελέγχουν αν υπάρχουν πρόσθετα στα τρόφιμα και το ίδιο σχεδόν ποσοστό (43%) δήλωσε ότι επίσης συχνά ελέγχει αν το τρόφιμο περιέχει βιταμίνες, μεταλλικά στοιχεία κτλ. Πίνακας 6.14: πόσο συχνά οι καταναλωτές ελέγχουν στα τρόφιμα σε κάποια χαρακτηριστικά Πάντα Αρκετά συχνά Σπάνια ποτέ συχνά Από ποια χώρα προέρχεται το τρόφιμο 74 (37%) 52 (26%) 45 (22,5%) 19 (9,5%) 10 (5%) Αν το τρόφιμο είναι οργανικό (13%) (24%) (29%) (22%) (12%) Το όνομα/εταιρεία του παραγωγού του τροφίμου (24%) (29%) (29%) (15%) (4%) Την ημερομηνία λήξης του τροφίμου 156 (78%) 28 (14%) 12 (6%) 3 (1,5%) 1 (0,5%) Αν η συσκευασία είναι αλλοιωμένη/καταστρεμμένη (76%) (13%) (8%) (3%) (0%) Την θερμοκρασία του τροφίμου στο ψυγείο (36,5%) (23,5%) (24%) (12,5%) (3,5%) Την παρουσία προσθέτων 42 (21%) 38 (19%) 66 (33%) 40 (20%) 14 (7%) Την παρουσία βιταμινών, μεταλλικών κτλ. 38 (19%) 47 (23,5%) 68 (34%) 34 (17%) 13 (6,5%) Την ενεργειακή αξία του τροφίμου 43 (21,5%) 39 (19,5%) 63 (31,5%) 45 (22,5%) 10 (5%) 77

78 Γράφημα 6.15:πόσο συχνά ελέγχετε τα τρόφιμα για κάθε χαρακτηριστικό Στην ερώτηση 16, ζητήσαμε να βαθμολογήσουν σε κλίμακα από 1 έως 5 (καθόλου έως πολύ) κατά πόσο επηρεάζεται ο καταναλωτής από κάποιους παράγοντες στην αγορά των τροφίμων. Από τα αποτελέσματα, παρατηρούμε ότι οι πληροφορίες για τα οφέλη του προϊόντος (77%) και τα συστατικά των τροφίμων (72,5%) επηρεάζουν σε αρκετά ή μεγάλο βαθμό την αγορά των καταναλωτών. Σημαντικό ρόλο, αλλά όχι τόσο όσο οι προηγούμενοι παράγοντες, για την αγορά ενός προϊόντος υπάρχει και στο μέγεθος (51,5%) και τις πληροφορίες για πρωτεΐνες, βιταμίνες κτλ.(66%). Πίνακας 6.15: πόσο επηρεάζεται ο καταναλωτής από συγκεκριμένους παράγοντες στην αγορά τροφίμων ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ καθόλου λίγο Δεν αρκετά πολύ ξέρω Συστατικά φαγητών 11 (5,5%) 34 (17%) 10 (5%) 96 (48%) 49 (24,5%) Ετικέτα πληροφοριών για πρωτεΐνες, βιταμίνες κτλ. (6%) (24%) (4%) (44,5%) (21,5%) Μέγεθος 26 (13%) 54 (27%) 17 (8,5%) 80 (40%) 23 (11,5%) Πληροφορίες για τα οφέλη της τροφής 9 (4,5%) 26 (13%) 11 (5,5%) 99 (49,5%) 55 (27,5%) 78

79 Γράφημα 6.16:παράγοντες που επηρεάζουν την αγορά τροφίμων Στην ερώτηση 17, ζητήθηκε να βαθμολογήσουν σε μια κλίμακα κατά πόσο ο κάθε παράγοντας από μια λίστα επηρεάζει την αγορά ενός τροφίμου. Τόσο η τιμή (88%), όσο και η γεύση (87%) φαίνεται να είναι πολύ σημαντικός παράγοντας στην αγορά των καταναλωτών. Αρκετά σημαντικό ρόλο στην αγορά των τροφίμων είναι η χώρα προέλευσης του προϊόντος και η εταιρεία. Η πρόταση από κάποιον φίλο δεν φαίνεται να επηρεάζει τόσο πολύ στην αγορά ενός προϊόντος όσο οι υπόλοιποι παράγοντες. Πίνακας 6.16:ο ρόλος κάθε παράγοντα στην αγορά τροφίμων καθόλου λίγο Δεν ξέρω Αρκετά πολύ Εταιρεία/μάρκα 10 (5%) 41 (20,5%) 4 (2%) 92 (46%) 53 (26,5%) Τιμή 5 (2,5%) 16 (8%) 3 (1,5%) 73 (36,5%) 103 (51,5%) Γεύση 4 (2%) 13 (6,5%) 9 (4,5%) 93 (46,5%) 81 (40,5%) Πρόταση/σύσταση από φίλο 15 (7,5%) 74 (37%) 18 (9%) 75 (37,5%) 18 (9%) Χώρα προέλευσης 9 (4,5%) 38 (19%) 6 (3%) 78 (39%) 69 (34,5%) 79

80 Γράφημα 6.17: σημαντικότητα κάθε παρόντα στην αγορά τροφίμων Οι επόμενες τέσσερις ερωτήσεις αφορούν τη γνώμη των καταναλωτών για βασικούς παράγοντες (κράτος, σουπερμάρκετ, παραγωγούς, βιομηχανία τροφίμων) σε θέματα σχετικά με την ασφάλεια τροφίμων. Η ερώτηση 18 αναφέρεται στο κράτος, ένα μεγάλο ποσοστό (41%) πιστεύει ότι το κράτος έχει μικρή επάρκεια στον έλεγχο της ασφάλειας τροφίμων, αλλά το ίδιο ποσοστό πιστεύει ότι έχει αρκετή γνώση ώστε να μπορέσει να διασφαλίσει την ασφάλεια στα τρόφιμα. Σημαντικό ποσοστό (51,5%), θεωρούν ότι το κράτος είναι λίγο ειλικρινείς προς τους καταναλωτές και ενημερώνουν λίγο (58,8%) το κοινό για την ασφάλεια τροφίμων. Περισσότεροι από τους μισούς ερωτηθέντες (55,5%) πιστεύουν ότι το ενδιαφέρον του κράτους είναι μικρό για την ασφάλεια τροφίμων. Πίνακας 6.17: γνώμη των καταναλωτών σε ερωτήσεις με κύριο άξονα το κράτος ΚΡΑΤΟΣ πολύ αρκετά Λίγο καθόλου Έχει την επάρκεια να ελέγχει την ασφάλεια τροφίμων 39 19,5% 56 28% 82 41% 23 11,5% Έχουν την γνώση να διασφαλίζει την ασφάλεια τροφίμων 37 18,5% 82 41% 71 35,5% 10 5% Είναι ειλικρινής για την ασφάλεια τροφίμων 11 5,5% 28 14% ,5% 58 29% Ενημερώνει για την ασφάλεια τροφίμων 4% 17,5% 58,8% 20% Φροντίζει για την ασφάλεια τροφίμων 4% 21% 58% 17% Δείχνει ενδιαφέρον για την ασφάλεια τροφίμων 9 4,5% 43 21,5% ,5% 37 18,5% 80

81 Γράφημα 6.18: γνώμη των καταναλωτών σε ερωτήσεις με κύριο άξονα το κράτος Η ερώτηση 19 αναφέρεται στις αλυσίδες σουπερμάρκετ, σχεδόν οι μισοί καταναλωτές που συμμετείχαν στην έρευνα, πιστεύουν ότι υπάρχει αρκετή επάρκεια στον έλεγχο και γνώση στο να διασφαλίζεται η ασφάλεια τροφίμων από τις αλυσίδες σουπερμάρκετ, όμως, πιστεύουν ότι είναι με μικρό βαθμό ειλικρινείς για την ασφάλεια τροφίμων. Το 45% πιστεύουν ότι η ενημέρωση από τις αλυσίδες σουπερμάρκετ είναι λίγη, ενώ ένα επίσης σημαντικό ποσοστό (σχεδόν 20%) πιστεύουν ότι τα σουπερμάρκετ δεν ενημερώνουν καθόλου τους καταναλωτές σε θέματα ασφάλειας τροφίμων. Οι απόψεις για το πόσο φροντίζουν και δείχνουν ενδιαφέρον για την ασφάλεια τροφίμων είναι μοιρασμένες αφού οι μισοί πιστεύουν ότι ενημερώνουν και φροντίζουν κατά πολύ ή αρκετά και οι υπόλοιποι λίγο ή καθόλου. Πίνακας 6.18: γνώμη των καταναλωτών σε ερωτήσεις με κύριο άξονα τις αλυσίδες σουπερμάρκετ ΑΛΥΣΙΔΕΣ ΣΟΥΠΕΡΜΑΡΚΕΤ πολύ αρκετά Λίγο καθόλου Έχει την επάρκεια να ελέγχει την ασφάλεια τροφίμων 35 17,5% 98 49% 54 27% 13 6,5% Έχουν την γνώση να διασφαλίζει την ασφάλεια τροφίμων 31 15,5% % 54 27% 11 5,5% Είναι ειλικρινής για την ασφάλεια τροφίμων 9 4,5% 48 24% ,5% 32 16% Ενημερώνει για την ασφάλεια τροφίμων 5,5% 30% 45% 19,5% Φροντίζει για την ασφάλεια τροφίμων

82 8% 43% 46% 3% Δείχνει ενδιαφέρον για την ασφάλεια τροφίμων 17 8,5% 84 42% 87 43,5% 12 6% Γράφημα 6.19: γνώμη των καταναλωτών σε ερωτήσεις με κύριο άξονα τις αλυσίδες σουπερμάρκετ Η ερώτηση 20, αναφέρεται στους αγρότες παραγωγούς, πάνω από τους μισούς ερωτηθέντες θεωρούν ότι οι αγρότες είναι λίγο ειλικρινείς στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων και ενημερώνουν σε μικρό βαθμό τους καταναλωτές στο θέμα αυτό. Σχεδόν οι μισοί, πιστεύουν ότι οι αγρότες δείχνουν μικρό ενδιαφέρον στο θέμα της ασφάλειας τροφίμων (49%), φροντίζουν λίγο για την ασφάλεια των προϊόντων τους (45,5%) και έχουν λίγη γνώση στη διασφάλιση των προϊόντων (45,5%) τους. Δεν είναι σαφής η άποψη σχετικά με την επάρκεια που έχουν οι αγρότες στον έλεγχο της ασφάλειας τροφίμων, αφού το 34% πιστεύει ότι η γνώση που έχουν είναι αρκετή και το 32,5% πιστεύει ότι η γνώση των αγροτών είναι λίγη. Πίνακας 6.19: η γνώμη των καταναλωτών σε ερωτήσεις με κύριο άξονα τους αγρότες παραγωγούς Αγρότες παραγωγοί πολύ αρκετά Λίγο καθόλου Έχει την επάρκεια να ελέγχει την ασφάλεια τροφίμων 42 21% 68 34% 65 32,5% 25 12,5% Έχουν την γνώση να διασφαλίζει την ασφάλεια τροφίμων 22 11% 60 30% 91 45,5% 27 13,5% Είναι ειλικρινής για την ασφάλεια τροφίμων 11 5,5% 54 27% % 31 15,5% 82

83 Ενημερώνει για την ασφάλεια τροφίμων 9,5% 25% 51% 14,5% Φροντίζει για την ασφάλεια τροφίμων 10,5% 36% 45,5% 8% Δείχνει ενδιαφέρον για την ασφάλεια τροφίμων 11% 30,5% 49% 9,5% Γράφημα 6.20: η γνώμη των καταναλωτών σε ερωτήσεις για τους αγρότες παραγωγούς Η ερώτηση 21, αφορά τη βιομηχανία τροφίμων, από την έρευνα φαίνεται ότι πάνω από τους μισούς πιστεύουν ότι η βιομηχανία τροφίμων είναι λίγο ειλικρινής, ενημερώνουν σε μικρό βαθμό και φροντίζουν λίγο για την ασφάλεια τροφίμων. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας, θεωρεί ότι η βιομηχανία τροφίμων έχει σε πολύ ή αρκετά βαθμό την επάρκεια (συνολικά 77,5%) να ελέγχει την ασφάλεια τροφίμων και τη γνώση να διασφαλίζει την ασφάλεια τροφίμων (συνολικά 82%). Η άποψη του κοινού για το ενδιαφέρον της βιομηχανίας τροφίμων είναι διχασμένη, αφού σχεδόν οι μισοί πιστεύουν ότι δείχνει πολύ ή αρκετό ενδιαφέρον ενώ οι άλλοι μισοί λίγο ή καθόλου ενδιαφέρον στην ασφάλεια τροφίμων. 83

84 Πίνακας 6.20: γνώμη των καταναλωτών σε συγκεκριμένες ερωτήσεις με κύριο άξονα τη βιομηχανία τροφίμων Βιομηχανία τροφίμων πολύ αρκετά Λίγο καθόλου Έχει την επάρκεια να ελέγχει την % ασφάλεια τροφίμων Έχουν την γνώση να διασφαλίζει 39,5 42, την ασφάλεια τροφίμων Είναι ειλικρινής για την ασφάλεια 7,5 20,5 54,5 17,5 τροφίμων Ενημερώνει για την ασφάλεια 4,5 21,5 56,5 17,5 τροφίμων Φροντίζει για την ασφάλεια 7,5 30, τροφίμων Δείχνει ενδιαφέρον για την 6 36, ,5 ασφάλεια τροφίμων Γράφημα 6.21: γνώμη των καταναλωτών σε ερωτήσεις για τη βιομηχανία τροφίμων Στην ερώτηση 22, οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν για το αν το κράτος πρέπει να απαγορεύσει τα τρόφιμα που είναι λιγότερο ασφαλή σε διάφορες περιπτώσεις. Η άποψη του κοινού είναι ότι σε όλες τις περιπτώσεις (πάνω από 70% για όλες) το τρόφιμα που είναι λιγότερο ασφαλή πρέπει να απαγορευτούν. 84

85 Πίνακας 6.21: απαγόρευση τροφίμων από το κράτος για προϊόντα που είναι λιγότερο ασφαλή Απαγόρευση τροφίμων ακόμα και αν. ΝΑΙ ΟΧΙ Πιο υγιεινό Πιο νόστιμο 89,5 10,5 Πιο εύκολο να μαγειρευτεί 93 7 Πιο εύκολο προς κατανάλωση 87,5 12,5 Είναι γνωστής εταιρείας 91,5 8,5 Είναι εισαγόμενο Είναι πιο οικονομικό Γράφημα 6.22:απαγόρευση για τρόφιμα λιγότερο ασφαλή Στην ερώτηση 23, το 70% των συμμετεχόντων χαρακτήρισε την ασφάλεια τροφίμων στην Ελλάδα καλή, όμως μόλις το 3% δήλωσε ότι η κατάσταση είναι πολύ καλά και το 27% πολύ κακή. Πίνακας 6.22: η κατάσταση στην ασφάλεια τροφίμων στην Ελλάδα Η ασφάλεια τροφίμων ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ(%) στην Ελλάδα Πολύ καλή 6 3 Καλή Πολύ κακή

86 Γράφημα 6.23: η κατάσταση στην ασφάλεια τροφίμων στην Ελλάδα Στην ερώτηση 24, ζητήθηκε να χαρακτηρίσουν σε κλίμακα από πολύ έως καθόλου, πόσο σημαντικό θεωρούν κάθε έναν από 4 φορείς στον έλεγχο στην ασφάλεια τροφίμων. Οι καταναλωτικές οργανώσεις (σχεδόν 40%) και οι περιβαλλοντικές οργανώσεις (45,5%) θεωρούνται πολύ σημαντικοί φορείς στον έλεγχο αυτό. Αντίθετα, σχεδόν οι μισοί, θεωρούν ότι τα πανεπιστήμια και διάφορα ερευνητικά κέντρα, ως φορείς που δεν διαδραματίζουν καθόλου σημαντικό ρόλο στον έλεγχο της ασφάλειας τροφίμων. Στην ίδια ερώτηση, για τα ΜΜΕ, αρκετοί πιστεύουν ότι ο ρόλος τους είναι πολύ ή αρκετά σημαντικός, όμως υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό που δήλωσαν ότι δεν γνωρίζουν πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των ΜΜΕ. Πίνακας 6.23: σημαντικότητα φορέων στον έλεγχο ασφάλειας στη χώρα μας φορέας πολύ αρκετά Δεν ξέρω λίγο καθόλου Παν/μια- ερευνητικά κέντρα ΜΜΕ 26 26,5 27, Καταναλωτικές οργανώσεις 39,5 39 1, Περιβαλλοντικές οργανώσεις 45,5 38,5 2,5 9,5 4 Γράφημα 6.24:ο ρόλος συγκεκριμένων φορέων στην ασφάλεια τροφίμων 86

87 Στην ερώτηση 25, ζητήθηκε να επιλέξουν από μια λίστα τον λόγο που υπάρχουν προβλήματα στην ασφάλεια τροφίμων στη χώρα μας, παρατηρούμε ότι παραπάνω από τους μισούς (55%), θεωρούν ότι τα συμφέροντα από την παραγωγή και την πώληση των επιχειρήσεων καθοδηγούν προς την κατεύθυνση αυτή. Πίνακας 6.24: κατάλογος για το που οφείλονται τα προβλήματα στην ασφάλεια τροφίμων Αιτία συχνότητα Σχ. συχνότητα% Καθοδηγείται από συμφέροντα παραγωγής/πώλησης Δεν τηρείται αυστηρά ο νόμος Όχι σαφείς ρόλοι των αρμόδιων υπηρεσιών Δεν είναι σαφές Γράφημα 6.25: που οφείλονται τα προβλήματα στην σφάλεια τροφίμων Στην ερώτηση 26, ζητήθηκε να επιλέξουν από μια λίστα ποιο μέτρο θεωρούν ότι πρέπει να εφαρμοστεί ώστε να βελτιωθεί η ασφάλεια των τροφίμων, από τις απαντήσεις παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (42%) πιστεύει ότι θα πρέπει η υπάρχουσα νομοθεσία να τηρηθεί αυστηρότερα, ενώ οι υπόλοιπες απαντήσεις μοιράστηκαν σχεδόν εξίσου στις απαντήσεις που δόθηκαν. Πίνακας 6.25: τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την ενδυνάμωση της ασφάλειας τροφίμων μέτρα συχνότητα Σχετική συχνότητα% Αυστηρότερη εφαρμογή του νόμου Αυστηρότεροι νόμοι Επίβλεψη κοινωνίας Βελτίωση κοινωνικής συνειδητοποίησης από την κοινωνία

88 Γράφημα 6.26:μέτρα για την ενδυνάμωση στην ασφάλεια τροφίμων Στην ερώτηση 27, ζητήθηκε να επιλέξουν μεταξύ τριών θεμάτων ποιο είναι αυτό που ανησυχεί τους καταναλωτές περισσότερο. Από τις απαντήσεις δεν μπορούμε να πούμε ότι κάποια υπερίσχυσε με μεγάλη διαφορά, οι πρόσθετες ουσίες και τα κατάλοιπα φυτοφαρμάκων φαίνεται να ενισχύουν περισσότερο τους φόβους των καταναλωτών. Πίνακας 6.26: τα θέματα που ανησυχούν περισσότερο τους καταναλωτές στην ασφάλεια τροφίμων Για ποιο θέμα ανησυχείτε πιο πολύ συχνότητα Σχετική συχνότητα% Πρόσθετες ουσίες στα τρόφιμα 71 36,5 Κατάλοιπα φυτοφαρμάκων 77 38,5 Βαριά μέταλλα & ρυπογόνα μικρόβια Γράφημα 6.27:τα θέματα που ανησυχούν τους καταναλωτές 88

ΔΙΑΔΟΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ Φυσική Β' Γυμνασίου. Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαμνιαδάκης

ΔΙΑΔΟΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ Φυσική Β' Γυμνασίου. Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαμνιαδάκης ΔΙΑΔΟΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ Φυσική Β' Γυμνασίου Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαμνιαδάκης Σύνδεση με προηγούμενο Μάθημα Στο κεφάλαιο Θερμότητα έχουμε μάθει: Τι είναι θερμότητα & θερμοκρασία μακροσκοπικά & μικροσκοπικά Μέτρηση

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ- ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ

ΝΕΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ- ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΝΕΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ- ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΤΣΙΡΙΠΙΔΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΑΣΙΑΡΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...1 Εισαγωγή...6 ΜΕΡΟΣ Α ΝΕΟ ΠΡΟΪΟΝ

Διαβάστε περισσότερα

Εσωτερικοί Κανονισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης

Εσωτερικοί Κανονισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Εσωτερικοί Κανονισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Καταστατικές Πρόνοιες και Εσωτερικοί Κανονισμοί που αφορούν τη Διεύθυνση Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τις εκλογές Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Σχολικών Εφορειών, τη λειτουργία

Διαβάστε περισσότερα

ΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 183 «για την αναθεώρηση της (αναθεωρηµένης) σύµβασης για την προστασία της µητρότητας,»

ΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 183 «για την αναθεώρηση της (αναθεωρηµένης) σύµβασης για την προστασία της µητρότητας,» ΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 183 «για την αναθεώρηση της (αναθεωρηµένης) σύµβασης για την προστασία της µητρότητας,» Η γενική Συνδιάσκεψη της ιεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, που συγκλήθηκε στη Γενεύη από το ιοικητικό

Διαβάστε περισσότερα

1 Επιμέλεια: Γράβαλος Βασίλειος, Χρυσανθάκης Ιωάννης

1 Επιμέλεια: Γράβαλος Βασίλειος, Χρυσανθάκης Ιωάννης ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Δ/νση Μελετών & Εφαρμογών Η Δ/νση Μελετών & Εφαρμογών παραδίδει το 14 ο στατιστικό τεύχος του έτους 2012, που εκπόνησε το. Η διάρθρωσή του γίνεται

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΣΦΑΛΩΣ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ» ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΧΩΡΟΙ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΣΦΑΛΩΣ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ» ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΧΩΡΟΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΣΦΑΛΩΣ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ» ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΧΩΡΟΙ ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΑΡΘΡΟ 1. ΟΡΙΣΜΟΙ Αξία καινούργιου: Είναι το ποσό που απαιτείται για την ανακατασκευή του κτιρίου

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 13 Α' ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897 ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 13 Α' ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897 ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 13 Α' ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897 ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ Του Βασίλη Γούναρη 19 1. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΗΤΤΑΣ ΤΟΥ 1897 21 η ηττα και η συνθηκολογηση οι συνεπειες της ηττας εξελιξεις και

Διαβάστε περισσότερα

Συνοπτική Παρουσίαση. Ελλάδα

Συνοπτική Παρουσίαση. Ελλάδα Ελλάδα Συνοπτική Παρουσίαση Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται από το Σύνταγμα και άλλους νόμους και πολιτικές, με κάποιους περιορισμούς. Γενικώς, η κυβέρνηση σεβάστηκε εμπράκτως τη θρησκευτική ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

Α. Πολιτιστικοί φορείς... 3. 1. Πλήθος φορέων... 3. 2. Έδρα... 3. 3. Γεωγραφική κατανομή φορέων... 4. 4. Νομική μορφή... 5. 5. Έτος ίδρυσης...

Α. Πολιτιστικοί φορείς... 3. 1. Πλήθος φορέων... 3. 2. Έδρα... 3. 3. Γεωγραφική κατανομή φορέων... 4. 4. Νομική μορφή... 5. 5. Έτος ίδρυσης... ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012 Α. Πολιτιστικοί φορείς... 3 1. Πλήθος φορέων... 3 2. Έδρα... 3 3. Γεωγραφική κατανομή φορέων... 4 4. Νομική μορφή... 5 5. Έτος ίδρυσης... 6 6. Αντικείμενο δραστηριότητας... 7 1 7. Εργαζόμενοι...

Διαβάστε περισσότερα

Σε ποιες κατηγορίες μειώνεται η σύνταξη από 1/1/2009 (σε εφαρμογή του Ν.3655/2008)

Σε ποιες κατηγορίες μειώνεται η σύνταξη από 1/1/2009 (σε εφαρμογή του Ν.3655/2008) Σε ποιες κατηγορίες μειώνεται η σύνταξη από 1/1/2009 (σε εφαρμογή του Ν.3655/2008) Μείωση μέχρι 10% θα έχουμε στις νέες συντάξεις από 1/1/2009 στις περιπτώσεις που χορηγείται από τα Ταμεία μειωμένη σύνταξη

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Κυριακή 4 Μαρτίου 2012 Α. α) η απάντηση βρίσκεται στη σχολικό βιβλίο: Εισαγωγή των «Ποιημάτων για την Ποίηση», σελίδες

Διαβάστε περισσότερα

Πρακτικό εργαλείο. για την ταυτοποίηση πρώτου επιπέδου των θυμάτων παράνομης διακίνησης και εμπορίας. τη σεξουαλική εκμετάλλευση

Πρακτικό εργαλείο. για την ταυτοποίηση πρώτου επιπέδου των θυμάτων παράνομης διακίνησης και εμπορίας. τη σεξουαλική εκμετάλλευση Πρακτικό εργαλείο για την ταυτοποίηση πρώτου επιπέδου των θυμάτων παράνομης διακίνησης και εμπορίας με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση Ιούνιος 2013 Στα πλαίσια της επαγγελματικής σας ιδιότητας ενδέχεται

Διαβάστε περισσότερα

Υποψήφιοι Σχολικοί Σύμβουλοι 1986 2005

Υποψήφιοι Σχολικοί Σύμβουλοι 1986 2005 Υποψήφιοι Σχολικοί Σύμβουλοι 1986 25 Για τους /τις εκπαιδευτικούς που υπέβαλαν αίτηση υποψηφιότητας για τη θέση Σχολικού Συμβούλου υπάρχουν μας διατέθηκαν από τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΕΠΘ, για τα έτη

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Ελλείψεις στο φορολογικό νομοσχέδιο. Σοβαρές ελλείψεις στη νέα μορφή του φορολογικού νομοσχεδίου

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Ελλείψεις στο φορολογικό νομοσχέδιο. Σοβαρές ελλείψεις στη νέα μορφή του φορολογικού νομοσχεδίου Επαγγελματικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης Γραφείο Τύπου Θεσσαλονίκη, 12 Απριλίου 2010 ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Ελλείψεις στο φορολογικό νομοσχέδιο Σοβαρές ελλείψεις στη νέα μορφή του φορολογικού νομοσχεδίου διαπιστώνει

Διαβάστε περισσότερα

Α. ΟΡΓΑΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Α. ΟΡΓΑΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Α. ΟΡΓΑΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Με την υπαγωγή του τομέα και της πολιτικής για την Έρευνα και την Τεχνολογία στο Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων (ΥΠΔΒΜΘ), το Υπουργείο ανέλαβε

Διαβάστε περισσότερα

Η Αγορά Ηλεκτρικής Ενέργειας στην Κύπρο έχει οργανωθεί σε τομείς που υπόκεινται στις ακόλουθες ρυθμίσεις:

Η Αγορά Ηλεκτρικής Ενέργειας στην Κύπρο έχει οργανωθεί σε τομείς που υπόκεινται στις ακόλουθες ρυθμίσεις: ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΥΠΡΟΥ ΔΗΛΩΣΗ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΧΕΔΙΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΑΤΙΜΗΣΕΩΝ ΗΛΕΚΤΡΙΣΜΟΥ Η ΡΑΕΚ θέτει και δημοσιεύει την παρούσα πρόταση ως προς τις αρχές και τη Μεθοδολογία που

Διαβάστε περισσότερα

Σκοπός του παιχνιδιού. Περιεχόμενα

Σκοπός του παιχνιδιού. Περιεχόμενα Ένα συνεργατικό παιχνίδι μνήμης για 3 έως 6 παίκτες, 7 ετών και άνω. Ο Τομ σκαρφάλωσε στην κορυφή ενός δέντρου, για να δεί αν μπορούσε να ανακαλύψει κάτι. Κοιτάζοντας προς κάθε μεριά, είδε τουλάχιστον

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ (ΦΛΩΡΙΝΑ) ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ (ΦΛΩΡΙΝΑ) ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ (ΦΛΩΡΙΝΑ) ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ «ΕΝΝΟΙΕΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΙΙ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ» ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟ ΜΕΡΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ:

Διαβάστε περισσότερα

ΟΜΙΛΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΒ

ΟΜΙΛΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΒ ΟΜΙΛΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΒ Ετήσιες Οικονομικές Καταστάσεις σύμφωνα με τα Διεθνή ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΒ Α.Ε. ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΛΟΥΪΖΗΣ ΡΙΑΝΚΟΥΡ 78 Α ΑΘΗΝΑ 115 23 Α.Φ.Μ.:

Διαβάστε περισσότερα

Ευρετήριο πινάκων. Ασκήσεις και υπομνήματα

Ευρετήριο πινάκων. Ασκήσεις και υπομνήματα Ευρετήριο πινάκων Ασκήσεις και υπομνήματα Ανάγνωση, για να ταυτιστεί και να προβάλει τα συναισθήματά του Ανακαλύψτε την προέλευση των πιστεύω σας Απαλή μουσική ως φάρμακο για τις εντάσεις και την απογοήτευση

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΥΤΕΠΑΓΓΕΛΤΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΙΚΩΝ ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ. ( Διοικητική Ενημέρωση, τ.51, Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 2009)

Η ΑΥΤΕΠΑΓΓΕΛΤΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΙΚΩΝ ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ. ( Διοικητική Ενημέρωση, τ.51, Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 2009) Η ΑΥΤΕΠΑΓΓΕΛΤΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΙΚΩΝ ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ( Διοικητική Ενημέρωση, τ.5, Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 009). Η θέσπιση του νέου μέτρου Η σημαντικότερη απόπειρα καινοτομικής δράσης της

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΝΟΜΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ

ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΝΟΜΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΝΟΜΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ Εφαρμογή του Κανονισμού 1.Η εφαρμογή του παρόντος Κανονισμού είναι υπευθυνότητα του Δήμου Διονύσου και τα επιμέρους τμήματα

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρο-μεσαίες Επιχειρήσεις»

Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρο-μεσαίες Επιχειρήσεις» ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρο-μεσαίες

Διαβάστε περισσότερα

Το ολοκαύτωμα της Κάσου

Το ολοκαύτωμα της Κάσου Το ολοκαύτωμα της Κάσου Το βρίκιον Άρης, 1881 Κολοβός Γεώργιος Ερευνητής Συγγραφέας Πτυχιούχος Διοίκησης Ναυτιλιακών και Μεταφορικών Επιχειρήσεων Ανώτατου Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Πειραιά Εισαγωγή

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ Β ΛΥΚΕΙΟΥ 1 ο Λύκειο Καισαριανής ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ: Κείμενα Προβληματισμού

ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ Β ΛΥΚΕΙΟΥ 1 ο Λύκειο Καισαριανής ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ: Κείμενα Προβληματισμού Τι θα πρέπει να λάβει υπόψη του ο νέος, πριν τελικά επιλέξει το επάγγελμα που θα ασκήσει Το επάγγελμα, είτε είναι λειτούργημα είτε όχι, έχει ζωτική σημασία για τον άνθρωπο. Συντελεί στην προσωπική του

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΡΕΙΑ Α.Μ.Κ.Ε

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΡΕΙΑ Α.Μ.Κ.Ε Το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΡΕΙΑ Α.Μ.Κ.Ε. είναι μια Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία με σκοπούς κοινωφελείς, που ιδρύθηκε την 1 η Μαρτίου 2002 και έχει έδρα την Αθήνα. Διοικείται

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ

ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΑΘΗΝΑ 2015 1 Το επιστημονικό περιεχόμενο του παρόντος βιβλίου έχει υποβληθεί σε κριτική ανάγνωση και εγκριθεί με το σύστημα των κριτών. Η κριτική ανάγνωση πραγματοποιήθηκε από

Διαβάστε περισσότερα

289 ον Σύστημα Αεροπροσκόπων Αγίας Φύλας ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΧΑΛΚΙΝΟΥ ΤΡΙΦΥΛΛΟΥ

289 ον Σύστημα Αεροπροσκόπων Αγίας Φύλας ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΧΑΛΚΙΝΟΥ ΤΡΙΦΥΛΛΟΥ 289 ον Σύστημα Αεροπροσκόπων Αγίας Φύλας ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΧΑΛΚΙΝΟΥ ΤΡΙΦΥΛΛΟΥ 1 2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ Φτιάξε ένα κατάλογο με τα πράγματα που θέλεις να κάνεις στην Ομάδα και συζήτησε με τον Αρχηγό

Διαβάστε περισσότερα

Ατομικό ιστορικό νηπίου

Ατομικό ιστορικό νηπίου σημαντικές πληροφορίες στοιχεία επικοινωνίας Ατομικό ιστορικό νηπίου στοιχεία της προσωπικότητας του παιδιού Βοηθείστε μας να γνωρίσουμε καλύτερα το παιδί σας Όνομα Παιδιού: Συμπληρώστε με προσοχή και

Διαβάστε περισσότερα

Πρακτικό 6/2012 της συνεδρίασης της Επιτροπής Ποιότητας Ζωής, του Δήμου Λήμνου, της 4ης Μαΐου 2012.

Πρακτικό 6/2012 της συνεδρίασης της Επιτροπής Ποιότητας Ζωής, του Δήμου Λήμνου, της 4ης Μαΐου 2012. Πρακτικό 6/2012 της συνεδρίασης της Επιτροπής Ποιότητας Ζωής, του Δήμου Λήμνου, της 4ης Μαΐου 2012. Στη Μύρινα, σήμερα στις 4 του μήνα Μαΐου του έτους 2012, ημέρα Παρασκευή και ώρα 12:00 στο Δημοτικό Κατάστημα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΥΧΟΣ ΠΡΟΚΗΡΥΞΗΣ αριθμ. 15912/605/16-07-2009 ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΑΝΑΔΟΧΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

ΤΕΥΧΟΣ ΠΡΟΚΗΡΥΞΗΣ αριθμ. 15912/605/16-07-2009 ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΑΝΑΔΟΧΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΕΘΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ (2007-2013) ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ-ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ αριθμ. 15912/605/16-07-2009 ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΑΝΑΔΟΧΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ

Διαβάστε περισσότερα

Το συνέδριο σας πραγματοποιείται σε μια εξαιρετικά δύσκολη συγκυρία για τον τόπο, την οικονομία της χώρας, την κοινωνία και τον κόσμο της εργασίας.

Το συνέδριο σας πραγματοποιείται σε μια εξαιρετικά δύσκολη συγκυρία για τον τόπο, την οικονομία της χώρας, την κοινωνία και τον κόσμο της εργασίας. ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ του ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΜΠΑΛΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ της ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της Π.Ο.Ε.-Ο.Τ.Α. στο ΤΑΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ της Κ.Ε.Δ.Ε. ΚΟΜΟΤΗΝΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2012 Αγαπητοί Φίλοι, Θέλω εκ μέρους των

Διαβάστε περισσότερα

Προδημοσιεύτηκαν τα τέσσερις πρώτα προγράμματα του νέου ΕΣΠΑ που αφορούν

Προδημοσιεύτηκαν τα τέσσερις πρώτα προγράμματα του νέου ΕΣΠΑ που αφορούν Προδημοσιεύτηκαν τα τέσσερις πρώτα προγράμματα του νέου ΕΣΠΑ που αφορούν μικρομεσαίες επιχειρήσεις και ελευθέρους επαγγελματίες. Τονίζεται ότι τα προγράμματα είναι σε προδημοσίευση. Με τη δημοσίευση της

Διαβάστε περισσότερα

«Φιλολογικό» Φροντιστήριο Επαναληπτικό διαγώνισμα στη Νεοελληνική Γλώσσα. Ενδεικτικές απαντήσεις. Περιθωριοποίηση μαθητών από μαθητές!

«Φιλολογικό» Φροντιστήριο Επαναληπτικό διαγώνισμα στη Νεοελληνική Γλώσσα. Ενδεικτικές απαντήσεις. Περιθωριοποίηση μαθητών από μαθητές! «Φιλολογικό» Φροντιστήριο Επαναληπτικό διαγώνισμα στη Νεοελληνική Γλώσσα Ενδεικτικές απαντήσεις Περιθωριοποίηση μαθητών από μαθητές! Α. Να συντάξετε την περίληψη του κειμένου που σας δίνεται (λέξεις 100-120).

Διαβάστε περισσότερα

ΚΩ ΙΚΑΣ ΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΩΝΥΜΙΑ «ΠΑΠΟΥΤΣΑΝΗΣ ΑΝΩΝΥΜΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ»

ΚΩ ΙΚΑΣ ΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΩΝΥΜΙΑ «ΠΑΠΟΥΤΣΑΝΗΣ ΑΝΩΝΥΜΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ» ΚΩ ΙΚΑΣ ΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΩΝΥΜΙΑ «ΠΑΠΟΥΤΣΑΝΗΣ ΑΝΩΝΥΜΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ» ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 Γενικά...3 2 Θέματα Απασχόλησης...3 3 Σύγκρουση συμφερόντων...4

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦ. 1 Η ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ

ΚΕΦ. 1 Η ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ (Ο ΜΑΘΗΤΗΣ ΝΑ ΜΠΟΡΕΙ :) ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ (ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΔΙΔΑΚΤΕΑ) ΚΕΦ. 1 Η ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ 1.1 Εισαγωγή στη Λογιστική/Στ όχοι της επιχείρησης Να

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΟΙΜΙΟ... 4-5 1.ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ... 6-20

ΠΡΟΟΙΜΙΟ... 4-5 1.ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ... 6-20 Πίνακας περιεχομένων ΠΡΟΟΙΜΙΟ... 4-5 1.ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ... 6-20 1.1 Αλλαγή του πολιτικού συστήματος... 6-9 1.1.1 Εξυγίανση του πολιτικού συστήματος. Διαφάνεια παντού...

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΝΟΤΗΤΩΝ Α ΤΑΞΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΝΟΤΗΤΩΝ Α ΤΑΞΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 3 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΝΟΤΗΤΩΝ Α ΤΑΞΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 3 Σημειώνεται ότι για την ετοιμασία και εφαρμογή της ενότητας συνέδραμαν και οι συνάδελφοι Μαρία Ανθίμου και Χριστίνα Κκαΐλη (Δημοτικό Σχολείο Μενεού) ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ:

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση θα εφαρμοστεί με τα παρακάτω Εργαλεία

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση θα εφαρμοστεί με τα παρακάτω Εργαλεία ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κρίση υπερχρέωσης και οι πολιτικές δημοσιονομικής προσαρμογής ανέδειξαν τις διαρθρωτικές αδυναμίες της περιφερειακής οικονομίας και προκάλεσαν επιπτώσεις σε σχέση με την οικονομική

Διαβάστε περισσότερα

Χημεία Β Γυμνασίου Τμήμα Β3. Γρηγόρης Μαγουλάς Φανή Μανούσου Κύρος Μαλλαμίδης Ελίνα Μάλλιαρη Μάγδα Μαντά

Χημεία Β Γυμνασίου Τμήμα Β3. Γρηγόρης Μαγουλάς Φανή Μανούσου Κύρος Μαλλαμίδης Ελίνα Μάλλιαρη Μάγδα Μαντά Χημεία Β Γυμνασίου Τμήμα Β3 Γρηγόρης Μαγουλάς Φανή Μανούσου Κύρος Μαλλαμίδης Ελίνα Μάλλιαρη Μάγδα Μαντά Τι είναι άμεση και έμμεση ρύπανση του νερού. Πώς προκαλείται η ρύπανση του νερού. Επιπτώσεις της

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Αγγελική Περιστέρη Α 2

ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Αγγελική Περιστέρη Α 2 ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Αγγελική Περιστέρη Α 2 ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ Ιρλανδία: Τη νύκτα της παραμονής των Χριστουγέννων όλα τα παράθυρα των σπιτιών που βλέπουν προς το δρόμο, φωτίζονται από ένα αναμμένο κερί, το οποίο

Διαβάστε περισσότερα

109(Ι)/2014 ΝΟΜΟΣ ΠΟΥ ΠΡΟΝΟΕΙ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΑΧΙΣΤΟ ΕΓΓΥΗΜΕΝΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ ΠΕΡΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ ΤΟΥ 2014 ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΑΡΘΡΩΝ

109(Ι)/2014 ΝΟΜΟΣ ΠΟΥ ΠΡΟΝΟΕΙ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΑΧΙΣΤΟ ΕΓΓΥΗΜΕΝΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ ΠΕΡΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ ΤΟΥ 2014 ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΑΡΘΡΩΝ 109(Ι)/2014 ΝΟΜΟΣ ΠΟΥ ΠΡΟΝΟΕΙ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΑΧΙΣΤΟ ΕΓΓΥΗΜΕΝΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ ΠΕΡΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ ΤΟΥ 2014 ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΑΡΘΡΩΝ 1. Συνοπτικός τίτλος. 2. Ερμηνεία. 3. Μητρώο. 4. Υποβολή αίτησης. 5. Προϋποθέσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΟ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΓΟΝΕΩΝ & ΚΗΔΕΜΟΝΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥ ΠΡΟΣΧΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ 1 ου ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΗ

ΣΧΕΔΙΟ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΓΟΝΕΩΝ & ΚΗΔΕΜΟΝΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥ ΠΡΟΣΧΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ 1 ου ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΣΧΕΔΙΟ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΓΟΝΕΩΝ & ΚΗΔΕΜΟΝΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥ ΠΡΟΣΧΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ 1 ου ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΗ 02/03/2015 Με "μαύρα" γράμματα είναι το Σχέδιο Κανονισμού Καθηγητών,

Διαβάστε περισσότερα

Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου 2014 ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 218

Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου 2014 ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 218 Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου 2014 ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 218 Οι πικρές μέρες της Ελληνικής Ζάχαρης Αντιμέτωπη με την εκκαθάριση η ΕΒΖ: Απλήρωτοι οι παραγωγοί, καθυστερεί η ανακοίνωση του τιμών για την επόμενη καμπάνια

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΟΜΑΔΑΣ PROJECT ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΟΜΑΔΑ PROJECT ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ:

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΟΜΑΔΑΣ PROJECT ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΟΜΑΔΑ PROJECT ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΟΜΑΔΑΣ PROJECT ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΘΕΟΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΡΟΥΓΓΟΥ ΜΑΡΙΑ ΠΕ10 ΠΕ06 ΟΜΑΔΑ PROJECT ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΓΚΑΝΑ ΔΑΦΝΗ, ΔΟΣΚΟΡΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, ΖΑΧΑΡΑΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, ΚΑΛΙΑΤΣΟΥ ΙΩΑΝΝΑ,

Διαβάστε περισσότερα

Kεντρικός συντονισμός πολιτικών, μόνιμοι υφυπουργοί, μείωση ειδικών συμβούλων, κατάργηση αναπληρωτών.

Kεντρικός συντονισμός πολιτικών, μόνιμοι υφυπουργοί, μείωση ειδικών συμβούλων, κατάργηση αναπληρωτών. ΣΥΝΤΑΓΜΑ Αν η παρούσα Βουλή διαλυθεί χωρίς προηγουμένως να κινήσει την διαδικασία για την αναθεώρηση του Συντάγματος, θα έχουμε άλλη μια απόδειξη ότι το πολιτικό σύστημα δεν έχει επαφή με την πραγματικότητα.

Διαβάστε περισσότερα

«ΑΝΩ ΛΙΟΣΙΑ: ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ»

«ΑΝΩ ΛΙΟΣΙΑ: ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ» 1 ο ΕΠΑ.Λ ΑΝΩ ΛΙΟΣΙΩΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ: «ΑΝΩ ΛΙΟΣΙΑ: ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ» ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2008-2009 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Η Φυσική με Πειράματα

Η Φυσική με Πειράματα Α Γυμνασίου Η Φυσική με Πειράματα Πρόγραμμα Σπουδών Περιγραφή Το μάθημα της Φυσικής, η "Φυσική με Πειράματα", στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου προβλέπεται να διδάσκεται μία ώρα την εβδομάδα, στην τάξη ή στο

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ. ΑΡΓΥΡΗ ΔΗΜΗΤΡΑ Σχολής Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής Επιστήμης Εισηγητής :Λυγγίτσος Αλέξανδρος

ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ. ΑΡΓΥΡΗ ΔΗΜΗΤΡΑ Σχολής Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής Επιστήμης Εισηγητής :Λυγγίτσος Αλέξανδρος ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΑΡΓΥΡΗ ΔΗΜΗΤΡΑ Σχολής Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής Επιστήμης Εισηγητής :Λυγγίτσος Αλέξανδρος «Φορολογία εισοδήματος φυσικών προσώπων στην Ελλάδα» ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ & ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ & ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ & ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΓΡΑΦΕΙΟ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΩΣ ΧΩΡΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ & ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Αθήνα, 27/07/2015 Α.Π.: οικ. 1329 ΠΡΟΣ : (Ως Πίνακα

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Με βάση το στόχο της εργασίας που ήταν να εντοπιστούν και να παρουσιαστούν οι ποσοτικές (διαφορές βαθµολογικής απόδοσης) και οι ποιοτικές διαφορές (που αφορούν στην

Διαβάστε περισσότερα

Trans. D.A/Koss/LLM (EU Law) (UKC), MA (Soc. Sciences) (OU) 17 Ιουνίου 2015 1

Trans. D.A/Koss/LLM (EU Law) (UKC), MA (Soc. Sciences) (OU) 17 Ιουνίου 2015 1 1 Ένα σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο για την Κίνα; Tony Andréani & Rémy Herrera Κριτικές παρατηρήσεις στο βιβλίο των Μ. Αλιετά & Γκούο Μπάι «Ο Κινέζικος Δρόμος: Καπιταλισμός και Αυτοκρατορία» Στο βιβλίο αυτό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΕΝΟΣ ΓΥΡΟΥ 1. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2. ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ 3. ΣΥΛΛΟΓΗ 4. ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ 5. ΣΚΟΡΑΡΙΣΜΑ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΘΕΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ «ΒΙΟΤΡΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΣΚΕΥΑΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΑΛΑΚΤΟΣ Α.Β.Ε.

ΕΚΘΕΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ «ΒΙΟΤΡΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΣΚΕΥΑΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΑΛΑΚΤΟΣ Α.Β.Ε. ΕΚΘΕΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ «ΒΙΟΤΡΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΣΚΕΥΑΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΑΛΑΚΤΟΣ Α.Β.Ε.Ε.»ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ ΤΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΤΗΝ ΤΡΟΙΖΗΝΙΑ ΑΠΟ ΑΓ.ΕΛΕΝΗ ΕΩΣ ΤΟΝ ΚΟΜΒΟ ΚΑΛΛΟΝΗΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΡΤΙΜΟΥ. ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ Τιμαριθμική 2012Α

ΣΤΗΝ ΤΡΟΙΖΗΝΙΑ ΑΠΟ ΑΓ.ΕΛΕΝΗ ΕΩΣ ΤΟΝ ΚΟΜΒΟ ΚΑΛΛΟΝΗΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΡΤΙΜΟΥ. ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ Τιμαριθμική 2012Α ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΔ & Μ.Ε Αριθμός Μελέτης : 3 Δήμος : ΤΡΟΙΖΗΝΙΑΣ Εργο : ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΒΛΑΒΩΝ ΣΤΑ ΔΙΚΤΥΑ ΟΔΟΦΩΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΡΟΙΖΗΝΙΑ ΑΠΟ ΑΓ.ΕΛΕΝΗ ΕΩΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ Τιμαριθμική 2012Α 1 ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ 1.1 Αντικείμενο του παρόντος Τιμολογίου είναι ο καθορισμός των τιμών μονάδος με τις οποίες θα εκτελεσθεί το έργο, όπως προδιαγράφεται στα λοιπά τεύχη

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ

ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΟΜΗΣΗΣ ΕΡΓΟ: ΑΝΤΙΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΟΥ ΥΠΑΡΧΟΝΤΟΣ ΤΟΙΧΕΙΟΥ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΑΓ.ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ ΑΝΑΓΚΩΝ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΑΝΑΓΚΩΝ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ ΑΝΑΓΚΩΝ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΑΝΑΓΚΩΝ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ ΑΝΑΓΚΩΝ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΑΝΑΓΚΩΝ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΩ ΥΠΕΡ Η ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΤΖΑΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΟΙΚΙΑΚΉ ΘΕΡΜΑΝΣΗ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΩ ΥΠΕΡ Η ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΤΖΑΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΟΙΚΙΑΚΉ ΘΕΡΜΑΝΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΩ ΥΠΕΡ Η ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΤΖΑΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΟΙΚΙΑΚΉ ΘΕΡΜΑΝΣΗ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ 1.Καύση απόδοση καυσίμων υλών (Χημεία) 2.Ενέργεια (Φυσική) 3.Ασθένειες

Διαβάστε περισσότερα

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Σημειώσεις με θέμα «Πιστωτικοί Τίτλοι» Πιστωτικοί τίτλοι καλούνται τα έγγραφα εκείνα με τα οποία αποδεικνύεται τόσο η ύπαρξη της

Διαβάστε περισσότερα

1.1 ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

1.1 ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΕΞΙΣΩΣΗ 1.1 ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Η εξίσωση με και 0 ή 0 λέγεται γραμμική εξίσωση. Οι μεταβλητές είναι οι άγνωστοι της εξίσωσης αυτής. Οι αριθμοί λέγονται συντελεστές των αγνώστων της εξίσωσης ενώ

Διαβάστε περισσότερα

03-00: Βιομάζα για παραγωγή ενέργειας Γενικά ζητήματα εφοδιαστικών αλυσίδων

03-00: Βιομάζα για παραγωγή ενέργειας Γενικά ζητήματα εφοδιαστικών αλυσίδων Κεφάλαιο 03-00 σελ. 1 03-00: Βιομάζα για παραγωγή ενέργειας Γενικά ζητήματα εφοδιαστικών αλυσίδων Μια από τις κύριες διαφορές μεταξύ της βιομάζας και των ορυκτών καυσίμων είναι ότι η βιομάζα παραμένει

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο Ενότητα 1.3 Η διεπιστημονικότητα στις κοινωνικές επιστήμες ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ 1/9 Δεν εξελίσσονται

Διαβάστε περισσότερα

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συνδυασμό μεθόδων για την ανάπτυξη της έβδομης παραγράφου.

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συνδυασμό μεθόδων για την ανάπτυξη της έβδομης παραγράφου. Α.1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας παρουσιάζει την αξία των αρχαίων ελληνικών μνημείων και την αναγκαιότητα ανάδειξής τους. Αρχικά συσχετίζει τα μνημεία αυτά με τη δημοκρατία και τη συμμετοχή στα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΑΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 26/5/2010

ΑΡΧΑΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 26/5/2010 ΑΡΧΑΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 26/5/2010 Α1. Η αρετή αναφέρεται στα «πάθη» και στις «πράξεις», στα οποία η υπερβολή αποτελεί λάθος και ψέγεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ ΙΣΧΥΟΝ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΡΟΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΒΕΛΤΙΩΣΕΙΣ

ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ ΙΣΧΥΟΝ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΡΟΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΒΕΛΤΙΩΣΕΙΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ ΙΣΧΥΟΝ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΡΟΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΒΕΛΤΙΩΣΕΙΣ ΘΕΜΑ: ΜΕΛΕΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΜΠΙΝΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΙΝΤΕΑΛ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΩΝ-ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ Α.Ε.Β.Ε.

ΙΝΤΕΑΛ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΩΝ-ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ Α.Ε.Β.Ε. ΙΝΤΕΑΛ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΩΝ-ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ Α.Ε.Β.Ε. Ετήσιες Οικονοµικές Καταστάσεις Της οικονοµικής χρήσεως από 1 η Ιανουαρίου έως 31η εκεµβρίου 2006 σύµφωνα µε τα ιεθνή Λογιστικά Πρότυπα Βεβαιώνεται

Διαβάστε περισσότερα

Ο Οδικός Χάρτης για την Ελλάδα της δημιουργίας

Ο Οδικός Χάρτης για την Ελλάδα της δημιουργίας Ο Οδικός Χάρτης για την Ελλάδα της δημιουργίας Από την κρίση και τα ελλείμματα στην ανάπτυξη και την κοινωνική δικαιοσύνη ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α. Αντιμέτωποι με την κρίση: τα πρώτα βήματα για τη σωτηρία

Διαβάστε περισσότερα

Δασικά Οικοσυστήματα και Τεχνικά Έργα

Δασικά Οικοσυστήματα και Τεχνικά Έργα Τμήμα Δασολογίας & Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων Εργαστήριο Διευθέτησης Ορεινών Υδάτων και Διαχείρισης Κινδύνου Προπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Δασικά Οικοσυστήματα και Τεχνικά Έργα Κεφάλαιο

Διαβάστε περισσότερα

Η παρακμή του εργατικού κινήματος είναι μια διαδικασία που έχει ήδη διαρκέσει. πολλά χρόνια, τώρα ζούμε τα επεισόδια του τέλους της.

Η παρακμή του εργατικού κινήματος είναι μια διαδικασία που έχει ήδη διαρκέσει. πολλά χρόνια, τώρα ζούμε τα επεισόδια του τέλους της. Η παρακμή του εργατικού κινήματος είναι μια διαδικασία που έχει ήδη διαρκέσει πολλά χρόνια, τώρα ζούμε τα επεισόδια του τέλους της. 1 / 7 Αυτή η διαδικασία, φυσικά, δεν ήταν μια ευθεία πορεία από την ακμή

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΨΗΦΙΖΟΥΜΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ & ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΟΧΙ ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ. Αριστερή Αντικαπιταλιστική Συσπείρωση (ΑΡ.Α.Σ.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΨΗΦΙΖΟΥΜΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ & ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΟΧΙ ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ. Αριστερή Αντικαπιταλιστική Συσπείρωση (ΑΡ.Α.Σ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ & ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΨΗΦΙΖΟΥΜΕ ΟΧΙ ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ Αριστερή Αντικαπιταλιστική Συσπείρωση (ΑΡ.Α.Σ.) ΙΟΥΛΙΟΣ 2015 Ερωτήσεις και απαντήσεις για την Έξοδο από

Διαβάστε περισσότερα

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πρώτες βοήθειες και αντιλήψεις του πληθυσμού στους Νομούς Χανίων, Ηρακλείου, Λασιθίου και Μεσσηνίας

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πρώτες βοήθειες και αντιλήψεις του πληθυσμού στους Νομούς Χανίων, Ηρακλείου, Λασιθίου και Μεσσηνίας Α.Τ.Ε.Ι. ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πρώτες βοήθειες και αντιλήψεις του πληθυσμού στους Νομούς Χανίων, Ηρακλείου, Λασιθίου και Μεσσηνίας ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ Δημητρακόπουλος

Διαβάστε περισσότερα

3o ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ σχολ. Έτος 2011-2012

3o ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ σχολ. Έτος 2011-2012 3o ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ σχολ. Έτος 2011-2012 Ερευνητική εργασία β τετραμήνου Ομάδα: «Ποιοτικός έλεγχος και ασφάλεια τροφίμων» Αργυράκης Γιάννης, Αργυρίου Αντώνης, Βασιλάκης Γιώργος, Βρέντζος Θεόφιλος,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟ Η ανάγκη να μειωθεί το περίφημο δημοκρατικό έλλειμμα, να υπάρξει μεγαλύτερη διαφάνεια και μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στη

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η πρόσφατη οικονομική κρίση έχει δείξει ότι οι χώρες οι οποίες δεν έχουν προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας, επηρεάστηκαν περισσότερο. Παράλληλα,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: 58/ 2014 ΝΟΜΟΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑΣ Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΜΕΛΕΤΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: 58/ 2014 ΝΟΜΟΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑΣ Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΜΕΛΕΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: 58/ 2014 ΝΟΜΟΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑΣ Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΜΕΛΕΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ : ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ Δ.Ε ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ιδάσκοντας Ιστορία στο Γυμνάσιο

ιδάσκοντας Ιστορία στο Γυμνάσιο ιδάσκοντας Ιστορία στο Γυμνάσιο Προτάσεις για την αξιοποίηση του διδακτικού υλικού Έφη Αβδελά Φωτεινή Ασημακοπούλου Τριαντάφυλλος Πετρίδης Θεοδώρα Ρόμπου Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων 2005-2007

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Οδηγός Οργάνωσης και Λειτουργίας ΕΚΔΟΣΗ 1.0

ΒΑΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Οδηγός Οργάνωσης και Λειτουργίας ΕΚΔΟΣΗ 1.0 ΒΑΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Οδηγός Οργάνωσης και Λειτουργίας ΕΚΔΟΣΗ 1.0 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014 ΒΑΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Οδηγός Οργάνωσης και Λειτουργίας Περιεχόμενα Εισαγωγή Σκοπός Απαιτούμενες Γνώσεις Μορφή της Εκπαίδευσης Σχολή

Διαβάστε περισσότερα

Κατερίνα Παναγοπούλου: Δημιουργώντας κοινωνικό κεφάλαιο την εποχή της κρίσης

Κατερίνα Παναγοπούλου: Δημιουργώντας κοινωνικό κεφάλαιο την εποχή της κρίσης Κατερίνα Παναγοπούλου Πρέσβυς της Ελλάδας στο Συμβούλιο της Ευρώπης, πρόεδρος του σωματείου γυναικών «Καλλιπάτειρα». Πρώτο βραβείο «Γυναίκα και Αθλητισμός» 2012 για την Ευρώπη. Δημιουργώντας κοινωνικό

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΠΕΛΑΤΕΣ ΧΑΜΗΛΗΣ ΤΑΣΗΣ

ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΠΕΛΑΤΕΣ ΧΑΜΗΛΗΣ ΤΑΣΗΣ WATT AND VOLT AE ΕΜΠΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΔΡΑ: ΚΗΦΙΣΙΑΣ 116 & ΔΑΒΑΚΗ 1 Τ: 801 700 7080, FAX: 210 3619835 info@watt-volt.gr - www.watt-volt.gr ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Πρότυπο Σχέδιο Δράσης για τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών

Πρότυπο Σχέδιο Δράσης για τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών Πρότυπο Σχέδιο Δράσης για τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών Δράση 4.1/10 - «Δημιουργία δικτύου συνεργασίας σε τοπικό επίπεδο μεταξύ κρατών μελών της ΕΕ» 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή...3 2. Το σχέδιο

Διαβάστε περισσότερα

Όταν το μάθημα της πληροφορικής γίνεται ανθρωποκεντρικό μπορεί να αφορά και την εφηβεία.

Όταν το μάθημα της πληροφορικής γίνεται ανθρωποκεντρικό μπορεί να αφορά και την εφηβεία. Όταν το μάθημα της πληροφορικής γίνεται ανθρωποκεντρικό μπορεί να αφορά και την εφηβεία. Στόχος μας : να χρησιμοποιήσουμε τον υπολογιστή και το διαδίκτυο για να αντλήσουμε σωστές πληροφορίες, να τις επεξεργαστούμε

Διαβάστε περισσότερα

Τοποθέτηση Δημάρχου Γ. Πατούλη. για τεχνικό πρόγραμμα 2010

Τοποθέτηση Δημάρχου Γ. Πατούλη. για τεχνικό πρόγραμμα 2010 Τοποθέτηση Δημάρχου Γ. Πατούλη για τεχνικό πρόγραμμα 2010 Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι Η διοίκηση του Δήμου φέρνει σήμερα προς ψήφιση στο Δημοτικό Συμβούλιο το τεχνικό πρόγραμμα του Δήμου Αμαρουσίου για

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ''ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΤΟΥ Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΤΟΥΣ'' ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΤΑΛΑΟΥΤΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραμμα Σπουδών για το "Νέο Σχολείο"

Πρόγραμμα Σπουδών για το Νέο Σχολείο 2013 Πρόγραμμα Σπουδών για το "Νέο Σχολείο" πεδίο: Πολιτισμός - Αισθητική Παιδεία για την Υποχρεωτική Εκπαίδευση (αρχική πρόταση β') υπεύθυνος πεδίου: Μένης Θεοδωρίδης ΚΕΝΤΡΟ 0 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ ΚΑΙ

Διαβάστε περισσότερα

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο 1 Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ για τις ανάγκες των μαθημάτων: ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΉ και ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ (Διδακτικός Σχεδιασμός) ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

Λογοτεχνία Β Λυκείου. Αγάθη Γεωργιάδου

Λογοτεχνία Β Λυκείου. Αγάθη Γεωργιάδου Λογοτεχνία Β Λυκείου Αγάθη Γεωργιάδου Βασικός σκοπός αυτής της παρουσίασης είναι οι μαθητές στη Β Λυκείου να συνεχίσουν τις πρακτικές που ξεκίνησαν κατά το προηγούμενο σχολικό έτος, αφού κατά γενική ομολογία

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΈΓΓΡΑΦΟ Σ.Ε.Ε.Δ.Δ.Ε. ΟΙ ΕΠΙΒΑΡΥΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟΥ

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΈΓΓΡΑΦΟ Σ.Ε.Ε.Δ.Δ.Ε. ΟΙ ΕΠΙΒΑΡΥΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑ 15-01-2014 ΑΡ. ΠΡΩΤ.: 2270 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΈΓΓΡΑΦΟ Σ.Ε.Ε.Δ.Δ.Ε. ΟΙ ΕΠΙΒΑΡΥΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟΥ Για τα εισοδήματα του 2013, τη φορολογία και τα πρόστιμα του 2014, ισχύουν τα εξής: Καταργείται το

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΘΗΝΩΝ. Αθήνα, 19 Ιανουαρίου 2015 Α ΝΑΚΟΙΝΩΣΗ 3/15. ΠΡΟΣ : Όλους τους Βαθμοφόρους της Αθήνας ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ :

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΘΗΝΩΝ. Αθήνα, 19 Ιανουαρίου 2015 Α ΝΑΚΟΙΝΩΣΗ 3/15. ΠΡΟΣ : Όλους τους Βαθμοφόρους της Αθήνας ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ : ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΘΗΝΩΝ Αθήνα, 19 Ιανουαρίου 2015 Α ΝΑΚΟΙΝΩΣΗ 3/15 ΠΡΟΣ : Όλους τους Βαθμοφόρους της Αθήνας ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ : ΘΕΜΑ : Συνέδριο Περιφέρειας - Πορίσματα Αγαπητοί βαθμοφόροι Σας γνωστοποιούμε

Διαβάστε περισσότερα

FARM ΝΟΜΟΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ Η ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟ ΝΟΜΟ 4015/2011. εκδοση AgroNews.gr

FARM ΝΟΜΟΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ Η ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟ ΝΟΜΟ 4015/2011. εκδοση AgroNews.gr Η ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟ ΝΟΜΟ 4015/2011 3 ΝΟΜΟΙ FARM ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ επανέρχεται το αφορολόγητο πλεόνασμα διευκολύνονται οι συγχωνεύσεις συμπράξεις, αναγκαστικοί και δασικοί συνεταιρισμοί

Διαβάστε περισσότερα

Πρώτη διδακτική πρόταση Χρωματίζοντας ένα σκίτσο

Πρώτη διδακτική πρόταση Χρωματίζοντας ένα σκίτσο Κατανόηση προφορικού λόγου Επίπεδο Α (αρχάριο) Πρώτη διδακτική πρόταση Χρωματίζοντας ένα σκίτσο Ενδεικτική διάρκεια: Ομάδα-στόχος: Διδακτικός στόχος: Στρατηγικές: Υλικό: Ενσωμάτωση δεξιοτήτων: 1-2 διδακτικές

Διαβάστε περισσότερα

Επίσηµη Εφηµερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (Νομοθετικές πράξεις) ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ

Επίσηµη Εφηµερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (Νομοθετικές πράξεις) ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ 9.10.2015 L 264/1 I (Νομοθετικές πράξεις) ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΑΠΟΦΑΣΗ (ΕΕ) 2015/1814 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 6ης Οκτωβρίου 2015 σχετικά με τη θέσπιση και τη λειτουργία αποθεματικού για

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΥΠ ΑΡΙΘΜ. ΣΟΧ 3/2015. Για την πρόσληψη Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής. με σύμβαση εργασίας Ιδιωτικού Δικαίου Ορισμένου Χρόνου (Ι.Δ.Ο.Χ.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΥΠ ΑΡΙΘΜ. ΣΟΧ 3/2015. Για την πρόσληψη Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής. με σύμβαση εργασίας Ιδιωτικού Δικαίου Ορισμένου Χρόνου (Ι.Δ.Ο.Χ. Μέγαρα 1 Δεκεμβρίου 2015 Αρ. Πρωτ: 3287 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΣ ΜΕΓΑΡΕΩΝ Ν.Π.Δ.Δ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ «ΗΡΟΔΩΡΟΣ» : 28 ης Οκτωβρίου 62 Τ.Κ. 19100 - Μέγαρα : 2296022161 :

Διαβάστε περισσότερα

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014-15

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014-15 ANOIXTO ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΗΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ KAI ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ & ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014-15 Κύκλοι χειμερινό εξάμηνο: 114 Ζητήματα Ελληνικής

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Τίτλος προγράμματος: «Ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης» Τάξη: Α Εκπαιδευτικός: Βασιλική Αντωνογιάννη Σχολικό έτος: 2013-14 Σύνολο μαθητών

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΠΝΟΥ ΚΑΒΑΛΑΣ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΠΝΟΥ ΚΑΒΑΛΑΣ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΠΝΟΥ ΚΑΒΑΛΑΣ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ για μαθητές Ε & ΣΤ τάξης Δημοτικού Σχολείου Θεματική Ενότητα: Καλλιέργεια και πρώτη επεξεργασία στο χωριό 1. Στην προθήκη με το φωτογραφικό υλικό του Μουσείου διαβάστε

Διαβάστε περισσότερα

Σοφία Γιουρούκου, Ψυχολόγος Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια

Σοφία Γιουρούκου, Ψυχολόγος Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια Σοφία Γιουρούκου, Ψυχολόγος Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια Η αντίδραση στο άγχος είναι μία φυσιολογική, ζωτική αντίδραση στην απειλή. Το άγχος είναι ένα συναίσθημα δυσθυμίας που προέρχεται από την υποκειμενική

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΤΟΛΕΑΣ: ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ:

ΕΝΤΟΛΕΑΣ: ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ: Μάρτιος 2013 Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε από μια επιστημονική ομάδα η οποία επιλέχθηκε ειδικά για τον σκοπό αυτό από τους φορείς «Αλληλεγγύη Κρήτης» και την «Ο.Ε.Β.Ε.Ν.Η.» υπό την αιγίδα του Δήμου Ηρακλείου.

Διαβάστε περισσότερα

Καλές Πρακτικές Πρόληψης και Αντιμετώπισης Ενδοσχολικής Βίας- Σχολική Διαμεσολάβηση

Καλές Πρακτικές Πρόληψης και Αντιμετώπισης Ενδοσχολικής Βίας- Σχολική Διαμεσολάβηση Καλές Πρακτικές Πρόληψης και Αντιμετώπισης Ενδοσχολικής Βίας- Σχολική Διαμεσολάβηση Χρηστίδου Χριστίνα Κοινωνική Λειτουργός-Ψυχολόγος MSc Κοιν.Ψυχιατρικής-Παιδοψυχιατρικής Σήμερα στο σχολείο : Τα θύματα

Διαβάστε περισσότερα

Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής

Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής Το Μάιο του 2008 το Υπουργείο Πολιτισμού εγκαινίασε το θεσμό «Περιβάλλον και Πολιτισμός» με στόχο την ανάδειξη των άρρηκτων δεσμών

Διαβάστε περισσότερα